Суперсегмент фонологиянинг методлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Суперсегмент фонологиянинг методлари Юқорида суперсегмент фонологияга тегишли тушунча ва терминлар ҳамда уларни ўрганиш методлари ҳақида баъзи масалалар ёритилди. Суперсегмент воситаларни тадқиқ қилишда ҳар хил назарий фикрлар ва методлар таклиф этилаётгани туфайли уларни амалда қандай тадбиқ этиш масаласи ҳам хилма-хилдир. Суперсегмент фонология (ёки «юқори-сегмент фонология», «просодика») тилдаги ифода элементларининг юқорисидаги ва баъзи сегмент фонемаларга хос бўлган фарқланиш воситаларини ўрганади. 1 Просодик фарқланиш воситаларига ҳар хил тилларда урғу (сўз ва гап(фраза) урғуси), тон, чўзиқлик, пауза, темп, тембр, оҳанг ва бўғинларга хос бўлган бўғин чўққиси («вершина слога»), бўғиннинг олди ва орқасидан уланувчи воситалар ҳамда сегмент фонемаларнинг баъзи белгилари, аспирауция, қайта аспирация («преаспирация»), сингармонизм, бўғизни қисиш кабилар киради. Бу воситалар «просодемалар» деб ҳам юритилади. Улардан баъзилари интонацияга ҳам тегишли бўлгани учун (оҳанг, гап урғуси, темп, тембр, пауза кабилар) интонация ҳам просодиканинг ўрганиш объектига киради. Кўпинча урғу ва (кучли динамик урғу) тоннинг (музикал урғу) фарқлаш воситалари, яъни просодик белгилари «акцентация» ёки « акцентология» термини билан аталади. Бунда интонациянинг фонологик (просодик) белгилари эса (просодия) ёки «просодика» баҳсида алоҳида қаралади. Бироқ фақат интонацияни суперсегмент фонетика ва фонологияда текширилиши мақсадга мувофиқ эмас. Акцентологиянинг асосий элементар бирлиги қилиб бўғин олинади. Бунда бўғин урғусининг тилдаги маънодор бирликларни фарқлашига кўра, «акцент 1, акцент 2» ва ҳоказо тартибда номланади. Бўғиндаги урғунинг даражасигина эмас, балки ҳар хил фонологик (просодик) воситалар, чўзиқлик, куч ва тоннинг иштирокига кўра акцентлар маълум 1 +аранг: О.С.Ахманова. Фонология. Морфонология. Морфология. Изд. МГУ, М., 1966, стр. 25.

www.arxiv.uz тартибда квалификация қилинади. 2 Акцентологик метод баъзан гап (фраза) урғусининг ҳам фонологик воситаларини ўз ичига олади. Бунда сўз ва гап урғуси аралаштирилмай, балки улар ўртасидаги ўхшашлик ва фарқлар аниқланиши зарур. Туркий тилларда кўпинча сўз ва гап урғусининг ўрни бир хил бўлса ҳам, улар ўртасидаги фарқ бўғинларнинг бирикиш тартиби ва гапда сўзлар тартиби борасида қаралиши керак. Америка тилшунослигида сегмент фонемика (ёки фонология) ва просодик фонемика фарқланади. Бўғин контурида иштирок этган ҳар бир товуш белгиси (артикуляцион- акустик) «просодема» ёки «просодик фонема» деб аталиб алоҳида текширилади. Баъзан америка тилшунослари «интонацион просодема» терминини интонациянинг фонологик функциялари ҳақида гап борганда ишлатадилар. 3 Баъзан улар чегара сигнали, урғу, интонация ва тиниш белгиларини суперсегмент фонемалар сифатида қарайдилар. Н.С.Трубецкой сўзлардаги просодик воситалардан фраза (гап)лардаги просодик воситаларни фарқ қилади ва ҳар иккисини умуман прпосодияга бирлаштиради. Одатда, сегмент фонемалар ўртасидаги қарама-қаршилик ҳақида гапирганда «оппозиция термини ишлатилади, чунки фонемалар тил бирлиги ҳисобланади. Урғу ва интонация тилнинг бирлиги эмас, балки шу бирликлар устида («сверхсегментнўй») маълум вазифани бажарувчи воситалардир. Шу туфайли урғу ва интонациядаги қарама-қаршилик «контраст» термини билан аталади. Баъзан урғу ва интонацияни фонологик функциялари (маънони фарқлаши) ҳақида гап борса. Уларни «просодема» ёки «акцентема» ва «интонема» деб ҳам аташади. Бунда сўз урғуси-«сўзакцентема», гап (фраза) урғуси -«фразоакцентема», синтагма урғуси-«синтагмоакцентема» (терминлар В.А.Васильевга тегишли) деб юритилади. Тоннинг юқори ва пастки даражаси гапда фонологик функцияни бажарса, «тонема» термини ҳам ишлатилади. «Тонема» термини дастлаб Е. Д.Поливанов томонидан 2 +аранг: С.Д.. Кацнельсон. Сравнительная акцентология германских языков . М. -Л., 1966, 3 +аранг: Э.Хэмп. Словарь американской лингвистической терминологии. М., 1964, стр. 169-170.

$www.arxiv.uz музикал урғуга (тонга) эга бўлган тилларда (хитой, япон,дунган,вьетнам тиллари) сўз урғусига нисбатан ишлатилган эди. Е.Д.Поливанов «силлабема» (бўғин составига тегишли-дунган тилида) ва айниқса «акцентема» (сўздаги кучли динамик урғуга тегишли-рус тилида) терминларини ҳам биринчи бўлиб ишлатган эди. (Бу ҳақда шу бобнинг бошланғич қисмига қаранг.) Умуман термин ва тушунчаларнинг қўлланиши тасниф қилинаётган тилдаги урғунинг динамик ёки музикал табиатига ва нутқнинг фонетик бўлинишига ҳам боғлиқдир. Урғу унинг компонентлари ҳисобланувчи-чўзиқлик, интенсивлик ва асосий частота тонининг қайси бири етакчи эканлигига қараб, уч турли бўлади: 1) динамик ёки куч урғуси, бунда интенсивлик етакчи бўлади (рус, инглиз, ўзбек тиллари); 2) квантитатив урғуда чўзиқлик етакчи бўлади (грек тили); 3) музикал (тон) урғу -тон етакчи (серб, япон, дунган тиллари). Кўпгина тилшуносларнинг фикрича, туркий тилларда бир йўла динамик ва тоник урғу борлиги айтилади. Ўзбек тилида сўз урғуси динамик эканлиги экспериментал тадқиқ қилинган. 4 Ўзбек тилида сўз урғусининг фонологик функцияси 5 анча чегараланган. Чунки урғунинг ўрнига кўра жуда кам сўзларни фарқлаш мумкин: олма «яблока»-олма «не бери», тўхта «имя собственное»-тўхта «остановись», босма «промакашка»-босма «не топтай» каби. Ўзбек тилида урғунинг сўзни ташкил этиш функцияси айниқса кучлидир. Ўзбек тилида совет-интернационал сўзларни ҳам ҳисоблаганда, урғунинг ўрни ҳар хил-эркиндир: партия, программа, академик, секретарь каби. Туркий тилларда асосий урғу кўпинча сўзнинг охирги бўғинига тушади. Ўзбек тилида кўп бўғинли сўзларда урғуни асосий ва иккинчи даражали урғуга ажратиш (А.А.Клименко), 1-, 2-, 3- даражали ва кучсиз урғуни (А.Ф.Себерг) фарқлаш каби қарашлар мавжуд. Бироқ бу қарашлар экспериментал жиҳатдан тасдиқланмаган. Ўзбек тилида бир бўғинли, икки 4 +аранг: А.Махмудов . Словесное дарение в узбекском языке . Ташкент, 1960. 5 Бу масала биринчи бор А././уломов томонидан кырсатилган. +аранг: Ызбек тилида ур\у.Тошкент, 1947.$

www.arxiv.uz бўғинли, кўп бўғинли ва қўшма сўзлардаги урғунинг табиати, унинг кучи ва қўлланиши каби масалаларни акцентологик метод орқали тадқиқ қилиш фойдадан холи эмас. Чунки сўзларнинг акцент структураси ҳар хил ва мураккабдир. Кейинги даврда сингармонизм ҳам фонологик ходиса сифатида қаралмоқда. Чунки сингармонизм сўзга тегишли бўлиб, ундаги унлилар белгилари («қатор, лабланганлик») суперсегмент восита деб қарашни тақозо қилади. 6 Фраза урғуси, одатда, интонациянинг етакчи бир компоненти ҳисобланади. Шу туфайли унинг табиати гапларда, фраза ва синтагмаларда алоҳида ўрганилади. Бунда фразоакцентема ва синтагмоакцентеманинг фонологик функциялари алоҳида текширилиши зарур. Бироқ бу вазифани аввал экспериментал текширмай бажариш чуқур хулосаларга олиб келмайди. Интонациянинг фонологик функциялари хали анча муаммолидир. Ҳозирча унинг маънони фарқлаш хусусиятлари фонетик текшириш методлари (экспериментал фонетикага) орқали аниқланмоқда. Интонацияга тегишли воситалардан фраза урғуси, оҳанг ва паузанинг (синтагматик бўлинишда) фонологик воситалар сифатида ишлатилиши анча аёндир. Чунки фраза урғуси орқали гапдаги асосий маънони ўша урғу тушган фразага (сўз ёки сўз бирикмасига ва гапга тўғри келади) қаратиш мумкин, масалан: Бу ерда мен хўжайин (Сен эмас). Бу ерда мен хўжайин (У ерда эмас). Бу ерда мен хўжайин (Кичик ходим эмас). Гапдаги маънонинг ўзгаришида эмоционал хусусият ҳам мужассамлашган. Интонациянинг фонологик ва эмоционал функциялари кўпинча қўшилиб кетади. Бу менинг укам Қодир. Бу менинг укам, Қодир. Бу гапларни ёзма нутқда фарқлаш осон, бироқ оғзаки нутқда биринчи гап бир фраза (Бу менинг укам Қодир) ёки икки фраза (Бу менинг укам, 6 +аранг: В.А.Виноградов. Типология сингармонических тенденций в языках Африки и Евразии. Сб. «Проблемы африканского языкознания». М., 1972, стр. 125-163.

www.arxiv.uz Қодир) шаклида талаффуз қилинса, маъно деярли ўзгармайди. Лекин икки ёки уч фраза бўлганда, маъно тамоман ўзгариб кетиши мумкин: Бу менинг укам -Қодир; Бу (менинг укам), Қодир (Қодирга укасини таништирмоқда). Оҳанг (мелодия)нинг кўтарилиш ва пасайиши ҳам фонологик восита бўлиб, гапни коммуникатив турларини (дарак, сўроқ, ундов гаплар) фарқлашда хизмат қилади: Мен бордим.-Мен бордим?-Мен бордим! Интонациянинг фонологик функциялари айниқса йирик фразаларда кўпроқ билиниши мумкин. Чунки йирик фразаларнинг синтагматик жиҳатдан кўпроқ бўлакларга бўлиниши ва унда маънони ажратиш воситаларнинг хилма-хиллиги очиқроқ кўринади. Халқ мақол ва маталларида, латифаларида ва аскияларида интонациянинг фонологик ва эмоционал функцияси жуда кучли бўлиши билан бирга паралингвистик воситаларга ҳам бой эканлиг сезилади. Шу туфайли суперсегмент ва паралингвистик (бунга имо-ишора, оҳанг, овоз фонацияси, айрим артикуляция турлари кабилар киради) воситалар бир-бирларига боғланиб тадқиқ қилиниши лозим. Интонация гап турларини аниқлашда ёрдам берса ҳам, у гапга тегишли эмас. Чунки гап грамматика (синтаксис) нинг бирлиги бўлса, фраза фонетиканинг бирлиги ҳисобланади. Фонетик жиҳатдан фразалар, ўз навбатида, тактлар, бўғинлар ва товушларга бўлинади. Бир фраза бир гапга тенг бўлиши мумкин. Бироқ гапнинг ўзи интонацияга эга бўла олмайди. Интонация фраза орқали тилдаги ифода воситаси вазифасини бажаради ва структураси жиҳатдан мураккаб ҳисобланади 7 . Интонация фонетик ҳодиса бўлиб, йирик фонетик бўлак фразага тегишли ва у орқали гапга кўчирилади. 7 А.А.Реформатский. Пролегомены к изучению интонации. В его «Фонологические этюды», М., 1974, стр. 5-72.

O'xshashlar

Фонотактика

Фонетика ва фонологиянинг урганиш объекти ва вазифалари

Шавкат Рахматуллаев-атоқли тилшунос. Тилшунослигимиз жонкуярининг фонетика ва фонологияга оид ғоялари

Типология методлари

Фонология