Фонологияда дистрибутив методнинг кулланилиши - Tilshunoslik - Referatlar

Фонологияда дистрибутив методнинг кулланилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69 KB

Ko'chirib olish

Фонологияда дистрибутив методнинг қўлланилиши Дистрибутив метод деб нутқ жараёнида тилдаги формаларни уларнинг ўрнига кўра бир-бири билан ўхшашлик ва фарқларини классификация қилишга айтилади. Бу метод дескриптив тилшуносликда (АҚШ) берилган 1 . Дистрибутив метод ҳар хил талқин қилинади, чунки у тилнинг фонология ва грамматикаси (морфология ва синтаксис) учун умумий ҳисобланади. Қуйида бу методнинг фонологияда ишлатилишини ёритиб, фонемалар бирикмаларининг бўғин, сўз ва морфемаларнинг бошида, ўртасида ва охирида учрашини алоҳида фонотактика бобида кўриб ўтамиз. Нутқни (ёки текстни) кичик ва катта бўлакларга (қисмларга) бўлиш процесси сегментация ва бўлаклар эса сегментлар дейилади. Нутқнинг конкрет бўлаги бўлган сегментларни қиёслаш натижасида элементлар аниқланади. Элементларнинг бир-бирига қўшни ва ёндошлиги орқали шу элементнинг ўрни (атрофи ) билинади. Бирор элементнинг бошқа элементга нисбатан нутқда ишлатилувчи ўринлари ва ҳолати унинг дистрибуцияси дейилади. Агар икки элемент ёки хусусият бир-бирига ўхшаш бўлса, улар дистрибутив жиҳатдан эквивалент деб аталади. Нутқни сегментация қилганда, одатда катта бўлаклардан ёки сегментлардан кичик бўлакларга қараб борилади. Бунда энг кичик сегмент товушга тўғри келади. Аниқланган товушлар сони тилдаги фонемалар сонидан кўпдир. Шу туфайли товуш сегментлари ўзаро ўхшашлиги асосида қиёслаш орқали синфларга бирлаштирилади. Бундай ўхшаш синфлар бир фонеманинг аллофонлари (вариантлари ёки оттенкалари) ҳисобланади. Фонема эса фонетик жиҳатдан яқин бўлган товушлар группаси бўлиб, бошқа шундай товушлар группасига қарама—қарши қўйилади. Тилдаги фонемаларни аниқлашда дистрибуция методидан фойдаланилади. 1 Каранг: Г.Глисон. Введение в дискриптивную лингвистику (перевод с англ. ) М., 1959; З.Харрис. Метод в структуральной лингвистике (раздел «методологические предпосылки»). В книге: В.А.Звегинцев. История языкознания Х!Х и ХХ веков в очерках и извлечениях, ч. 2. М., 1960, стр. 153-171.

Бирор элементнинг умумий дистрибуцияси деганда, унинг барча ўринларда ишлатилиши, бошқа элементлар билан бирикиши, сўз, морфема ва бўғиннинг боши, ўртаси ва охирида қўлланиш ҳолатлари, урғуга муносабати тушунилади. Одатда уч ва баъзан тўрт хил дистрибуция фарқланади. 1. Икки элементдан бири учраган ўринда иккинчиси учрамаса, улар бир-бирларига нисбатан тўлдирувчи дистрибуцияда дейилади. Масалан, (п), (т), (к) ундош товушлари унлилардан олдин, икки унли ўртасида ва сўз охирида келганда аспирацияли ва бошқа ўринларда-ундошлар билан ёндош келганда аспирациясиз товушлар ҳисобланади. Демак, аспирацияли ва аспирациясиз (п), (т), (к) товушларининг биринчилари учраган ўринда иккинчилари учрамайди. Шу сабабли бу товушлар (п),(т),(к) фонемаларининг аллофонлари (вариантлари) ҳисобланади. Тўлдирувчи дистрибуция баъзан фонемаларнинг вариантларини аниқлашда қўл келмайди. Масалан, ўзбек тилида (нг) фонемаси фақат сўз охирида келади ва бу ўринда мустақил фонема ҳисобланади. У сўз ўртасида келганда икки бўғинга ажралиб кетади ва бу ҳолатда ундошлар бирикмаси (н-г) ҳисобланади. Демак, (нг) товуши тўлдирувчи дистрибуцияда қатнаша олмайди. Тўлдирувчи дистрибуция асосида қаралганда, рус тилидаги кўпгина бахслашувларга сабаб бўлаётган (и) ва (и) унлилари бир фонеманинг аллофонлари ҳисобланиши мумкин. Чунки (и) товуши доим сўз бошида ва юмшоқ ундошлардан кейин, (и) эса фақат қаттиқ ундошлардан кейин ва ҳеч вақт сўз бошида кела олмайди. Ваҳоланки, баъзи тилшунослар (и) ва (и) ни рус тилида икки фонема деб ҳисоблайдилар. Дескриптив фонологияда фонемага акустик жиҳатдан яқин бўлган «товушлар синфи», «аллофонлар синфи» деб таъриф берилиши ҳам тўлдирувчи дистрибуцияга асосланган. 2. Иккинчи тип контраст дистрибуция деб аталади. Бир ўринда ишлатилиб, шу ўринда маънони фарқлашга хизмат қилувчи элементлар контраст дистрибуцияда дейилади. Бунда ҳар бир элемент (товуш) тилдаги

бирликларнинг (фонемаларнинг) вакили сифатида қаралади. Ҳар хил фонемаларнинг аллофонлари контраст дистрибуцияда бўлади. Масалан: ток- пок-нок сўзлари бошидаги ундошлар контраст дистрибуцияда бўлиб, (т), (п), (н) фонемаларининг аллофонларидир. Бундай сўзлар эса, минимал жуфтликлардаги сўзлар дейилади. Минимал жуфтликдаги сўзларни қарама- қарши қўйиш орқали фонемалар сони ва уларнинг артикуляцион-акустик фарқлари аниқланади. Бироқ, бу методга формал жиҳатдан қараб, маънони фарқлаш хусусиятларига эътибор бермаслик ноўриндир. 3. Дистрибуциянинг учинчи типи - эркин вариация («свободное варьирование») деб юритилади. Бир хил ўринда ишлатилувчи, лекин маънони фарқламовчи ҳар хил элементлар эркин вариацияда дейилади. Масалан, ўзбек тилида (е) товушини айнан бир ўринда (кўпинча сўз бошида) ярим очиқ ёки очиқ талаффуз этиш сўзнинг маъносини ўзгартирмайди. Худди шундай баъзи ундошларни, айтайлик, (к), (г), (л) ни айнан бир ўринда қаттиқ ёки юмшоқ талаффуз этиш сўзнинг маъносига путур етказмайди. Бу товушлар ўша фонемаларнинг эркин аллофонлари дейилади. Фонеманинг эркин аллофонлари эркин вариация дистрибуцияси ёрдамида аниқланади. Бу дистрибуция баъзан эквивалент дистрибуция деб аталади. 4. Қисман эквивалент дистрибуцияда икки ҳар хил элемент бир ўринда баъзан ишлатила олади. Бунда бир элемент иккинчисининг эркин аллофони сифатида қаралади ва бошқа товуш синфининг вакили ҳисобланади. Масалан, Тошкент шевасида « тароқ» сўзи ( тароғ), «чалғу» - (чолғу), «бойвачча»-(бойвочча) каби талаффуз этилади. Улардаги товуш алмашинуви сўзларнинг маъносини ўзгартира олмайди. Аслида эса талаффузда алмашинган товушларнинг ҳар бири бошқа фонемаларнинг аллофонларидир. Юқоридаги дистрибуцияларда асосан товушлар ўртасидаги фонетик жиҳатдан (артикуляцион ва акустик) яқинлик асосий вазифа ҳисобланади. Бирор сегментни акустик (спектрографик) анализ қилинса, унинг бир қанча хусусиятларини аниқлаш мумкин. Фонологик таснифда эса,

ўша аниқланган хусусиятларидан қайсилари тилдаги маънодор бирликларни фарқлаш учун хизмат қилишини билишимиз мумкин. Дехотомик фонология назариясида ана шу принципга эътибор берилган. Дистрибутив фонологияда контраст дистрибуция минимал жуфтликдаги сўзлар орқали тушунтирилган ва бу сўзларнинг сони қанчалик кўп бўлса, уларда фарқланувчи фонемаларнинг «функционал хизмати» («функциональная нагрузка») шунчалик кўплиги кўрсатилган. Аслида контраст дистрибуция Н.С.Трубецкой назариясидаги фонологик оппозицияларни эслатади ва ҳар иккиси ҳам фонемаларни парадигматик жиҳатдан қараш билан боғлиқдир. Дистрибутив фонологияда контраст дистрибуция синтагматик томондан қаралиб (нутқ сегментациясидаги кичик сегмент-товуш сифатида), шу туфайли минимал жуфтликдаги сўзларнинг нутқда игшлатилиш частотаси «функционал хизмат»га тенглаштирилган. Фонемаларнинг частотасини минимал жуфтликдаги сўзларда эмас, балки ҳар хил сўзларда ишлатилишига кўра аниқлаш фойдалидир. Фонологик статистика асосий метод бўлмай, у назария учун ёрдамчилик вазифасини бажаради. Дистрибуциялар ўртасидаги алоқа билан оппозициялар ўртасидаги алоқа ўртасида логик жиҳатдан баъзи ўхшашликлар бор. Ҳар хил оппозициялар ўртасидаги алоқа билан ҳар хил дистрибуциялар ўртасидаги алоқа схематик жиҳатдан бир хил кўринишда бўлиб, логик жиҳатдан бир ташқи ўхшашлик алоқасини эслатади. Кесма алоқа эквиполент оппозициялар ўртасидаги алоқанинг бир қисмига ва контраст дистрибуциялар ўртасидаги муносабатга тўғри келади. Ўхшашлик алоқаси бир товушнинг йўқ товуш оппозицияга (ноль оппозиция: йўқ- о ўқ каби ) тахминан тўғри келади ва эркин вариацияни ифодалайди. Градуаль («поғонали») оппозициялар ўртасидаги алоқа ва қисман эквивалент дистрибуциялар алоқаси логик жиҳатдан киритма алоқани эслатади. Ж.Кантино томонидан юқоридаги логик ва схематик ўхшашликлар аниқланган. Киритма алоқага Ж.Кантино ўзбек тили вокализмини (Тошкент шеваси асосида) мисол келтиради. 2 2 Бу масала Ю.С.Степановнинг « Методы и принципы современной лингвистики » (М.., 1975, стр. 217) китобида келтирилади.

Системадаги олти унли : (и-е-а), (у-ў-о) бўлса, ҳар икки қатор ўртасидаги муносабат ўхшаш бўлиб, логик жиҳатдан киритма алоқани эслатади ва бу формулалар билан изоҳланади. Умумий дистрибуцияга таъриф берилганда, маълум элементнинг ўрни ва ҳолати, унинг ишлатилиш тартиби (бўғин, морфема, сўз ва бошқаларнинг бошида, ўртасида ва охирида), бошқа элементлар билан бирикиши, урғу, чўзиқлик ва тонга (музикал урғули тилларда) муносабати аниқланиши айтиб ўтилди. Юқорида мустақил фонемага тегишли аллофонлар уларнинг фонетик жиҳатдан яқинлиги асосида аниқланади. Нутқ шартли равишда кетма-кет келувчи товушларнинг бирикмасидир. Сўз фонетик жиҳатдан бўғинлардан, морфологик жиҳатдан морфемалардан ташкил топади (баъзи сўзлар бир бўғинли ва бир морфемали: тош, бош, нок каби). Бўғинлар товушлардан, морфемалар фонемалардан тузилган ва улар ёрдамида сўзлар тузилганда ўз-ўзидан уланиб кетмай, бунда нутқ ва тилдаги бошқа воситаларнинг, хусусан, урғу, чўзиқлик, тон ва баъзи тилларда интонациянинг ҳам катта хизмати бор. Нутқ маълум тартибдаги йўналишда бўлса, тил бундай йўналишга эга эмас, лекин маълум тартибда ўзидаги бирликларнинг система ва структурасига эга. Тилдаги фонемаларни, маънодор бирликларни ҳосил қилишда гўё «ғиштларни кетма-кет ёки устма- уст қўйиш» каби қиёслаш керак эмас. Агар шундай бўлса, фонемаларнинг фарқланиш белгиларни ажратиб олиш онсон бўларди ва ҳеч қандай оппозиция ва дистрибуция методлари зарур бўлмас эди. Аксинча, товушларнинг бирикувида уларнинг артикуляцион-акустик хусусиятлари кетма-кет холатда эмас, балки улар ўртасидаги боғланиш хилма-хил ва мураккабдир. Улардан қайсиниси тилдаги маънодор бирликларни фарқловчи ёки фарқламовчи вазифасини бажариши масалага бирор зарур принцип ёрдамида ёндашишни талаб қилади. Ана шундай принциплардан бири барча тилларда қўлланувчи «берилганлик ва олганлик принципи»дир. Нутқда бизга товушларнинг артикуляцион-акустик хусусиятлари «берилган» бўлса,

уларни чуқур текшириш орқали (экспериментал-фонетик ёки талаффузни оддий кузатиш ёрдамида), қайсиниси тилда маънодор бирликларни фарқлашда аҳамиятли эканлигини аниқлаш-«олинган» натижа ҳисобланади. Бу принцип ёрдамида «олинган» натижа фонология учун зурурдир. Бу принципни фонологияга татбиқ этишни таклиф этган Т.П. Ломтев : «фарқланиш элементлари берилганлик характерида бўлмаслиги керак, улар маълум принцип асосида назарияга татбиқ қилиниши зарур» 3 деб кўрсатади. Фонемаларнинг фарқланиш ва фарқланмаслик белгиларини аниқлашда бошқа принциплар Н.С.Трубецкой ва дихотомик фонология назарияларида берилган. Дихотомик фонологиянинг фонемалар фарқланиш белгиларини аниқлашда фақат иккиталик (бинаризм) принципига ёндашгани назарий жиҳатдан шубҳалидир. Чунки баъзи белгиларнинг табиати аслида бинар тартибда берилган (масалан, жарангли-жарангсиз), бироқ уларнинг кўпчилиги шу тартибда берилмаган. Шу сабабли логик принцип ҳисобланган оппозицияларни иккитадан (бинар, дихотомик) қилиб олиш ҳамма ўринларда ҳам тўғри келавермайди. Айниқса, просодик (урғунинг фонологик роли) белгиларни дихотомик тартибда қараш логик жиҳатдан тўғри эмас. Бир йўла урғу ва чўзиқликни фонологик белгилар сифатида қараладиган тилларда кўпинча урғу асосий фарқлаш белгиси бўлиб, чўзиқлик эса унга ёрдамчи сифатида бошқариб боради. Масалан, чех тилида бу хусусият яққол кўринади. Мексикадаги ҳиндуслар тилида унлиларни чўзиқ, ярим чўзиқ ва қисқа талаффуз қилиш, яъни учта фонема оппозицияси (логикада у «тренерная оппозиция» дейилади) урғу билан боғлиқ бўлиб, сўзларни фарқлашда фонологик жиҳатдан аҳамиятлидир. Хитой, япон, вьетнам ва баъзи африка тилларида музикал урғу- овоз тони бир неча даражада юқори ва паст бўлиши (Е.Д Поливанов терминича «тонема» ) фонологик жиҳатдан аҳамиятли ҳисобланади. Бу мисоллар тиллардаги сегментал (фонемалар) ва суперсегментлар (урғу, тон, бўғин) поғоналар ўртасидаги маълум боғланишни кўрсатади. Кўпгина 3 Т.П.Ломтев. Принцип бинарности в фонологии. Научные доклады высшей школы, Филологические науки, 1965. № 3. стр. 74.

тиллар фонологик системаларнинг диахроник (тарихий) ва синхроник (ҳозирги) томондан тадқиқ қилиш урғу ва фонемаларнинг чўзиқ-қисқалиги кўпинча алоқадор эканлигини кўрсатади. 4 Бу хусусият товушларнинг дистрибуцияси уларнинг берилиши ва фонологик оппозициялар, кенг маънода сўзнинг структураси, бўғин ва урғунинг табиати, ўрни билан узвий боғлиқ эканлигини тасдиқлайди. 4 + аранг: Б.А.Серебренников, Вероятностные обоснования в компаративистике . Изд. «Наука» , М., 1974, стр. 64-70, 101-116.

O'xshashlar

Мазмуний синтаксис йуналиши

Структур тахлил методлари ва трансформация назарияси

Суперсегмент фонологиянинг методлари

Когнитив тилшунослик ҳақида қисқача

Типология методлари