Grammatik topishmoqlarning mazmuni va ularni tashkil qilish - Tilshunoslik - Referatlar

Grammatik topishmoqlarning mazmuni va ularni tashkil qilish

Yuklangan vaqt:

26.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

40.177734375 KB

Ko'chirib olish

Grammatik topishmoqlarning mazmuni va ularni tashkil qilish Reja: 1.Topishmoq xalq og’zaki she’riy ijodi janri sifatida. 2. Topishmoqning tili va she’riy uslubi. 3. Turli xil topishmoqlar orqali bolalarni bog’lanishli nutqini o’stirishga o’rgatish.

Topishmoq xalq og’zaki she’riy ijodi janri sifatida. Topishmoqlarning jami yig’indisi xalq ―dunyoqarashi‖ning o’ziga xos manbai degan fikrni nihoyatda keng deb hisoblash zarur ekanligiga qaramay, topishmoqlarda haqiqatdan ham insonni kundalik turmushda bevosita o’rab turadigan hamma narsalar to’g’risidagi tasavvurlar va tushunchalar aks ettirilgan. Topishmoq janrini xalq og’zaki ijodining boshqa turlari bilan hech qachon adashtirib yuborilmaydi, degan fikr bilan asoslangan holda topishmoq janriga ta’rif berishdan umuman voz kechishga urinishni nazariya sohasidagi aniq masalalarni hal qilishda kattalarga olib keladigan beparvolik ko’rinishlaridan biri deb hisoblash mumkin. Folklorshunos olima Emeya Kenges Marandaning ta’kidlashicha, ―Topishmoqning nazariy ta’rifi janrini identifikatsiyalash (ya’ni aniq belgilash) uchun zarur emas‖. Shu sababli bo’lsa kerak, ular tomonidan taklif qilingan klassifikatsiya (tasnif) kerak darajada takomillashmagan bo’lib chiqqan. Topishmoqlar ―emotsional, intellektual va axborotli‖ turlarga ajratilgan. Emotsional topishmoqlar. Ular mazmunga ega intellektual (haqiqiy) topishmoqlar faqatgina xotirani emas, intellektual (aqliy) shart - sharoitlarni talab qiladi. Axborotli topishmoqlar monaxlarga doir bo’lib, ularni topish uchun ‖Diniy aqidalar sohasidan maxsus ma’lumotlarni‖ bilish zarur. Yuqorida aytilgan tadqiqotchi taklif qilgan klassifikatsiya funksional asosda bo’lib topishmoq turlarini ajratishda har gal yangi asoslar: ba’zan mavzu, ba’zan topishmoqni topish xususiyati, ba’zan topuvchining xabardorligi e’tiborga olinadi. Topishmoqning

haqiqiy funksionalligini aniqlash janrning bir butunligini tushunib yetishni nazarda tutadi. Topishmoqlar bilan xotirani emas, topqirlikni, ziyraklikni sinab ko’riladi. Shu bilan bir vaqtda topishmoqlar kundalik hayotda odat bo’lmagan badiiy usul va samara yaratadilar. Bizni o’rab turgan atrofimizdagi hamma topishmoqlar paradoks she’riyatini ochib beradi. Ular she’riy to’qimalar bilan ermak hosil qiladilar. Topishmoqlar aqliy o’yin bilan birlashtirilgan she’riyat hisoblanadi. Xalq tilida ―topishmoq aytish‖ iborasi ―o’ylash, fikrlash, topish uchun qandaydir noma’lum narsani taklif qilish‖ ma’nolarini bildiradi. Nutq o’stirishni, til ongi va tafakkurni rivojlantirishda ikki tildan har birining roliga oid masala kuchli va zaif tomonlarni hisobga olgan holda maxsus tadqiq etishni talab qiladi. Bu o’rinda ikki tillilikni rivojlantirishning ijtimoiy shart - sharoitlari, nutq o’stirishni egallashning maqsad va vazifalari, til o’rganuvchilarning yosh kabi jihatlari hisobga olinmoqda. Nutqni o’stirish, ona tili negizida rivojlanayotgan til ongi umuman olganda nutq o’stirishni egallashda yordam beradi, xuddi shuningdek, tafakkurni rivojlantirishga ko’maklashadi. Nutqni o’stirishdagi nutqiy faoliyatni shakllantirishdagi asosiy muammo mavjud ko’nikmalarga tuzatish kiritishning maqbul usullari ona tiliga xos bo’lgan fikrlashdan o’rganilayotgan tilga xos bo’lgan fikrlash jarayonlariga o’tishdagi muammolardir. So’zlovchi insonning fikrlarini, hissiyotlarini, xohish - istagini ifodalash yoki uning so’zlash jarayonining o’zi azaldan faylasuflar, lingvistlar, psixologlar e’tiborini o’ziga jalb qilib kelgan. XX asrdan boshlab tadqiqotchilar ushbu

jarayonning ikki tomoniga ham, ya’ni so’zlovchining fikri qanday qilib jaranglayotgan so’zga aylanishiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Fikr so’zlash predmeti sifatida ikkinchi tilda so’zlashni o’rgatishni tashkil etishda pedagog hisobga olishi zarur bo’lgan xususiyatlar bilan belgilanadi. Fikrning belgilab beruvchi xususiyatlardan biri mazmuniy bog’liqlikni o’rnatishdan iborat. Psixologiyada til insoniy muloqotda qo’llaniladigan belgilarning (tovushlar, so’zlar, iboralar, ayrim elementlarni birlashtirish va o’zgartirish qoidalari) eng muhim tabiiy tizimi sifatida tushuniladi. Nutq esa insonlarning tildan ta’lim olish ya’ni axborotni qabul qilish va uzatishda foydalanish jarayoni sifatida tushuniladi. Ta’lim amaliyotida ―til‖ so’zi qo’llanilganda ko’pincha til bilan birga nutq ham tushuniladi. Bu shu bilan izohlanadiki, bola nutqi undan tashqaridagi til tizimi bilan belgilanadi. U nutqni egallar ekan, ushbu til mavjudligining qoida va usullarini ham egallaydi. Va yana kishilarning nutqiy muloqotini muayyan miqdordagi so’zlarni va ushbu til qoidalarini bilmasdan, muayyan mazmunni ifodalash uchun ushbu so’zlarni bir - biriga bog’lash ko’nikmalarisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Shunday qilib, til va nutq turli tushunchalar bo’lgani holda bir - biri bilan uzviy bog’liq. Til bu imkoniyatli muloqot vositasi, nutq esa harakatdagi aynan o’sha vositalar hisoblanadi. Til va nutq eng bevosita tarzda fikrlash bilan bog’langan, chunki u uning quroli hisoblanadi. Til ong kabi qadimiydir. Til boshqa kishilar uchun amalda mavjud bo’lgan haqiqiy ongdir va ongga o’xshab til faqat ehtiyojdan, boshqa kishilar bilan muloqot qilish zaruratidan paydo bo’ladi. Bu

fikrlash jarayoni insonning ichki nutqi (o’ziga mo’ljallangan nutq) bilan bir paytda ro’y beradi, deya ta’kidlayotgan psixologlar fikrini tasdiqlaydi. Til insonga aqliy faoliyatni rejalashtirish, aqliy sa’y - harakatlar natijalarini kelgusi avlodlarga qoldirish imkonini beradi. Insonning o’z o’tmishi va buguni haqida bilganlari, uning kelgusida qoldiradigan bilimlarining barchasi til orqali amalga oshadi. Dunyoqarashlar, ma’naviy va estetik ideallar, ahloq me’yorlari – bularning barchasi til va nutqiy muloqot orqali yuzaga keladi. L. S. Vigotskiyning ta’kidlashicha, bog’lanishlar, munosabatlar bizning ongimizda real borliq predmetlari va hodisalarining bizdan tashqarida mavjud bo’lgan aloqa va munosabatlari, ya’ni obektiv borliqning predmetli aloqa va munosabatlari shaklidagi mazmunli bog’lanishlarni hosil qiladi. Muloqot qilishni bilish so’zlarni turli gaplarda, turli vaziyatlarda mustaqil ravishda qo’llay olishni anglatadi. Yangi so’zlarni ularni muayyan mavzu ichida mazmuniga qarab birlashtirgan va ko’rgazmali qurollarga (o’yinchoqlar, suratlar va hokazo) tayangan holda muomalaga kirishish lozim. Bugungi adabiyotlarning tahlili ko’rsatayotganidek, tarbiyachi biror narsani ko’rsatar ekan, yangi so’zni 2 - 3 marta sekin va tushunarli qilib ifoda etishi, keyin ularni bolalarga jo’r bo’lib va yakka tartibda aytishni taklif qilishi lozim. Yangi so’zlar birlamchi o’rganilganidan so’ng bolalar xotirasida saqlab qolish, leksikani faollashtirish va nutqiy malakani

rivojlantirishga yordam beruvchi o’yinlarni o’tkazish kerak. 1 – bosqich – tanib olish. Tarbiyachi bolalar bilan biror - bir buyum yoki narsalarni tanib olishga doir o’yin o’ynaydi. Bu o’yinlarda bolalar u yoki bu buyumni yangi so’zni o’rgatib olishlari lozim. 2 – bosqich – takrorlash. Bolalar tarbiyachi ketidan buyumlardan birining nomini takrorlashi lozim. Tarbiyachi bolalarga o’zlariga yoqib qolgan o’yinchoq, kiyim, meva va hokazolarni tanlab olish va tarbiyachining ketidan ushbu narsaning nomini takrorlashi lozim. Ushbu bosqichda ―Sen onangga nima sovg’a qilasan? ‖, ―Yoqtirgan o’yinchog’ingni tanla va uning nomini ayt‖ kabi o’yinlarni o’tkazish tavsiya etiladi. 3 – bosqich - nomini aytish. Bola tarbiyachi yordamisiz biron - bir buyum nomini aytishi darkor. Buning uchun ―Toping-chi, bu nima? ‖, ―Mo’jizali qop‖, ―Sehrli qalpoqcha‖ o’yinlari o’tkaziladi. Bolalarning bog’lanishli nutqini o’stirishda yangi so’zlarni o’zlashtirib olishlariga doir bosqichma - bosqich ishlar ular xotirasida saqlab qolish va yangi vaziyatda qo’llay olinishini ta’minlaydi. Grammatik ko’nikmalar bolalar tomonidan faol so’zlashuv nutqi bosqichida o’zlashtirilishi lozim. Bolalar tomonidan bog’lanishli nutqini o’stirishdagi grammatik qurilishining o’zlashtirilishi ularning grammatik holat ahamiyatini tushunib yetishlari, shakl yaratuvchi u yoki bu element qaysi vaziyatda qo’llanilishni his qila olishlari uchun maxsus tashkil etilgan turli metodlarda amalga oshiriladi. Do’kon o’yinida bolalar jenskiy roddagi otlarni aytishini mashq

qiladilar hamda sifatli rodda, sonda va kelishikda ot bilan qo’shishni o’rgatadilar: ―Mengakichkina qo’g’irchoq , menga esa katta qo’g’irchoqni bering‖. Har bir mashg’ulotda tarbiyachiga ilgarigi mashg’ulotlarda o’rganilgan grammatik ko’nikmalarni faollashtirish, ayrim so’zlarni emas, balki butun bir gaplarni qo’llashni o’rgatish tavsiya etiladi. Ish jarayonida shunga e’tibor qaratish zarurki, grammatik xatoliklar fikrning buzib aytilishiga, uning atrofdagilar tomonidan tushunilmasligiga olib keladi. Demak, maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarga bog’lanishli nutqini o’stirishdan maqsad ularni muloqot vositasi sifatida eng oddiy nutq ko’nikmalarini shakllantirishdir. Bu nutq dialog (ikki bolaning o’zaro suhbati) shaklida va ayni paytda monolog (bitta bola hikoyasi) shaklida ham bo’lishi mumkin. Muloqotning eng ko’p qo’llaniladigani dialogdir, shuning uchun bolalarga o’rganilayotgan tilda so’zlashuv bog’lanishli nutqini o’rgatishning eng dastlabki bosqichida tarbiyachi dialogik nutqni rivojlantirishga e’tibor qaratishi lozim. Ta’limning eng boshidanoq bolalar ularga berilgan savolni tushunishi va unga javob qaytarishi, shuningdek o’zlari ham savollar berishni o’rganishi darkor. Savol berish nafaqat nutqni o’stirishni o’zlashtirishda, balki ona tilini o’rganishda ham juda qiyin vazifa hisoblanadi. Buni ta’lim jarayonida hisobga olish zarur. Ikkinchi tildagi so’zlar lug’atini boyitish jarayonida dialogik nutqni rivojlantirishga doir

ishlarni yanada murakkablashtirish lozim. Ushbu maqsadda kutilmaganlik xususiyatlaridan ko’proq foydalanish kerak, bu esa bolalarda ikkinchi tilda gapirayotgan kishiga nisbatan qiziqish uyg’otish imkonini beradi. O’rganilayotgan tilda so’zlashish nutqni rivojlantirishni nafaqat mashg’ulotlarda balki undan tashqarida, bolalarning erkin faoliyatida ham davom ettirilishi lozim. Bunda bolalarga tanish bo’lgan vaziyatlardan, masalan: ―Ona va bolalar‖, ―Tug’ilgan kun‖, ―Mehmonlar va mezbonlar‖ kabi vaziyatlardan foydalanish tavsiya etiladi. Bolalar nutqiy faollik ko’rsatishlari uchun o’yinga qo’shimcha mazmun kiritish kerak. Masalan: ―Mehmonlar va mezbonlar‖ o’yinida bola mehmonga borishdan oldin qo’ng’iroq qilishi va mezbonning uydaligini bilishi, do’stiga qo’ng’iroq qilishi va undan mehmonga boorish - bormasligini so’rashi darkor. O’yinga qo’shimcha mazmun kiritish bolalarda bog’lanishli nutqini o’stirishda gapirish istagi paydo bo’lishiga yordam beradi, buning uchun esa shunday nutqiy vaziyatlarni uyushtirish kerakki, toki bola o’yin harakatlarini bajarish uchun nimanidir so’rashi, bilishi yoki xabar qilishi zarur bo’lsin. Ravon nutqqa ega bo’lish bolalarga bir - biri bilan bog’lanishli nutqini o’stirishda qiziqarli muloqotga kirishish imkonini beradi, ularning mashg’ulotga qiziqishni oshiradi, o’quv faoliyatining ijobiy motivatsiyasini vujudga keltiradi. Ravon nutq malaka va ko’nikmalarini rivojlantirish uchun o’yin shaklida o’tkazilishi lozim bo’lgan mashqlardan foydalanish tavsiya etiladi. Chunonchi,

fe’llarni o’rganishning birinchi bosqichidayoq bolalar bir - biri bilan bog’lanishli nutqini o’stirishda muloqot qilish imkoniga, turli buyruqlar berish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Masalan, halokatga uchragan kuchukchani qutqarish uchun u ―operatsiya qilinadi‖, buning uchun ―xirurg, vrach‖ o’z yordamchilaridan (assistentlaridan) paxta, bint, qaychi, igna, yod va boshqalarni talab qiladi. Assistentlar, o’z navbatida xirurgga u talab qilayotgan buyumlarni, ularning nomlarini ikkinchi tilda aytib (Paxta bering. – Mana paxta. Bint bering. – Mana bint.) beradilar. Yoki kuchukcha panjasini o’rab bog’lashda unga ―o’tir‖, ―yot‖, ‖qo’lingni ber‖, ‖jim bo’l‖ kabi buyruqlar beradilar. Shunday qilib bolalar mashqni bajarish jarayonida tuzishi lozim bo’lgan fikrlar mohiyati, tarkibi va mazmuni nutqiy vaziyat vazifalari yordamida aniqlanadi. Bunda har bir yangi namunaviy qurilmani joriy etish metodikasi muhim rol o’ynaydi. Topishmoq o’zining yashirin ma’nosi bilan qiziquvchanlikni oshiradi. Topishmoq qilib aytilgan buyumlar ular bilan uzoq o’xshashlikka ega bo’lgan boshqa buyumlar vositasida ularning nomini aytmagan holda ifodalansa, bunday turdagi topishmoqni yoyilgan metafora deyiladi. Shunday turdagi topishmoqlarning keng tarqalganligi natijasida har qanday topishmoqni ham yoyiq metafora deb hisoblash uchun asos hosil bo’ladi, lekin bu ta’rif tor bo’lib, topishmoqdagi o’ziga xos tasviriy vositalar va she’riy shakllarning hamma boyligini qamrab olmaydi. U har xil turdagi kinoya shakllar (ya’ni ko’chma, qochirim, sha’ma qilish ma’nosidagi so’z yoki nutq shakli) va qochirimli obrazlilik

(ya’ni boshqa, yashirin ma’noga ega ifodalar) usullaridan keng foydalanadi. Topishmoq buyumlar va hodisalarni ayrim o’xshashlari bilan solishtirib, sha’ma qilish orqali tasvirlanadigan janrdir. Topishmoqlarda g’ayriodatiylik paradoksi mavjud. ―Ko’k po’stincha olamni qopladi‖ deb aytiladigan topishmoqda osmon po’stinga o’xshatiladi (bu topishmoqda yaratilgan obrazdagi belgilarning bir - biriga mos kelmasligi tasavvuri lol qoldiradi, ya’ni po’stini ko’k va butun osmonni qoplashi mumkin darajada katta ekan). Topishmoqlarda uydirmalarga erk beriladi, lekin hayol o’yinida ma’lum mazmun saqlanadi. Topishmoqlar qachon paydo bo’lgan? Topishmoqlarning qadimiy ekanligiga hech kim shubha bildirmagan, lekin ularning kelib chiqishi fan tomonidan yetarlicha ochib berilmagan. Shunga qaramay, topishmoqlardagi obrazlar qadimgi zamonlarda mavjud bo’lgan tushuncha va tasavvurlarga ko’ra buyumlar va hodisalarning nomini to’g’ridan - to’g’ri aytishlari mumkin bo’lmagan an’anaga muvofiq ravishdagi shartli mahfiy nutqda va uzoqdan aylantirib aytiladigan uchiriqlardan iborat nutqda qabul qilingan so’zlar imo - ishoralardan kelib chiqqanligi aniqlanadi. Ibtidoiy odam alohida sha’ma qilishlar orqali gapirish, hayvonlar va qurollar nomini aytmaslik bilan o’z tayyorgarliklarini yashiryapman, hayvonlar havfni bilmay qoladilar va natijada ovning muvaffaqiyatli bo’lishini ta’minlayapman, deb ishongan. Ibtidoiy ovchi, chorvador va dehqonning e’tiqodicha, dalada, o’rmonda, suvlarda va turar joylarda hamma yoqda muntazam ravishda odam uchun dushman bo’lgan, shu bilan birga tirik va ongli harakat qiluvchi hamda odamga muvaffaqiyatsizlik, yuqumli kasalliklar, baxtsizliklar, yong’inlar va falokatlar

yuboruvchi kasalliklar, kuch odamga to’qnash keladi. ―Bu kuchni aldab o’tish kerak edi, buning uchun esa mahfiy, shartli til zarur‖. Alohida, topishmoqli nutqni bilish har bir o’zi va o’z yaqinlari uchun farovonlik va to’kin - sochinlik istovchi odam uchun majburiy edi: uni bilish ovda ham, kundalik hayotda ham boshqa odamlar bilan munosabatlarda ham va boshqa vaziyatlarda ham zarur edi. Shuning uchun ham yigitni qabilaning teng huquqli a’zolari qatoriga qabul qilishda boshqa shartlar bilan bir qatorda majburiy shart uning donoligi, uning bilimlarini sinashdan iborat bo’lgan: yigitga savollar berilgan va agar ularga to’g’ri javoblar bera olsa, unga o’zini yillar davomida hayot tajribasi orttirgan katta yoshdagi erkaklar qatoriga qo’shish huquqini bergan. Topishmoqlar mahfiy til bilan ilgarigi bevosita aloqasini qoldiqlar shaklida saqlab qolganlar. Buni o’zbek topishmoqlarni hamda turli xalqlar folklorini tahlil qilish jarayonida kuzatish mumkin. Topishmoqlarning dastlabki funksiyalari nimalardan iborat bo’lgan? Qadimgi zamondagi shartli tilning amaliy bajargan vazifalari birinchi topishmoqlarning funksiyalarini ko’p jihatdan ochib beradi. Ularning xususiyatini faqat folklor materiallarini tahlil qilish bilan cheklangan holda tushunib bo’lmaydi. Buning uchun qadimiy ijodning keyingi zamonlardagi har turli o’zgarishlardan iborat qalin qatlamlari bilan qoplanmagan shakllarini saqlab qolgan xalqlarning

topishmoqlariga murojaat qilish mumkin. Ushbu masala yuzasidan K. P. Gerd o’tkazgan tadqiqotlar g’oyatda qimmatlidir. U XX asrning birinchi o’n yillarida udmurt qishloqlarida kuzatish mumkin bo’lgan topishmoqlar aytishuv kechalarini tasvirlab shunday deb yozadi: ―Bu yerda predmetlar va hodisalarni go’yoki bir markazga ega, borgan sari kengayib boruvchi doiralarga tizgan holda topishmoqlar aytiladi. Markazda odam turadi. Avvalo, odam, uning tanasi funksiyalari haqida: keyin uy va undagi predmetlar haqida, so’ngra baravariga tomorqa, bog’ - dala, o’rmonlarga o’tiladi va ularning hammasi tabiat hodisalari bilan tugallanadi. Shunday savol paydo bo’ladi: Topishmoqlarning mavzular bo’yicha doiralardan iborat ushbu tizimni qanday tushunish kerak? ‖ Bu savolning javobi juda jiddiy ahamiyatga ega, chunki yaqqolliklarni ifodalaydi. Ba’zan topishmoq ―U nimadir? ‖ so’zlari bilan, lekin ko’proq narsa yoki hodisaning uydirmalashtirilmagan tasviridan boshlanadi. Topishmoqlar ko’p turli ritmik tuzilishga ega. Ritmika badiiy - tasviriy funksiyalarga hizmat qiladi va ―topishmoqli‖ tasvirni yaqqol ajratib turuvchi kompozitsion bo’laklarga bo’ladi: ―Tap - tap qiladi, tashqarida qoladi‖. Bu topishmoq o’zidagi ritm va kompozitsion tuzilish bilan oyoq kiyimiga yopishgan qorlarni qoqib tozalashga hizmat qilib, tashqarida qoladigan supurgichani juda jonli tasvirlaydi. Bajarilayotgan ish ritmini qanday ifodalash uchun ba’zan tegishli obrazga

taqlid qiluvchi o’ziga xos so’zlar o’ylab chiqariladi: ―Tap - to’p, tap - to’p (don yanchish). Topishmoqlar bir xil undosh tovushlarning yoki tovush birikmalarining stilistik usul sifatida takrorlanishiga boy bo’ladi. Masalan: ―Boradi – boradi, Bo’yradek yerda yotadi‖ (Sigir) ‖To’rt oyoqli, Temir tuyoqli (Ot)‖. Maqollar, matallar, qochirimlar kabi xalq ijodiyotining kichik janrlariga tegishli xalq she’riyatining barcha xususiyatlari topishmoqlarga xos. Bu esa maqol va matallarning topishmoqlarga aylanishiga katta yordam ko’rsatadi: ―Shaharda yog’och chopar, payrahasi bizga uchar‖ (xatlar, xabarlar). Topishmoqlarda ba’zan ertaklarga xos obrazlilikdan foydalaniladi: ―Bo’ri polvon kelmoqda‖. Bu topishmoqda ayiq polvon ishtirok etgan ertakdagi obrazdan foydalanilgan. Topishmoqlardagi an’anaviylik ularda o’xshatish va solishtirishning turg’un tizimi mavjudligi bilan ifodalanadi. Yuqorida bayon qilinganlar asosida quyidagi xulosalarni chiqarishimiz mumkin: - Topishmoq – narsa va hodisalar ko’chma ma’noda, ularning ayrim o’xshash jihatlarini solishtirish orqali qayta tasvirlanadigan janr. - Topishmoqlarda mahfiy nutq bilan ilgarigi bog’liqliklari qoldiq shaklida saqlangan. - Topishmoqlar o’z mohiyati bilan katta yoshdagilarning o’ziga xos saboqlari bo’lgan. Ulardan yoshlar mahfiy nutqda qabul qilingan ko’chma ma’nolar va shartli belgilashlarning mohirona tizimi bilan tanishganlar. - Topishmoqlar bilan xotirani, fahm - idrok, zehnlilikni sinaladi. Shu bilan bir vaqtda kundalik hayotda g’ayrioddiylikni badiiy taasurotini hosil qilinadi.

- Topishmoqlarda ifodalangan badiiy tasvvurlar va tushunchalar mehnat bilan bog’liq asosga ega bo’lib, bu faqat topishmoq aytishi uchun predmetlarni tanlashdagina emas, balki predmetlarni tasvirlovchi obrazlarda ham aks etadi. - Topishmoqlarda xalqning shoirona xususiyati, hayotning ―moddiy‖ olamiga muhabbat aks etgan. Topishmoqlarning birinchi funksiyasi vositali ishora qilish bo’lib, ulardagi obrazlar bo’lib, ulardagi obrazlar qadimgi zamon odamlari aslida narsalar va hodisalarni to’g’ridan - to’g’ri tushuncha va tasavvur bilan atay olmagan davrdagi shartli mahfiy nutq va sha’ma, uchiriqli nutqdagi ishora so’zlar ishlatish an’anasidan kelib chiqqan. - Topishmoqlar aql kuchi bilan birlashtirilgan she’riyat. - Topishmoqlar olamni bilishning yuqori darajasini aks ettiradi. Ularda olam rivojlanishda, qo’llanishlarda, rang - barang munosabatlarda gavdalantiriladi. Topishmoqning tili va she’riy uslubi. Har bir folklor janrining o’zida statistik usullari bo’ladi va u yoki bu she’riy kinoyalar ishlatiladi. Kinoya - ko’chirma ma’noda ishlatiladigan so’z yoki so’z birikmasi masalan, giperbola asosan polvonlar haqidagi xalq epik qo’shiqlarida ishlatiladi. Yana lirik ashulalar, maqollarda o’xshashlik ham aks ettiriladi. Har xil janrda ishlatiladigan kinoyalar hayotiy voqealarni badiiy ko’nikmalarni aniq ko’rsatadi. Topishmoqlarning asosiy stilistik yarratilishi – kinoyadir. Kinoya – narsa va hodisalarning u yoki bu belgisi o’xshashligiga asoslangan badiiy ko’chish bo’lib, u topishmoq janri uchun juda ham qo’l keladi. Ayrim

topishmoqlarda metafora uchramaydi. Asosan metafora otlardan iborat bo’ladi. ―Oq dasturxon butun dunyoni qopladi‖ (qor). Lekin topishmoqlarda fe’l va sifatlar ham uchrab turadi: ―Tishi bor, lekin tishlamaydi‖ (haskash). Yuzga kirgan qari chol daryoga ko’prik qurdi, yosh kelinchak kelib bu ko’prikni ko’chirdi (sovuq, bahor). ‖Старый дед ему сто лет мост намостил во всю речку а пришла молодица – весь мост развела‖ (мороз, весна). Ko’pincha jonsiz narsa jonli qilib ko’rsatiladi. Bu jonlanishlar topishmoqlarga she’riy obrazlarni yaratishga yordam beradi. Masalan: chelaklar, cho’milgani ketgan aka - ukalar bilan taqqoslanadi. Jonsiz dunyoni jonlantirilishi topishmoqqa she’riylikni, ajoyib obrazlarni yaratishga yordam beradi. Kinoya – topishmoqni joni, metaforani tushunish topishmoqning o’zini tushunish, mohiyatini ochish, uning janr xususiyatlarini aniqlashdir. Kinoya va o’xshashlik asosida ikki predmetning taqqoslanishi ko’rsatiladi. O’xshashlikda predmetlarning ikki bo’lagi aniq berilsa (o’xshash narsa va nima bilan taqqoslanishi) metaforada esa faqat nimaga o’xshashligi aytiladi. Masalan, o’xshashlik: ―Tog’ning qoridan ham oppoq g’arbga bulutlar suzadi‖. Ko’pincha topishmoqda topiladigan predmet aytilmaydi. Uning o’rniga metafora orqali beriladi. Topishmoqni tuzish uchun oddiy fikrga va predmetlarga kinoya shaklini berishdir. Ayrim topishmoqlarni topish uchun metaforik obrazlarni real obrazlar bilan almashtirish kerak. Birinchidan, bunday topishmoqni topish uchun obrazli she’riy fikrlash kerak. Ikkinchidan, buning uchun ziyrak, topqir bo’lish kerak, bu esa ancha qiyin masala.

Topishmoq – faqatgina kinoya emas, ko’pincha ustalik bilan berilgan savoldir. Masalan: ―Qo’lsiz, oyoqsiz, lekin rasm chizadi‖ (sovuq). ― Без рук , без ног , а рисовать умеет ‖ ( мороз ). Yoki biz tasavvur qila olmaymiz ―Bir bochkada ikki xil vino‖ (tuxum); В одном бочонке – два сорта вина (яйцо). Har bir topishmoqning maqsadi – odamni hayron qoldirish darajasida, zamirida ajoyib tasodiflarni ko’rsatishdir, ular mantiq tarafidan bir - biriga zid. Ular paradoks usulida tuzilgan. Aristotel bunga ahamiyat berib, shunday degan: ―Hayotda borliq bilan ko’z oldiga keltirib bo’lmaydigan narsalar birlashgan‖. Stilistik shaklida berilgan ikki xil tushuncha bir - biriga qarama - qarshi. Masalan: achchiq xursandchilik, jarangli jimjitlik. Professor M. A. Ribnikov aytishicha, topishmoqlar sanash janriga mos, bu esa ongning erkin tebranishini va fikrlar oddiy ramkadan chiqishni ko’rsatadi. Yana topishmoq munosib bo’lmagan va paradoks usulida yaratilishi mumkin. ―Qizil qiz yer ostida, Sochlari yer ustida ‖ (sabzi) Munosib bo’lmagan usulda yaratilgan topishmoqlar ajoyib kombinatsiyalardan iborat bo’lib, kulgili bo’ladi. Ayrim topishmoqlarni topish qiyin, chunki metaforalar shunday tanlanadiki, ularning aylanishi, ma’nosini ochib berishda boshqa yo’lga boshlaydi. A. P. Kvyatkovskiy shunday degan: ―topishmoq shunday she’riy fikrki, undagi topiladigan predmetlar shunchalik shifrlanganki, uning uning mazmuni yashirin holda aks ettiriladi‖. Topishmoqlarning rivojlanishi o’ziga xos yo’lda davom etib,

ular qochirimli, kinoyali, uchiriqli nutq tizimidan ajralib chiqqan. Topishmoqlar badiiy ijodning alohida turi bo’lib ajralgan, eski qochirimlar, belgilashlar va nomlashlar borliqdagi predmetlar va hodisalarning tasvirlariga aylanib borgan. Tasvirlash topishmoqning she’riy va ziyraklik hamda hushyorlikni sinash vositasi sifatida qo’llanishi bilan bog’liqlik maqsadlaridan boshqa hech qanday maqsadlarni qo’llamagan. Xalq topishmoqqa ermak sifatida qaray boshlagan va natijada yangi shakllardagi topishmoqlar kelib chiqqan. Topishmoqning she’riy funksiyasi. Keyingi davrlarda yozilgan, biz biladigan va topishmoqlar o’zidan ilgarigilar asosida kelib chiqqan va o’z tarkibida unib chiqib butun obrazga aylangan qadimgi obrazli ―kurtak‖ni saqlagan bo’lishi mumkin. Qadimda olovning ―xo’roz‖ deb shartli nomlanishi hozirda ma’lum bo’lgan ―qizil xo’rozni qo’yib yuborish‖ degan matalni hosil qilgan. Ba’zi topishmoqlar solishtirilayotgan predmetlar o’xshashligining uzoqligi bilan ajablantiradi. Ba’zan xatto nima uchun, masalan, quyoshni xo’jayinga, oyni esa podachiga tenglashtirilgan deb taajublanish mumkin. ―Tilla xo’jayin dalaga kelar, kumush podachi daladan ketar‖, yoki nima uchun momaqaldiroq yovvoyi buqaga, yashin esa yovvoyi sigirga o’xshatiladi: ―Buqa yurar gumbir - gumbir, sigir esa ko’z suzar‖. Ushbu holda dastlabki topishmoqlardagi qadimgi mahfiy nutqda qabul qilingan o’xshatish va solishtirishlar bilan bog’liq bo’lgan ko’p uchraydigan shartliliklarni e’tiborga olish zarur. An’anaga ko’ra badiiy topishmoqqa aylanish bilan o’xshatishlar she’riy isbotini topishi lozim edi. Bunda

xalqning ijodiy tafakkuri o’ta erkin o’xshatishlarni olib tashlash va badiiy jihatdan qoniqarsiz solishtirishlarni aniqroq va ifodaliroqlari bilan almashtirish ustida ishlagan, lekin baribir topishmoqlarda obrazli o’xshatishlar va metaforalar shartliligi saqlangan. Aynan shular topishmoqlarni topishni qiyinlashtiradi, ba’zan esa tushunarsiz qiladi. Topishmoqlarda ba’zan ertaklarga xos obrazlikdan foydalaniladi: ―Bo’ri polvon kelmoqda‖. Bu topishmoqda ayiqpolvon ishtirok etgan ertakdagi obrazdan foydalanilgan. Topishmoqlardagi an’anaviylik ularda o’xshatish va solishtirishning turg’un tizimi mavjudligi bilan ifodalanadi. Masalan, o’zaro o’xshash buyumlar aka - ukalar yoki opa - singillar deb nomlanadi: ―Aka - ukalar cho’milishga ketdilar‖ (chelaklar). ―Ikki aka - uka quvlab yetolmaydi‖ (g’ildirak) Yog’och aka - ukalarning ko’chma obrazi opa - singillar obraziga osonlik bilan aylanadi: Fikr nutqning psixologik asosi bo’lib hizmat qiladi, fikrni boyitish nutqni rivojlantirish shartli hisoblanadi. Fikrni muayyan tilda ifodalash uchun motiv, ya’ni sabab, nimanidir aytish ehtiyoji bo’lishi lozim. Ona tili va ikkinchi tilni o’rganishning motivatsion asoslari turlichadir. Ona tilini o’zlashtirishda kattalar va tengdoshlar bilan birgalikda harakat qilishga bo’lgan ehtiyoj motivatsion asos bo’ib hizmat qiladi. Muloqotga bo’lgan ehtiyoj ikkinchi tilni o’rganishning asosiy motivatsion manbai hisoblanadi. Bolalarda o’rganilayotgan tilda bildirilgan fikrlarni tushunish va ushbu tilda fikr tuzish ehtiyoji ularning bog’lanishli nutqini

o’stirishdagi bog’lanishli nutqini rivojlantirishning muhim metodik shartidir. Bog’lanishli nutqini o’stirishni o’zlashtirishning psixologik qiyinchiliklari psixologiya sohasiga (his - hayajon sohasiga emas) o’qitilayotgan bola ongida bog’lanishli nutqini o’stirishda bu ikki tizimni qiyoslay olishga, ona tilidagi malaka va ko’nikmalarning o’rganilayotgan tilda zarur qobiliyatlarni shakllantirishga ko’rsatadigan salbiy ta’sirini bartaraf etishga taaluqlidir. Har qanday nutqiy faoliyat til qurilmasi yordamida ya’ni tilning matn tuzish va uni tushunishga yordam beradigan tizimi yordamida amalga oshiriladi. Ona tilining til qurilmasi darhol emas, balki asta - sekin shakllanadi. Bolaning turli xil qurilmalarni aralashtirib yuborishi uning bog’lanishli nutqini atrofdagilar uchun tushunarsiz qilib qo’yadi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarga nutqni o’stirishning pedagogik vazifalaridan biri quyidagilar hisoblanadi: 1. Muayyan holatda qaysi tilda gapirish haqida bolalarga aniq ko’rsatma berish zarurligi; 2. Interferensiya holatlarini bartaraf etish. Ikki tilni biluvchilar bir tildan ikkinchisiga erkin o’taveradilar, bunda ular o’z til qurilmalaridan birini ongli ravisahda o’chirib, uni boshqa tilda ishga tushirishni amalga oshiradilar. Bunday holatning mavjud emasligi interferension xatoliklar bo’lgan aralash nutqqa olib keladi. Tarbiyachi nutqi bolalarning taqlid qilishi uchun namuna bo’lishi, tushunarli, fonetik va grammatik xatoliklardan holi bo’lishi lozim. Maktabgacha yoshdagi bolalarga nutqni o’stirishning asosiy maqsadi eng oddiy muomala vositasi sifatida tilni egallab olishdan iboratdir. Ushbu maqsadga erishish uchun tarbiyachi dasturiy ko’rsatmalariga muvofiq tarzda ta’lim jarayonida quyidagi vazifalarni amalga oshirishi lozim: - O’zbekiston tabiati va kishilarning turmush tarzi bilan tanishtirish

negizida bolalarda vatanparvarlik hissini tarbiyalash; - O’rganilayotgan tilga nisbatan barqaror qiziqishni va uni o’rganishga bo’lgan istakni ro’yobga chiqarish, nutqiy faollikni shakllantirish (o’rganilayotgan tilda gapirishni istash va gapira olish, tarbiyachi va o’rtoqlarining nutqlarini eshita bilish va tushuna olish) - O’rganilayotgan tilda to’g’ri talaffuzni shakllantirish. Bolalarning lug’atini boyitish va faollashtirish. - Bog’lanishli nutqini o’stirishdagi grammatik ko’nikmalardan kundalik muloqotda foydalanishlarini faollashtirish. - Bolalarning bog’lanishli nutqini o’stirishdagi dialogik va monologik nutqlarini shakllantirish, ularning ataylab tayyorlanmagan o’zbekcha nutqda mustaqil ravishda foydalanishlari uchun shart - sharoitlar yaratish. O’zbekcha so’zlashuv nutqiga ikki yillik o’qitish jarayonida bolalar quyidagilarni o’rganib olishlari lozim: - Ularga qaratilgan nutqni tushunish; - Berilgan savollarga javob berish va o’zi ham savol bera olishi; - Xushmuomalalik (salomlashish, xayrlashish, iltimos qilish, minnatdorchilik bildirish va hokazo) shakllaridan foydalanish; - Narsani tavsiflay olish (o’lchami va sifatiga qarab); - Narsa yoki buyumning muayyan shaxsga tegishliligini ayta olish; - O’z xatti - harakatlarini va boshqa shaxslar harakatlarini tavsiflab bera olish; - O’zi haqida hikoya qilib berish, oila a’zolari ismlari, o’z ismi va familiyasi, necha yoshdaligi va ota - onalarining qayerda ishlashlarini aytib berish; - Maktabgacha ta’lim muassasasidagi hayot haqida gapirib bera olish; - Syujetli rasm yoki atrof – muhitga qisqacha ta’rif berish; - 2 - 8 ta gapdan matn tuza olish; - Yangi muhitda mustaqil ravishda nutqiy muloqotni o’rnata olish. Tilga o’rgatishda ta’limiy ishlar bilan birgalikda tarbiyaviy ish ham olib

boriladi. Bolalarda o’z o’lkasiga, tabiatga nisbatan mehr hislarini shakllantirishga yordam berish lozim. Shu bois eshitish uchun mo’ljallangan matnlar bolalarda o’z vatanidan fahrlanish tuyg’ularini tarbiyalash, kattalarni hurmat qilish, ota - onalarini e’zozlash, halollik, mehnatsevarlik, ozodalik va xushmuomalalikka o’rgatish zaruratini hisobga olgan holda tanlanadi. Shu bilan birga ikkinchi tilda biron - bir farqni tushuntirishda ona tilidan o’rinli foydalana bilishi kerak. Masalan, rus tilida kattalarga nisbatan ― здравствуйте ‖, tengdoshlariga esa ‖ здравствуй ‖ dseyiladi, o’zbek tilida esa hammaga nisbatan ‖assalomu alaykum‖, ya’ni ― здравствуйте ‖ deb murojaat qilinadi. Tarbiyachi mashg’ulotlarda yaxshi muhitni va o’rgatayotgan tilga nisbatan qiziqishni ta’minlay olishi shart. Buning uchun turli - tuman chiroyli ko’rgazmali qurollardan, o’yinchoqlarni qo’llash zarurdir. Chunki, shu jarayonda grammatik xatoliklar fikrning buzib aytilishiga, uning atrofdagilar tomonidan tushunilmasligiga olib keladi. Bu ishni to’g’ri yo’lga qo’yishda topishmoqlarning ahamiyati beqiyosdir. Topishmoqlar har xil til va ko’rinishda bo’lishi mumkin. Ular mazmuni bo’yicha sodda bo’lishi mumkin. Yengilgina obraz - rasm ko’rinishda masalan: ―Erta bilan turadi, hovlida qichqiradi, boshida qizil toj‖. Kim bu? Va qiyinlashgan shaklda, bir kichik hikoya hosil bo’ladi. Osmon va yulduzlar haqida ―Gilam to’shalgan, no’xat sochilgan. Gilamni ham ko’tarib bo’lmaydi.

No’xatni ham terib bo’lmaydi‖. Ayrim topishmoqlar qarama - qarshilik ma’nolaridan iborat bo’ladi: ―Go’zal, lekin qiz emas, Dumli, lekin sichqon emas. Sabzi ikki xil tushuncha hosil qiladi. Masalan: ―Qizil qiz yer ostida, sochlari yer ustida‖. Odatda topiladigan predmet va uning kinoyasi topishmoq tuzilishida uning biron belgisi (yoki tashqi ko’rinishi yoki funksiyasi) ga qarab tuziladi. Obrazlar tashqi ko’rinishi va ularning kuchiga qarab taqqoslanadi. Bir topishmoqda odamning hayoti muhim, ayiq va tovuqqa o’xshatiladi: ―Uch yil - tuxum, o’ttiz yil - ayiq, oltmish yil - tovuq‖. Topishmoqlar xalq turmushi bilan chambarchas bog’liq holda yaratiladi. Shu sababli ularning manbai borliqda mavjud bo’lgan narsalar: koinot, tabiat hodisalari, hayvonot va o’simlik dunyosi, inson va uning mehnati aks etgan. Ayniqsa dehqon hayotiga bog’liq topishmoqlar ko’p: sabzi, piyoz, lavlagi, - sabzavot. Uy va yovvoyi hayvonlar olami: qo’y, qo’chqor, sigir, ot, mushuk, quyon, ayiq va hokazo. Turli xil topishmoqlar orqali bolalarning bog’lanishli nutqini o’stirish . Bolalarning bog’lanishli nutqini o’stirishni muvaffaqiyatli o’zlashtirib olishlari nafaqat obektiv, balki subektiv shart - sharoitlarga ham bog’liqdir. Bularning ichida tilning o’ziga nisbatan va uni egallab olish jarayoniga nisbatan shaxs sifatida yondoshuv, to’g’rirog’i unga bo’lgan bilish istagi muhim jihatlardan biri hisoblanadi. Agar ta’lim olayotgan bolalarning o’zlari bu jarayonga befarq bo’lsalar va unda ishtirok etishga intilmasalar, ko’rgazmali o’quv qurollarining qanchalik to’liq va mukammalligiga, ta’lim jarayoni qanchalik samarali metodlar

va usullar bilan olib borilayotganiga qaramasdan kutilgan natijalarga erishish muvaffaqiyatsiz kechadi. Kuzatishlarimiz amaliyotda rus (o’zbek) tiliga o’qitish jarayonida mashg’ulotlarning hissiyot bilan bog’liq jihatlariga yetarli darajada e’tibor berilmaydi va bu bolalarning zarur o’quv materialini o’zlashtirmasliklariga olib kelmoqda. Bu haqda V. A. S. uxomlinskiy ham o’z asarlarida quyidagi fikrlarni bildirgan edi. Agar ta’lim jarayonida tegishli hissiy muhit mavjud bo’lmasa, mashg’ulotda o’quvchilarda rus tiliga bo’lgan jonli qiziqishni kuchaytiradigan samarali hissiy rag’bat vositalaridan foydalanilmasa eng yaxshi dars uslubi ham yuqori natija bermasligini bir necha bor ta’kidlagan. Eng yaxshi tadqiqotlar natijalari shuni ko’rsatmoqdaki, hissiyot omili fikrlash jarayoniga taaluqlidir, u axborotni ishlab chiqish jarayonlarini nazorat qilish va tartibga solish uchun zarurdir. Insonning fikrlashi alohida motiv va ehtiyojlarga ega. Aqliy hissiyotlar inson ruhiyatidagi fikrlash va hissiyot sohalarining amalda bir - biriga qo’shilib ketganligining yorqin ifodasidir. Bunga hissiyotga qiziquvchanlik, shubhalanish, hayron qolish, zavqlanish, dono fikrga lol qolish, sekin fikrlashdan hafsalasi pir bo’lish, tushunmaslik azobi va hokazolar kiradi. Aqliy hissiyotlar ―quchog’ida‖ inson o’zining aqliy faoliyatini kuzatib boradi va fikrlash jarayonining ayrim jihatlarini tartibga soladi. Ma’lumki, odamga o’z ona tilidan boshqa tilni (rus, o’zbek va boshqa) o’rgatishga odatda bir necha yillar ketadi, lekin amaliyot shuni ko’rsatmoqdaki, bu

borada erishilgan natijalar juda past darajada. Nima uchun shunday? Balki, odatdagi o’quv jarayonida faqat xotira va nutq markazlari ishlashi va hissiyot sohasining ishga tushirilmasligi sababdir. Pedagogning vazifasi ―qo’shib yuborish‖dan iborat va ana shunda natija hayratli bo’ladi. Nutqni o’stirishga oid bilimlarning to’liq o’zlashtirilishi uchun ular nafaqat tushunarli bo’lishi, balki bolalar tomonidan his qilinishi ham lozim. Bolalar ko’pincha boshidan kechiradigan hissiy ―ochlik‖ ushbu tilni o’rganishga nisbatan salbiy munosabatni, qarshilikni, olinayotgan axborotni qabul qilmaslik istagi shakllanadi. Ijobiy hissiyotlar esa aksincha asab to’qimalarining uyg’onuvchanligini oshiradi va ruhiy jihatdan tartibga solishni yaxshilaydi, bu esa o’quv materialini nisbatan yengil va mustaqil qabul qilishga yordam beradi. O’zbek tili mashg’ulotlarida hissiy muhit yaratilishiga to’sqinlik qiluvchi sabablar nimalardan iborat degan savol tug’iladi. Bunday sabablarda biri shuki, bolalar guruhi tarbiyachi tomonidan yaxlit bir butunlik sifatida qabul qilinadi va unda barcha bolalar o’quv materialini bir xil qabul qilmoqdalar, degan xato tasavvurni shakllantiradi. Tarbiyachi bilan bolalar o’rtasida katta oraliq masofa mavjud bo’lgan holatlarda pedagog imkon darajasida barcha vositalar yordamida bu masofani qisqartirishga harakat qilishi, har bir bolaning yoniga boorish va ular bilan tushunarli tilda so’zlashishi lozim. Ta’lim jarayonida bolalar bilan jonli va uzviy muloqot juda zarurdir. U nafaqat til vositalari yordamida, balki yoqimli tabassum, iliq nazar, jalb qiluvchi

talaffuz yordamida ham amalga oshirilishi lozim. Qachonki, tarbiyachi bolalarni chuqur hurmat qilmas ekan, o’rtadan sun’iylikni olib tashlamas ekan, bolalar faqat bu mashg’ulotning tezroq tugashini orzu qilib o’tiradilar. Amaliyotda jonli muhit, ijodiy jarayon, bilim olishga bo’lgan haqiqiy intilish bo’lmasligi darkor. Hissiy kechinmalarsiz, tarbiyachi bilan bolalar o’rtasidagi do’stona munosabatlarsiz, qiziqishisiz ta’limda yaxshi natijalarga erishib bo’lmaydi. Yangi o’quv material nafaqat tushunarli bo’lganida, balki u chuqur his qilingan taqdirdagina bola to’laqonli, mustaqil bilim oldi deyish mumkin. Mohirona berilgan yangi bilimlar bolalar qalbida quvonchli hayajon hislarini uyg’otishi lozim. Ba’zan, haqli savol tug’iladi: nima uchun zamonaviy texnika vositalari puxta ishlab chiqilgan ta’lim metodikasi, har xil samarali mashqlar o’rin olgan turli o’quv – metodik qo’llanmalar mavjudligi sharoitida, biz ikkinchi tilni o’qitish jarayonida har doim ham yaxshi natijalarga erisha olmaymiz? Nima uchun bolalar bir tarbiyachining mashg’ulotida jon deb rus (o’zbek) tilini o’rganishadi-yu, boshqasiuning mashg’ulotida tezroq mashg’ulot tugashini intiqlik bilan kutishadi? Bu holatda mashg’ulotda hissiy muhit yaratilishining sababchisi pedagogning o’zidir, zero, u nafaqat mashg’ulot mazmuni haqida, nafaqat o’quv materialini bolalarga yetkazish haqida, balki yaxshi kayfiyat yaratish haqida ham qayg’urishi zarur. Ba’zan tarbiyachi belgilangan mashg’ulot rejasini bajarishga intilib, ko’pincha o’rganilayotgan material bolalarda qanday hislar uyg’otayotganini,

ularning har biri muallimning so’zlariga qanday shaxsiy munosabat bildirayotganini unutib qo’yadi. Bolalarni hayajonlanishga, hayron qolishga va hayratlanishga majbur qilgan bilimlar eng mustahkam bilimlar hisoblanadi, shuning uchun tarbiyachi mashg’ulotlarda shunday vaziyat yaratishi kerakki, toki bola birinchidan, zarur materialni rus (o’zbek) tilida gapirib berishga istak bildirsin, va ikkinchidan, u bu narsani xohish - istak bilan va o’z tashabbusiga ko’ra qilsin. Bolalar aynan bir iborani takrorlagan holda muallimdan o’yinchoq so’rayversalar, bu ular uchun zerikarli bo’ladi. Biroq tarbiyachi bolalarga bugungi darsga katta o’yinchoq – momiq ayiq tashrif buyurganini va u o’zi bilan birga turli o’yinchoqlarni sovg’a qilish uchun olib kelganini, lekin u sovg’alarni qaysi bolalarga berishni bila olayotganini, shuning uchun kimki, ayiqpolvondan sovg’a olishni istasa, uning oldinga kelishi va undan o’yinchoq so’rashi lozimligini tushuntirsa, har bir bola kerakli iborani aytishni xohlab qoladi. O’zbek tilini o’qitish amaliyotida har doim topishmoqlardan yetarli darajada foydalanilyapti, deb bo’lmaydi. Vaholanki, qiziqarli topishmoqni ifodali aytib berish bo’yicha tanlov yaxshi hissiy rag’bat omillari bo’lishi mumkin. Tarbiyachi mashg’ulotlarda qulay muhit yaratishga hizmat qiluvchi bunday omillarining boy to’plamiga ega bo’lishi lozim. Muallimning umumiy madaniyati, uning o’quv materialini bolalar ongiga qiziqarli tarzda yetkaza olish mahorati, mashg’ulotning yaxshi tashkil etilganligi va o’quv jarayoniga nisbatan ijobiy munosabat, so’zning ifoda imkoniyatlariga egalik

bolalarga rus (o’zbek) tilini o’rgatishga qiziqish uyg’otishda katta ta’sir ko’rsatadi. Bunda ohang, talaffuzga alohida e’tibor berish zarur; bir xil ohang bolalarning uyqusini keltiradi. Texnika vositalaridan foydalanish o’quv jarayoniga xilma - xillik, bayon etilayotgan materialga esa jonlilik va ko’rgazmalilik baxsh etadi. Ayni paytda shuni qayd etish lozimki, hissiy rag’bat omillarini qo’llashda me’yorga rioya qilish lozim, chunki har qanday me’yoridan ortiqchalik eng yaxshi niyatni ham puchga chiqaradi. Xatto eng yaxshi metodika ham tarbiyachi mahoratining o’rnini bosa olmaydi va u muallimning shaxsiy tashabbusini, uning kasbiy mahorati va iqtidorini bo’g’masligi lozim. Bolaning bog’lanishli nutqini o’stirishni bilimga bo’lgan qiziqishi uning ushbu tilga samarali o’zlashtirishining muhim omillaridan biri hisoblanadi. Bolalarning bog’lanishli nutqini o’stirishni o’qitish jarayonida ijobiy emotsional muhitning yo’qligi bolalarning o’quv materialini o’zlashtirmasliklariga olib keladi. Emotsional omil fikrlash jarayonida yuzaga chiqadi, u axborotni qayta ishlash jarayonlarini nazorat qilish va tartibga solish uchun zarurdir. Aqliy hissiyotlar inson psixikasining fikrlash va emotsional sohalarining fikrlash va amaldagi birikmasi ifodasi hisoblanadi. Aqliy hissiyotlar ―quchog’ida‖ inson o’zining aqliy faoliyatini boshdan kechiradi va fikrlash jarayonining ayrim tomonlarini tartibga soladi. Topishmoqlar qanday yaratiladi? Har xil predmetlar real kinoyali dunyo qanday taqqoslanadi? Ma’lum bo’lishicha, ro’zg’or predmetlari haqida gapirilsa,

kinoya sifatida uy hayvonlari, qushlar, baliqlar, o’simliklar, ba’zida esa odamlar ham qatnashadi. Masalan: ―Soqoli bor, erkak emas, shoxi bor ho’kiz emas. Pati bor qush emas po’stloqni ishladi, lekin oyoq kiyim to’qimaydi‖ (Echki) ―Ko’k kosaning biqini yo’q‖ (Osmon) ―Onasi bitta, bolasi mingta‖ (Osmon, yulduzlar) ―Bir otasi, bir onasi Necha yuz ming bolasi‖ (Quyosh, oy, yulduz) Ko’zlar topishmoqda har xil predmetlarga o’xshatiladi. Binoklga ―Bir ko’rishga ikki dubin‖. Ikki do’st, qo’shni sifatida: Ikki qo’shni ikki do’st yonma - yon turishadi. Yig’lashsa birga yig’lab baravar kulishadi. Ish harakati bo’yicha: ―Kunduzi ochiq yurar, Kechasi yoriq yurar‖. Yulduzlar shu’lasi bilan: ―Bir juft yulduz porlar kunduz. Tunda botar kech bo’lgan kez ustiga tez parda yopar‖. Yuqorida aytilib o’tganlarga qarab, shunday xulosa chiqarish mumkin. Topishmoqdagi predmetlar o’zaro bog’langan, kinoyali dunyo real dunyoga qaraganda she’riy boylikka ega, xilma - xil. Taqqoslanadigan predmetlar real predmetlarning u yoki bu sifatlarini kuchaytirib, mazmunli qilib ko’rsatadi. Masalan: Kichkina qo’ng’izgina yer kavlashni, askarlar okop qazishiga tenglashtiriladi. Anor – sandiqcha, it - aqlli yordamchi sifatida: ―Soyada yotar, ming qo’y boqar‖ (it). ―Kichkina sandiqcha ichi to’la mixcha‖ (anor). Har xil janrda ishlatiladigan kinoyalar hayotiy voqealarni badiiy ko’rinishlarni aniq ko’rsatadi. Topishmoqlarning asosiy statistik yaratilishi – kinoya. Ko’pincha

jonsiz narsa jonli narsa qilib ko’rsatiladi. Bu jonlanishlar topishmoqlarga she’riy obrazlarni yaratishga yordam beradi. Masalan: chelaklar cho’milgani ketgan aka - ukalar bilan taqqoslanadi. Jonsiz dunyoni jonlashtirishi topishmoqqa she’riylikni, ajoyib obrazlarni yaratishga yordam beradi. Kinoya va o’xshashlikning asosida ikki predmetning taqqoslanishi ko’rsatiladi. O’xshashlikda predmetlarning ikki bo’lagi aniq berilsa, kinoyada faqat nimaga o’xshashligi aytiladi. Masalan, o’xshashlik: ―Tog’ning qoridan ham oppoq, g’arbda bulutlar suzar‖. Ko’pincha topishmoqda topiladigan predmet aytilmaydi. Uning o’rniga kinoya ekvivalenti qo’llanadi. Unda fikr ochiq - oydin aytilmaydi, faqat kinoya orqali beriladi. Taqqoslanadigan predmetlar real predmetlarning u yoki bu sifatlarini kuchaytirib, mazmunli qilib ko’rsatadi. ―Qora o’zi, qarg’a emas, shoxlari bor, ho’kiz emas, olti oyog’i, tuyoqsiz, uchadi chig’illaydi, o’tirib yer kavlaydi‖. (Qo’ng’iz) Tuxum haqidagi topishmoq qor bilan taqqoslanadi, yoki uning ichidagi ikki do’stga o’xshatiladi. ―O’zi dumaloq, qor kabi oppoq, bir uyda ikki o’rtoq biri sariq, biri oq‖. Topishmoqllar hayotning har tomonini aks ettirib, demokratik fikrlarni bildiradi. Ular estetik tarafdan katta ma’noga ega. V.Anikin yozganiday: Har bir badiiy obraz har qanday folklor asarida dunyoni she’riy ma’noda qabul qilishini o’rgatadi. Lekin hech bir folklor janri ataylab odamda she’riy dunyoqarashni o’ziga maqsad qilib qo’ymaydi, lekin topishmoq shu bilan band. Yuqoridagilar

asosida quyidagi xulosalarni chiqarishimiz mumkin. Topishmoqdagi predmetlar o’zaro bog’langan, kinoyali dunyo real dunyoga qaraganda she’riy boylikka egadir. Topishmoqlar asosida she’riy kinoyada fikrlash imkoni paydo bo’ladi. Topishmoqlarda boshqa folklor janrlariga qaraganda xalqning she’riy qobiliyati yaqqol, ko’zga tashlanadi. Ular xalqning she’riy talabini qondirish uchun yaratiladi. Topishmoqni tuzish va ularni topish – bu she’riy talabini, odamlarning she’riy fikrlashini tekshirishdir. Topishmoqni aytish va topish jarayoni ijobiy estetik hislarini rivojlantiradi: biz xalqning poetik fikr yuritishidan ruhlanamiz, yorqin kinoya bilan fahrlanamiz. Topishmoqdagi boy va chuqur hayotiy mazmun doimo bolalarni o’ylab javob berish bilan birga, yorqin she’riy talaffuzni shakllantirishga yordam beradi. Topishmoqlar asl va yuqori badiiyligi bilan ajralib turadi. Kinoya topishmoqda o’zining turli xil badiiyligini, ststistik va kompozitsion funksiyalarini mashq qilishga yordam beradi. Topishmoqlar bolalarda buyum va hodisalar olamiga qiziqish uyg’otadi. Topishmoq aniq narsa va voqelik tushunchasini ongli ravishda yashirishga, sir tutishga asoslangan holda bolalarga ta’lim - tarbiya beruvchi, ongiga ta’sir qiluvchi janrdir. Topishmoqlar bolalarda turli savollar hosil qiladi: Nima uchun? Qayerda? Qayerdan? Qachon? Nimadan qilingan? Nimaga aynan shunday deb aytish kerak? Va ular diqqatini narsalarning tashqi ko’rinishiga uning sirlarini bilishga jalb qiladi. Uy jihozlar, mehnat qurollari haqidagi topishmoqlarda ularning tashqi

ko’rinishini xarakterli bo’lishlari ifodalanadi. ―Kuni - tuni yuradi, Doim bir joyda turadi‖. (Soat) Bolalarning diqqati narsalar qanday materialdan tayyorlanganligiga qaratiladi. ―Jismi po’lat, yarim shar, Tagida olov yonar‖. Predmetni yo’nalishi nimaga hizmat qilishini ko’rsatadi. ―Oyog’i yo’q, ammo yuradi, Og’zi yo’q, ammo aytadi, Qay vaqtda uxlashni, Qay vaqtda turishni, Qay vaqtda yotishni. ‖ Ba’zi topishmoqlar predmetning harakatini ko’rsatadi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

Grammatik shakl va grammatik kategoriya

Grammatika. Grammatik ma’no va grammatik shakl. Grammatik kategoriya

Nutqiy xatolar va ularni bartaraf qilish yo’llari

Grammatik ma’no. Umumiy grammatik ma’no (ugm), oraliq grammatik ma’no (ogm) va xususuy grammatik ma’no (xgm)

Grammatik kategoriya (GK) va shakllar. Grammatik kategoriyalar tasnifi