Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Фонетика-фонология
Фонетика-фонология
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
234 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Фонетика ва фонология
Фонология
Фонетика
Фонетика 2
Фонетика. Унинг предмети
![www.arxiv.uz Фонетиканинг бирлиги бевосита кузатишда берилган нутқ товуши бўлганлиги каби, фонологиянинг бирлиги – сўзловчиларнинг ана шу бевосита кузатишда берилган нутқ товуши асосида ётган товуш типи ҳақидаги ижтимоий тасаввури. Ҳар бир фонема киши онгида умумий фарқловчи хусусияти асосида вужудга келган махсус «акустик портрет» ёки «товуш образи» сифатида яшайди. Бу фарқловчи белги товушнинг артикуляцион ва акустик белгиси асосида вужудга келади ва барқарорлашади. Бошқа лисоний бирлик каби фонема ҳам парадигматик ва синтагматик муносабатрда яшайди. Бу фонологик парадигматика ва фонологик синтагматика дейилади. Ўзаро қарама-қарши белгига эга бўлган, бироқ умумий, интеграл белгилари асосида бирлашган бир типдаги фонемалар сираси фонологик парадигма , фонемаларнинг ўзаро муносабати фонологик парадигматик муносабат дейилади. Фонологик парадигманинг марказида фонологик зиддият туради. Фонологик зиддият (оппозиция) фонеманинг фарқли белгиларини ўзида ифодалайди. Масалан, ўзбек тилидаги унли фонемалар бир умумий белги - «ўпкадан келаётган ҳавонинг товуш пайчаларига урилиш натижасида ҳосил бўлган овознинг оғиз бўшлиғида тўсиққа учрамай чиқишидан вужудга келадиган товуш типи» инвариант хоссасига эга. Бу моҳият 6 та унли фонема учун ҳам амал қилади. Бироқ бу моҳият остида бирлашган фонемалар ўзаро зидланиб, кичик гуруҳлар ҳосил қилади. [ и ] ва [ у ] «юқори тор» белгиси билан «ўрта кенг» хоссасига эга [ э ] ва [ ў ] ҳамда «қуйи кенг» хоссасига эга [ а ] ва [ о ] фонемалар гуруҳларига қарама-қарши туради. Ёки «лабланмаган» белгисига эга [ и ], [ э ], [ а ] фонемалари гуруҳи «лабланган» белгисига эга [ у ], [ ў ], [ о ] гуруҳига қарама-қарши туради. Ўз навбатида [ и ], [ э ], [ э ] гуруҳи аъзолари ўзига хос белгилари асосида ўзаро зидланади. Тилшуносликда фонологик зиддиятнинг турли тип ва кўринишлари фарқланади. Н.С.Трубецкой «Фонология асослари» асарида фонологик зиддиятни уч асосга кўра таснифлайди: 1. Фонологик зиддиятнинг зиддият тизимига муносабатига кўра таснифи. Бунда зиддият бир ўлчовли ва кўп ўлчовли, мунтазам ва ажралган зиддиятга бўлинади. Бир ўлчовли зиддиятда фонемалар бир белги асосида зидланади. Масалан, [ и ] ва [ у ] фонемаларидан бири лабланмаган ва иккинчиси лабланган бўлиб, бунда улар бир белги - «лабланган»лик хоссасига кўра қарама-қарши туради.](/data/documents/8a39f85d-3092-4da4-bb58-a24322bb5574/page-4.png)
![www.arxiv.uz Кўп ўлчовли зиддиятда зиддият аъзолари бирдан ортиқ белги асосида қарама-қарши қўйилади: [ и ]~[ о ] зиддиятида [ и ] ёпиқ ва лабланмаган бўлса, [ о ] ярим ёпиқ, лабланган. Мунтазам зиддиятда зидланувчи аъзолар ўзаро ўзига хос белгилар асосида қарама-қарши қўйилади: «[ и ]-тор~ [ о ]-кенг» зидланиши мунтазам зидланиш. Бунда [ и ] фонемаси «тор»лик, [ о ] фонемаси «кенг»лик белгисига эга. «[ и ] (тор)~[ о ] (тор эмас)» зидланиши эса мунтазам эмас. Чунки биринчи аъзода зиддият белгиси аниқ, иккинчи аъзода аниқ эмас. Агар иккинчи аъзонинг зиддиятдаги белгиси «кенг» бўлганда эди, зиддиятни мунтазам зиддият дейиш мумкин бўлур эди. Бир белгининг бўлинишлари асосида зидланиш ажралган зидланиш дейилади. Қуйидаги икки зидланишга диққат қилинг: а) «лабланганликка кўра» в) «кенг ва торликка кўра» [ у ] [ и ] [ о ] [ у ] (лабланган) (лабланмаган) (кенг) (тор) Биринчи зидланишда зиддият белгиси бўлинган, ажралган, иккинчида эса бундай ҳол мавжуд эмас. 2. Аъзолари ўртасидаги муносабатга кўра зиддият таснифи. Бунга кўра, приватив (нотўлиқ), градуал (даражали), тенг қийматли зиддиятлар ажратилади. Биринчи таснифда зиддият белгиси характерига кўра зиддият турлари ажратилган бўлса, иккинчи таснифда фонемаларнинг зиддият аъзоларига муносабатига кўра таснифи амалга оширилади. 3. Барқарорлик даражасига кўра зидланишр барқарор ва барқарор бўлмаган турга бўлинади. Барқарор зидланишда фонемалар қандай нутқий вазиятда бўлишидан қатъи назар, улардаги зиддият сақланиб қолади. Масалан, тил олди унлиси тил орқа ундоши билан келган вазиятда тил орқа унлиси сифатида намоён бўлади. Бунда [ а ] унлиси билан тил орқа [ у ] унлиси орасидаги зиддият кучсизланади. Барқарор бўлмаган зиддиятнинг нейтраллашмаган ҳолатини таъминловчи фонетик позиция – кучли позиция . Масалан, [ б ] фонемаси сўз бошида жарангсизлашмайди ва бу позицияда унинг [ п ] фонемасига зидлиги сақланади. Бу кучли позициядир. Нейтралланиш, сўнишга олиб келувчи позиция кучсиз позициядир. Демак, бундай позициядаги зиддият барқарор](/data/documents/8a39f85d-3092-4da4-bb58-a24322bb5574/page-5.png)
![www.arxiv.uz бўлмаган зиддият дейилади. Унли ва ундош орасидаги қарама-қаршилик барқарор зиддиятга мисол бўла олади. Ёки ундошнинг пайдо бўлиш ўрнига кўра, унлиларнинг тор-кенглик хоссаларига кўра зидланиши ҳам барқарор зиддият. Лабланиш белгисига кўра [ ў ]-[ э ] тизимчаси ҳам барқарор зиддият асосига қурилган. Демак, ўзбек тилининг фонетик парадигмаси деганда, ҳар қайсиси ўзига хос хусусиятга эга бўлган барқарор бир умумий белги остида бирлашадиган фонетик унсурлардан ташкил топган тизим тушунилади. Бу бутунлик ёки парадигма ўз ичида айрим белгилари билан умумийликни ташкил этган ва шу умумийлик учун асос бўлган белгилари билан бошқа шундай умумийликдан фарқ қиладиган кичик бутунлик, ички парадигмалардан ташкил топади. Бу тизимчалар унли ва ундош фонемалар парадигмалари. Парадигма аъзоларининг умумий белгиси уларнинг шу тизимни ташкил этишини таъминласа, фарқловчи белгиси бу ички парадигманинг яна кичик бўлакларга бўлиниб кетишига олиб келади. Жарангли ундошлар парадигмаси, жарангсиз ундошлар парадигмаси каби. Унли фонемалар парадигмаси Тилнинг кўтарилиш даражаси (юқори, ўрта, қуйи) ва лабланиш- лабланмаслик – кучли позициядаги унли фонемаларнинг асосий, система ҳосил қилувчи белгиси. Унлиларнинг тил горизонтал ҳолатига кўра (олд қатор, ўрта қатор ва орқа қатор) белгилари асосий ҳисобланмайди. Чунки бу белгилар уларга нутқий ёндош товуш таъсирида ўзгариб туради. Масалан, [ қ ] ундоши билан қўшничилик муносабатида [ а ] унлиси тил орқалик хоссасига эга бўлса, [ к ] ундоши қуршовида ўз ҳолатини сақлайди. Унли фонемаларнинг асосий белгиларига кўра таснифи қуйидагича (15-жадвал): 15-жадвал Унли фонемалар Асосий белгилари Тилнинг кўтарилиш даражаси Лабланиш белгиси бор- йўқлиги Юқори Ўрта Қ уйи Лабланган Лабланмаган [ и ] + + [ у ] + + [ ў ] + + [ о ] + + [ э ] + +](/data/documents/8a39f85d-3092-4da4-bb58-a24322bb5574/page-6.png)
![www.arxiv.uz [ а ] + + Жадвалдан кўринадики, тилнинг кўтарилиш даражасига кўра унли фонемалар уч поғонали, лабланиш белгисига кўра икки поғонали системани ҳосил қилади. Унли фонема яхлит тизимни ташкил этиб, бу тизим ҳам ўз навбатида тизимчаларга бўлинади. [ и ] ва [ у ] фонемалари «юқори тор» белгиси остида бирлашиб, бундай белгига эга бўлмаган фонемалардан ажралади. Бироқ [ и ] ва [ у ] кичик парадигмаси аъзолари фарқловчи белгилари ([ и ]-лабланмаганлик ва [ у ]-лабланганлик белгилари) асосида ўз мустақилликларини сақлаб қолади ва зиддиятда туради. [ э ]-[ ў ] тизимчаси «ўрта кенг» белгисига кўра [ и ]-[ у ] тизимчасидан ҳам, [ э ]-[ о ] тизимчасидан ҳам фарқланади. Демак, унли фонеманинг ҳар бири икки белгидан иборат: [ и ]-юқори, лабланмаган [ у ]-юқори, лабланган [ э ]-ўрта, лабланмаган [ ў ]-ўрта, лабланган [ а ]-қуйи, лабланмаган [ о ]-қуйи, лабланган. Тилнинг кўтарилиш даражаси бирлаштирувчи белги бўлганда (масалан, [ и ], [ у ] унлилари «торлик» белгиси остида бирлашади) лабланганлик-лабланмаганлик фарқловчи белги саналади: ( и )-лабланмаган, [ у ]-лабланган. «Лабланганлик» бирлаштирувчи белги бўлганда, тилнинг кўтарилиш даражаси фарқловчи белги саналади. Масалан, [ и ], [ э ], [ а ] унлилари «лабланмаганлик» умумий бирлаштирувчи белгисига эга, бироқ «юқори» ([ и ]), «ўрта» ([ э ]), «қуйи» ([ а ]) лик белгилари бу фонемаларнинг фарқловчи белгилари саналади. Маълум бўладики, ўзбек тилида унли фонемалар бир белги асосида уч (тор, ўрта, кенг) ва икки аъзоли зиддиятни (лабланган, лабланмаган), икки белги («тилнинг кўтарилиш даражаси» ва «лабланганлик-лабланмаганлик») асосида олти аъзоли зиддиятни ҳосил қилади. Ундош фонемалар парадигмаси Кучли зиддиятдаги ундош фонемаларни фарқловчи асосий белги қуйидагилар ҳисобланади: а)ҳосил бўлиш ўрнига кўра; б)ҳосил бўлиш усулига кўра; в)овоз ва шовқин иштирокига кўра;](/data/documents/8a39f85d-3092-4da4-bb58-a24322bb5574/page-7.png)
![www.arxiv.uz Ҳозирги ўзбек тилида 24 та ундош фонема бўлиб, уларни юқорида санаб ўтилган белгилари билан қуйидагича кўрсатиш мумкин: (2- жадвалга қаранг). Бошқа сатҳ бирликларида бўлгани каби, фонемаларнинг асосий белгилари коррелятив ва коррелятив бўлмаганларга ажралади. Зиддиятда турган фонеманинг бирида бор, аммо иккинчисида мавжуд бўлмаган белги – коррелятив белги . Масалан, [б]-[п] зидланишда жарангли-жарангсизлик коррелятив белгидир. Аммо тил олди ва портловчилик белгиси ҳар иккала фонема учун ҳам хос бўлганлиги сабабли коррелятив бўлмаган белги дейилади. Шунингдек, [ҳ] ундошда жарангсизлик белгиси мавжуд. Аммо шу белги асосида уни бошқа фонема билан зид қўйиб бўлмайди. Чунки [п] фонемасининг жарангли жуфти [б] фонемаси. [ҳ] фонемасининг эса жарангли жуфти ўзбек тили фонологик тизимида мавжуд эмас. Ўзбек тилидаги 8 та фонема учун «жарангли-жарангсизлик» коррелятив белги ҳисобланади: [ б ]-[ п ], [ д ]-[ т ], [ к ]-[ г ], [ с ]-[ з ] [ ж ]-[ ч ], [ ж ]-[ ш ], [ ғ ]-[ қ ], [ в ]-[ ф ] «Жарангли-жарангсизлик» белгиси асосида коррелятив муносабатга киришмайдиган фонемаларнинг жарангли ёки жарангсиз жуфти бўлмайди. Масалан: [ с ], [ л ], [ к ], [ м ], [ й ], [ х ], [ ҳ ], [ н ], [ р ], [ нг ].](/data/documents/8a39f85d-3092-4da4-bb58-a24322bb5574/page-8.png)
![www.arxiv.uzтил олди + + + + + + + + + + тил ўрта + тил орқа + + + чуқур тил орқа + + + Бўғиз + Нутқда лисоний зиддиятлар сÿниши мумкин. Фонеманинг асосий коррелятив белгилари фарқловчи белги ҳисобланади. Масалан, [ с ] фонемасининг жарангсизлик, [ з ] фонемасининг жаранглилик белгиси фарқловчи белгидир. Ундош фонемада ҳам асосий белги фарқловчилик даражасида бўлмаслиги мумкин. Масалан, [ м ] фонемасининг жаранглилик белгиси фарқловчи белги саналади. Чунки фонема худди шу белгиси асосида бошқа фонема билан зиддиятли жуфтлик ҳосил қила олмайди. Ундош фонемалар артикуляцион ўрнига кўра қуйидаги бинар зиддиятли муносабатларга киришади: а)«лаб-лаб-тил олди»: [ п ]-[ т ]; [ б ]-[ д ]; [ м ]-[ н ]; [ ф ]-[ с ]; [ в ]-[ з ]; [ ф ]-[ ш ]; [ в ]-[ л ]; [ в ]-[ р ]; б)«лаб-лаб - тил ўрта»: [ ф ]-[ й ]; [ в ]-[ й ]; в)«лаб-лаб - тил орқа»: [ п ]-[ к ]; [ б ]-[ к ]; [ ф ]-[ х ]; [ в ]-[ г ]; г)«лаб-лаб - бўғиз»: [ ф ]-[ ҳ ]; [ в ]-[ ҳ ]; д)«тил олди -тил орқа»: [ т ]-[ к ];[ т ]-[ қ ]; [ д ]-[ г ];[ с ]-[ х ]; [ з ]-[ г ]; [ н ]-[ г ]. Ҳосил бўлиш усулига кўра ундош фонемалар қуйидаги зиддиятли муносабатда бўлади: а)«портловчи-сирғалувчи»: [ п ]-[ ф ]; [ б ]-[ в ]; [ т ]-[ с ]; [ д ]-[ з ]; [ т ]-[ ш ];[ к ]- [ х ].](/data/documents/8a39f85d-3092-4da4-bb58-a24322bb5574/page-10.png)
![www.arxiv.uz Айрим фонемалар аффрикат фонемалар билан тенг қийматли зиддиятда бўлади: [ т ]-[ нг ], [ д ]-[ дж ]. Сирғалувчи фонемалар ҳам аффрикат фонемалар билан тенг қийматли зиддият ҳосил қилади: [ ш ]-[ ч ], [ ж ]-[ дж ]. Яна қуйидаги зиддиятли жуфтликлар мавжуд: а)«портловчи-шовқинли - бурун сонанти»: [ б ]-[ м ] [ д ]-[ н ] [ г ]-[ н ]; б)«сирғалувчи - сонант»: [ з ]-[ л ]; [ ж ]-[ р ]; в)«шовқинли сонант-бурун сонант»: [ л ]-[ н ]; [ р ]-[ н ]; г)«ён сонант-титроқ сонант»: [ л ]-[ р ]; «титроқ сонант -тил ўрта сонант»: [ ф ]-[ й ]. Фонеманинг вариантлашуви Фонема ва товуш муносабати инвариант-вариант диалектикасини ўзида акс эттиради. Нутқий вариантланишда фонема турли-туман товуш сифатида юзага чиқади ва уларни шартли равишда, масалан, (б1), (б2), (б3), (б4), (б5), (б6), ...(б n ) тарзида белгилаш мумкин. Нутқда воқеланган барча (б) ларни битта [ б ] фонемасига бирлаштиришда уларнинг умумий хоссалари «йиғилади». Бундай умумий хосса – физик (акустик) ва физиологик (артикуляцион) ўхшашлик. Турли талаффуз шароитида бу умумий белги ўзгаришга учраши мумкин. Лекин бу ўзгариш миқдор ўзгариши даражасида бўлиб, c ифат ўзгариши босқичига етмайди. Акс ҳолда, у бошқа фонеманинг вариантига айланиб кетган бўлур эди. Масалан, [ а ] фонемаси «қуйи кенг» ва «лабланмаган»лик моҳиятига эга. Шу боисдан у нутқий воқеланганда, қанчалик ўзгаришга учрамасин, барибир, товуш бу фонеманинг варианти ҳисобланиши учун мазкур моҳият чегарасидан чиқмаслиги лозим. Қалам ва катта сўзида 4 та (а) товуши мавжуд бўлиб, бунинг барчаси юқорида айтилган «қуйи кенг», «лабланмаганлик» умумий белгисига эга. Шу боисдан [ а ] фонемасининг варианти ҳисобланади. Бироқ ( а ) товушлари юмшоқ- қаттиқлиги ва тил олди-тил орқалиги билан фарқланади. Қалам сўзидаги [ а ] товушлари тил орқа ва қаттиқ унлилар бўлса, катта сўзидаги [а] лар тил олди ва юмшоқ унлилардир. Бу белгилар [ а ] фонемаси моҳиятида мавжуд бўлмай, балки [ а ] товушининг талаффузи жараёнида бошқа (( қ ) ва ( к )) товушлар таъсирида юзага келган ҳодиса. Бошқача айтганда, (а) товушлари моҳиятига дахлдор бўлмаган, ўзга, бегона моҳият зарраларининг [ а ] фонемаси кўринишига ёпишган тажаллидир. Бу тажаллилар бир қарашда [ а ] товуши моҳиятига дахлдордек туюлади. Шу боисдан дарслик ва қўлланмаларда [ а ] фонемасининг субстанциал белги c идан бири сифатида мазкур хосса ҳам ажратилади. Бир фонема ҳам тор, ҳам кенг ёки ҳам](/data/documents/8a39f85d-3092-4da4-bb58-a24322bb5574/page-11.png)
![www.arxiv.uz жарангли, ҳам жарангсиз бўла олмаганлиги каби [ а ] фонемаси ҳам тил олди, ҳам тил орқа товуши сифатида воқелана олмайди. Демак, умумийлик ва хусусийлик методологияси билан қуролланган тилшунос товушлардаги моҳиятга дахлдор ва дахлдор бўлмаган жиҳатларни бошқалардан кўра тезроқ ва аниқроқ илғайди. Фонеманинг моҳияти доирасидан чиққан товуш унинг варианти саналмайди. Масалан, [ б ] фонемаси жарангли ундош фонема. Талаффузда у жарангли бўлсагина, [ б ] фонемасининг варианти саналади. Китоб сўзи китоп тарзида талаффуз этилса, воқеланган ( п ) товуши [ б ] фонемасининг нутқий варианти ҳисобланмайди. Чунки жарангсизлашув ҳодисасидаги миқдор ўзгариши меъёр чизиғидан ўтиб, сифат ўзгариши даражасигача етган ва [ п ] фонемаси моҳияти чегарасига кирган. Худди шундай [ а ] фонемаси воқеланишида ҳам «торлик» белгисининг кенглик чегарасига етиши билан вариант [ и ] фонемаси моҳияти чегарасига кириб кетади. Товуш (вариант)ларнинг бир фонемага бирлашиши учун уларнинг барчасида ўзгаришсиз сақланадиган муҳим бир хосса эътиборга олиниши лозим. Бу бир гуруҳга кирувчи барча вариантнинг ушбу гуруҳга кирмайдиган бошқа вариантга бир хил қарама-қарши туриши (бундай белги, одатда, фонологик фарқловчи белги ҳам дейилади) ва бир хил маъно фарқлашидир. Бошқача айтганда, товуш (вариант)лар бир фонемага бирлашиши учун улар функционал умумийликка ҳам эга бўлиши лозим. Маъно фарқлаш хоссаси ана шундай функционал умумийлик. Фонема маъно фарқлаш хоссасига эга. Лекин товушнинг барчаси ҳам ҳар доим маъно фарқлайвермайди. Бир фонеманинг нутқий варианти ўрнини иккинчи фонеманинг нутқий варианти эгалласа, сўз ўзгариб кетади: бош-бот, бош-беш каби. Лекин бир фонеманинг бир варианти ўрнини унинг иккинчи бир варианти билан алмаштирилса, маъно фарқлаш амалга ошмайди. Ўт (ўсимлик) сўзидаги ( ў ) унлисини бир киши тил олди, бошқаси эса, шеванинг фонетик хусусиятидан келиб чиққан ҳолда, тил орқа товуши сифатида талаффуз этади. Лекин улар бир фонема варианти бўлганлиги сабабли ўзаро маъно фарқлаш қобилиятига эга эмас. Демак, фонема деганда унинг физик-физиологик хоссалари мажмуидан иборат маълумотнигина тушунмаслик керак. Масалан, физик-физиологик умумийлик бўлган [ б ] балки барча тилларда бўлиши мумкин. Фонема эса ҳар бир тилда ўзига хос. Чунки фонема ўзининг ижтимоий хоссасини маълум бир тилдагина бажаради. Буни шу билан изоҳлаш мумкинки, мавҳум (лисоний) [ б ] нинг қарама-қаршиликлар тизими маъно фарқлаш вазифаси фақат маълум бир тил учунгина хос. Бошқача айтганда, товушларнинг уларни бир гуруҳга киритувчи функционал хусусиятлари (акустик-физиологик хоссалари билан биргаликда) фақат бир тил доирасидагина амал қилади.](/data/documents/8a39f85d-3092-4da4-bb58-a24322bb5574/page-12.png)
![www.arxiv.uz Тўлиқ ассимиляцияда бир товуш иккинчи товушга айнан мослашади ва тўлиғича унинг тусига киради. Юқорида келтирилган сўзнинг ҳаммаси тўлиқ ассимиляцияга мисол бўлади. Қисман ассимиляцияда нутқ товушидан бири иккинчисини бирон томондан қисман ўхшатади (мослаштиради): Ош-га-ошка, иш-га-ишка, сўзларида жўналиш келишигидаги ( г ) товуши олдинги ( ш ) товушининг таъсирида ( к ) товушига айланмоқда. Бу сўзда қисман ассимиляция юзага келмоқда, яъни ( г ) жарангли товуши ўзидан олдинги ( ш ) товушига фақат бир томонлама – жарангсизланиш томонидан ўхшамоқда, холос, лекин тўлиқ унинг тусига кирган эмас. [ Учта ] лексемасининг ( ушта ) , [ почта ] лексемасининг ( пошта ) деб талаффуз қилиниши ҳам шу ҳодисага мисол бўла олади. Диссимиляция. Оғзаки нутқда товушлар доимо бир-бирига ўхшайвермасдан, баъзан унинг акси бўлади. Айрим пайтда талаффузда икки ўхшаш товуш бир жойда ёки бир сўзда келган вақтда бири ноўхшаш товушга айланиб ҳам қолади. Бундай ҳодиса диссимиляция каби прогрессив ва регрессив бўлади. Кейинги товуш ноўхшаш товушга айланса, прогрессив диссимиляция: зарар-зарал, зарур-зарил, бирорта-биронта, муяссар-муястар, кисса-киста каби. Олдинги товуш ўзгарса, регрессив диссимиляция юз беради: коридор- калидор, иттифоқ - интифоқ каби юз беради. Диссимиляция ҳодисаси оз учрайди. Ҳатто ассимиляциянинг регрессив турига нисбатан ҳам кам юз беради. Метатеза . Оғзаки нутқда баъзан ёнма-ён келган ундош товушларнинг ўрни алмашиши мумкин. Бундай жараён метатеза дейилади: р-й: дарё- дайро : м-ғ: ёмғир-ёғмир, б-р : тебратмоқ-тербатмоқ: м-л : ямламоқ- ялмамоқ: ҳ-в: аҳвол-авҳол: п-р : тупроқ-турпоқ, р-г : ўрганмоқ-ўгранмоқ: ғ-р : тўғрамоқ-тўрғамоқ, н-м : айланмоқ-айналмоқ ва бошқалар . Протеза. Сўз бошида битта унлининг орттирилиши протеза ҳодисаси саналади. Одатда, аксарият сонор р товушидан олдин ў ва ў унлилари орттирилади: рўмол-ўрамол, рўза-ўраза, райҳон-ўраҳон, рози-ўрози, раис- ўраис, ранг-ўранг, рўзғор-ўразғор каби. Айрим ҳолатда сўз бошида сирғалувчи ва портловчи икки ундош қатор келганда и унлиси орттирилиши мумкин: шкаф-ишкаф, справка-исправка, стол-истол,стул-истул, штраф-иштараф, станция-истанса. Эпентеза. Сўз бошида, ўртасида ва охирида икки ундош қатор келганда, улар орасида ( и ), баъзан ( у ) ва ( а ) унлиси орттирилади: фикр- фикир, ҳукм-ҳукум, доклад - дакалад, класс- киласс .](/data/documents/8a39f85d-3092-4da4-bb58-a24322bb5574/page-15.png)
![www.arxiv.uz ундошнинг тушиб қолиши ҳам элизиянинг юқори, мураккаблашган кÿриниши ҳисобланади. Бундай ҳолда сўзларнинг қисқарган шакли ҳосил бўлади. Морфонология Маълумки, фонема варианти сўз ва морфема таркибида уни ташкил этувчи сифатида иштирок этар экан, бошқа товуш билан комбинация ҳосил қилиш жараёнида ва позицион омил таъсирида турли ўзгаришларга учрайди - ҳар хил морфем вариант вужудга келишига сабаб бўлади. Субстанциал ёндашувда эса вариантлашув ва нутқ шароитига мос вариантнинг танланиши тилнинг таркибий қисми бўлган меъёрга дахлдорлиги билан муҳим аҳамият касб этади. Сўз инвариант - алловариант – вариант муносабати хусусида кетар экан, морфема вариантлашувининг: a) соф фонетик (орттирма нисбат шакллари: [ - дир ] – [- тир ] , [ -каз— [- қ аз ] ; ўзлик ва мажҳул н и сбат шакллари : [ - и н ] – [- л ] , [ - ин ] – [- н ]; б ) морфологик (кесимлик шакллари: [ - ман ] , [ - м ] ; [ - миз ] , [ - к ] ; [ эди ] , [ ди ] ); в ) функционал-синтактик ( орттирма нисбат шакллари: [ -каз ] - [ -дир ] , [ - сат ] - [ -р ] ; г ) лексик ( кичрайтириш шакли: [ - чоқ ] , [ - чак ] ) каби турлари мавжуд бўлиб, бу вариантларни икки: а)асемантик (соф фонетик); в)семантик ( морфологик , функционал-синтактик , лексик ) турга ажратиш мумкин . Сўз ва морфема таркибидаги ҳар қандай товуш алмашинуви, аввало, фонетик-фонологик табиатли, семантик қийматга эга эмас. Морфонология морфемик-морфологик вариантнинг ана шу кўринишлари воқеланишининг меъёрий жиҳатини текширади. Бу эса бугунги кунда тил структурасининг фонетик, лексик ва морфемик сатҳлари оралиғида ажратилаётган морфонологиянинг аслида фонетика-фонология доирасида қаралиши лозимлигини кўрсатади. Демак, маълум бўладики, ўзбек субстанциал тилшунослиги тилнинг лисон - нутқ бўлинишида морфонологияни меъёрда, сатҳдаги ўрнини эса фонологияда кўради. Морфонема ҳақида . Маълумки, фонема вариантлари сўз ва морфемалар таркибида уни ташкил этувчи сифатида иштирок этар экан,](/data/documents/8a39f85d-3092-4da4-bb58-a24322bb5574/page-17.png)
![www.arxiv.uz бошқа товуш билан комбинациялар ҳосил қилиш жараёнида турли ўзгаришга учрайди. Аксарият тилшунослик атамалари каби морфонология ҳам икки маъноли: 1)маълум бир қуршовдаги лексема ва морфема нутқий варианти таркибидаги фонетик ўзгариш системаси; 2) тилшуносликнинг шу ўзгаришни ўрганувчи соҳаси. Морфема нолуғавий маъно ифодаловчи энг кичик лисоний бирлик. Фонеманинг сўзнинг сўз ёки қўшимча билан, шунингдек, қўшимчанинг қўшимча билан бирикуви натижасида юз берадиган фонетик ўзгариш натижасидаги варианти ҳам мавжуд . Масалан, [ онг ] , [ от ] , [ сон ] каби сўзларга феъл ясовчи қўшимча қўшилганда, ўзак таркибидаги ( о ) товуши ( а ) товушига айланади. Демак, ( о ) ва ( а ) товуши комплекси бир морфонема, яъни «[ о-а ] » морфонемаси. Аммо бу фонетика объекти сифатида икки фонеманинг варианти. Тилшуносликда морфонология ва унинг бирлиги масаласи атрофидаги мунозара давом этмоқда. Морфонологияда қуйидаги масалалар ўрганилиши тавсия этилади: - сўз ва бўғиннинг фонетик структураси; - сўз ва қўшимчанинг маълум қуршовдаги фонетик варианти. Сўз ва бўғин тузилиши . Туркий тилларда сўзлар ўзакнинг бир бўғинли эканлиги билан характерланади. Бу бўғин тўрт хил фонетик структурага эгадир: 1) CVC ; 2) CV ; 3) VC ; 4) V . Ҳозирги ўзбек тилида CVC типидаги ўзак бошида ( дж ) , ( нг ) дан бошқа барча ундош кела олади: [ бор ] , [ тор ] , [ зор ] , [ нор ] , [ кор ] , [ йор ] , [ сол ] , [ холл ] , [ лол ] , [ рол ] , [ мол], [ пол ] , [ шол ] , [ фол ] , [ вал ] , [ жар ] каби. Туркий ўзак бошида (С CVC тарзида ([ трактор ] , [ трасса ] каби)) ундошлар қаватланиб келмайди. Морфемаларнинг фонетик структураси қуйидагича: 1) CVC ( - каз – ўтказ,кеткиз ); 2) CV ( - қи – чопқи, ги – кузги ); 3) VC ( - им – китобим, уйим ); 4) V (- а – туна, ата, сана ); 5) С (- к – курак, тилак );](/data/documents/8a39f85d-3092-4da4-bb58-a24322bb5574/page-18.png)
![www.arxiv.uz Сўз ва морфема вариацияси. Агглютинатив морфонема . Туркий тиллар гарчи устувор агглютинацияга эга бўлса-да, барибир уларда ҳам комбинацион ўзгариш содир бўлиб туради. Морфеманинг ўзакка, ўзакнинг ўзакка қўшилиши натижасидаги ўзгаришлар туркий тилларда фузия унсури мавжудлигидан далолат беради. Бу эса агглютинативлик, флективлик ёки аморфлик муайян тиллар учун мутлақ ҳодиса эмаслигидан келиб чиқади. Ўзбек тилида агглютинация жараёнидаги қуйидаги морфонологик ҳолатлар эътиборли. 1. Унлилар алмашинуви: а) [ о ]-[ а ]: онг -англа, от- ата, сон – сана, ёш - яша ; б) [ а ]-[ о ]: тарқа - тарқоқ, яра - яроқ, чанқа - чанқоқ, сўра - сўроқ, алда - алдоқ, тара -тароқ; в) [ и ]-[ у ]: сови - совуқ, қови - қовуқ, қури - қуруқ ; 2. Ундошлар алмашинуви: а) [ қ ]-[ ғ ]: қилиқ - қилиғи, бўлиқ - бўлиғи, қизиқ - қизиғи; б) [ к ]-[ г ]: билак - билаги, тилак - тилаги, кичик - кичиги; в) [ г ]-[ к ]: баргга - баркка, эгган - эккан, тегган - теккан; г) [ н ]-[ з ]: бизни - биззи, сизни - сиззи, қизни - қиззи; д) [ н ]-[ т ]: отни - отти, ўтни - ўтти, тошни - тошти; е) [ н ]-[ р ]: қорни - қорри, шаҳарни - шаҳарри: ж) [ н ]-[ п ]: гапни - гаппи, қопни - қоппи . Бундай мисолни кўплаб келтириш мумкин. Композицион деривация ва аналитик шакл ясалишидаги морфонема . Композицион деривация ва аналитик шакл ясалиши жараёнида сўзга фонетик-интонацион яхлитлик бериш учун қатор фонетик ва морфонологик ҳодиса (урғу, товушлар алмашинуви, фонетик қайта бўлиниш) иштирок этади. Қўшма сўз ва аналитик сўзшаклларни ҳосил қилишдаги морфонологик ўзгаришда урғунинг роли жуда катта. Бу типдаги морфонологик ўзгаришнинг айримларини кўриб ўтамиз. 1. Ҳар икки аъзо ёпиқ бўғинли бўлганда: а) [ н ]-[ м ]: ўн беш - ўм беш ; б) [ б ]-[ в ]: белбоғ - белвоғ ; в) [ч]-[ с ]: уч сўм - ус сўм ; г) [ б ]-[ п ]: ичиб қўй - ичип қўй ; д) [ н ]-[ м ]: ўн бир - ўм бир . 2. Биринчи аъзо очиқ бўғин билан тугаб, иккинчи бўғин ёпиқ бўғин билан бошланганда: а) [ б ]-[ в ]: бора берди - бораверди ; б) [ к ]-[ г ]: бу кун - бугун .](/data/documents/8a39f85d-3092-4da4-bb58-a24322bb5574/page-19.png)
![www.arxiv.uz 3. Биринчи аъзо ёпиқ бўғин билан тугаб, кейинги бўғин очиқ бўғин билан бошланганда ҳам узвлар яхлитлигини таъминлаш учун морфонологик ҳодиса (товуш тушиши) юз беради: а) ( э ) тушиши: келар эмиш - келармиш ; б) [ б ] - [ в ] ва ( и ) тушиши: босиб олди - босволди . 4.Фонетик қайта бўлиниш: қайн она – қайнона - қайна қайн ота – қайнота – қайната қайн ини – қайнини – қайни. Редупликация жараёнидаги ўзгариш . Жуфт сўзнинг кўпчилигида узвларнинг бири иккинчисининг фонетик ўзгариши асосида бўлади. Бу ҳам морфонологик ҳодисанинг ёрқин кўриниши. Мисоллар: 1. Биринчи узви ўзгаради: а) [ т ]-[ с ]: бутун –бус-бутун ; б) [ т ]-[ п ]: катта – кап-катта ; в) [ к ]-[ м ]: кўм-кўк ; г) [ қ ]-[ р ]: қоп-қора . 2. Иккинчи узви ўзгаради: а) [ й ]-[ п ]: йоғоч - йоғоч -поғоч ; б) [ м ]-[ с ]: мол – мол - сол ; в) [ м ]-[ п ]: мол – мол - пол ; г) [ т ]-[ м ]: тугун – тугун-мугун . г) [ т ]-[ п ]: тугун – тугун-пугун . Демак, маълум бўладики, бир лексема ёки морфеманинг вариантини юзага чиқарувчи алмашинувчи товуш жуфтлиги морфонема дейилади. Ўзбекча талаффуз меъёри Нутқ товуши талаффузни белгилашда товушнинг тўғри айтилиши асосий роль ўйнайди. Ўзбек тили талаффузи меъёрини ўрганишда айрим товушларни талаффуз қилиш қонуниятини билиш зарур. Улардан асосийлари қуйидагилар: 1. ( б ) ундоши билан тугайдиган ( сароб ) , ( хитоб ) , ( адаб ) , ( мактаб ) , ( тилаб ) каби сўзларнинг охири ўзбек тилининг деярли ҳамма шевасида ( п ) тарзда талаффуз қилинади ва бу ҳол талаффуз учун меъёрий ҳодиса ҳисобланади. Лекин бу сўзларнинг охирига аффикс ёки бир унли товуш қўшилиши билан ( п ) товуш яна ( б ) тарзида талаффуз қилинади: ( китоби ) ,](/data/documents/8a39f85d-3092-4da4-bb58-a24322bb5574/page-20.png)
![www.arxiv.uz ( мактаби ). Худди шунга ўхшаш б товушининг сўз охирида ( п ) тарзида талаффуз қилиниши ( бориб ) , ( келиб ) , ( айтиб ) сингари феълларда ҳам мавжуд. Оғзаки нутқда ва деярли барча ўзбек шевасида [ учта ] сўзи - ( ушта ) , ( уч сўм ) сўзи – ( уссўм ) , ( беш сўм ) сўзи – ( бессум ) , ( қучди ) сўзи – ( қушди ) , ( ечди ) сўзи – ( ешди ) , ( изсиз ) сўзи – ( иссиз ) , ( юзсиз ) сўзи – ( юссиз ) тарзда талаффуз қилинади ва бундай талаффуз қилиш адабий талаффуз меъёрига мувофиқ. Лекин ( тошни ) ўрнида ( тошши ) , ( тишни ) ўрнида ( тишши), ( сўзни ) ўрнида ( сўззи ) , ( қорни ) ўрнида ( қорри ) , ( кимни ) ўрнига ( кимми ) типидаги айрим талаффузлар ва ( ўрда ) , ( шўрда ) , ( ўтта ) , ( шўтта ) , ( аққа ) , ( баққа ) каби шакллар адабий талаффуз меъёрига мос эмас. Чунки бундай қўллаш кўпчилик шевага эмас, балки бир ёки бир типли шеваларга хос бўлганлиги учун умумхалқ тилининг талаффузини акс эттирмайди. Иккинчидан, улар оғзаки нутқда ҳар хилликни кўпайтиради. 3. [ Мароқанд ] , [ дардманд ] , [ қанд ] , [ банд ] , [ пўст ] каби бирликлар сўнгидаги ( д ) товушининг нутқда ( т ) тарзда талаффуз қилинишини ёки шу типдаги сўзнинг баъзиларида сўз охиридаги ( д ) ёки ( т ) ундошининг оғзаки нутқда тушиб қолишини (( хурсан ) , ( Самарқан ) , ( гўш ) , ( пас ) сингари) ихчамликка интилиш нуқтаи назаридан, тилимиз табиатини ҳисобга олган ҳолда ва анъана бўлиб қолганлигидан талаффуз меъёрига мувофиқ келишини эътироф этишга тўғри келади. 4. Оғзаки нутқда ( олса ) , ( солса ) , ( олган ) сингари сўзлар талаффузида ( л ) товушини кўп ҳолларда тушириб қолдириш ҳам бугунги кунда адабий талаффуз меъёрига айланиб қолган. ( Сопти ) , ( қипти ) , ( қопти ) , ( кетаркан ) , ( совор ) , ( айт ) каби сўзларнинг оғзаки нутқдаги талаффузи ҳам шу ҳодисага киради. 5. ( Бунча ) - ( мунча ) , ( бундан ) - ( мундан ) типидаги сўзнинг адабий нутқимизда баравар ишлатилиши ҳам адабий талаффуз меъёрига зид эмас. ( Танбур ) сўзининг ( тамбур ) тарзида, ( сунбула ) сўзининг ( сумбула ) тарзида талаффуз қилиниши ҳам талаффуз меъёридан четга чиқиш бўлмайди. 6. ( Чироқ ) , ( оёқ ) , ( ёноқ ) , ( япроқ ) типидаги сўзларнинг охиридаги ( қ ) товушини ( ғ ) тарзида айтиш нутқимиздаги шу сўзларнинг асли ҳолатига тўғри келмаганидек, ўзбек тилининг табиатига ҳам мос эмас. Шунинг учун ҳам юқоридаги сўзлар охиридаги ( қ ) товушини ўзининг орфографик ҳолатини сақлаган ҳолда оғзаки нутқда ҳам ( қ ) тарзида талаффуз қилиш мақсадга мувофиқ. Айни вақтда бу талаффуз билан имло мувофиқлигини таъминлайди. 7. Ҳозирги ёзувимизда бир хил ёзилувчи айрим сўзлар ҳам борки, уларнинг оғзаки талаффузи фарқ қилади ва бу фарқни нутқда аралаштириш](/data/documents/8a39f85d-3092-4da4-bb58-a24322bb5574/page-21.png)
![www.arxiv.uz Лотин алифбоси ўзбек халқи мустақиллигининг бир белгиси сифатида намоён бўлди. ИМЛО Ўзбек имлосининг асосий тамойиллари Бугунги ўзбек имлоси фонетик, морфологик, тарихий-анъанавий, фарқловчи (дифференциал) ва шаклий(график) ёзув тамойилларига таянади. Шева ва айрим шахсларнинг нутқидаги хилма-хилликни ҳисобга олмаганда ҳам оғзаки нутқ товушининг бир-бирига таъсир қилиши натижасида сўз таркибида, турли характердаги жуда кўп ўзгариш содир бўлади. Бу хилма- хилликнинг ҳаммаси ҳам орфографияда ўз аксини топаверганда, ёзувда бир хилликни таъминлаб бўлмас эди. Ёзувда бундай нуқсонларга барҳам бериш учун орфографиянинг юқорида саналган қоидалари ишлаб чиқилган. Фонетик ёзув . Бу ёзувга асосан сўзларга қўшимча қўшилиши натижасида юз берган фонетик ўзгариш нутқ жараёнида қандай эшитилса, шундай ёзилади. Сўз таркибидаги ўзак ва қўшимчанинг ёзувда эшитилишига қараб меъёрлаштирилиши фонетик ёзув деб юритилади. Масалан, адабий талаффузда жўналиш келишигининг асосий шакли сифатида –га қабул қилинган. Баъзан бу шакл ( к ) ва ( қ ) товушидан кейин ( –ка ) , ( -қа ) тарзида талаффуз этилади ва шу тарзда ёзилади: теракка, булоққа . Тилимизда кўпгина морфемалар фонетик вариантининг мавжудлиги уларнинг фонетик ёзув асосида ёзилишидан дарак беради: [- ган / -қан / -кан ] сифатдошлари ; [ -гунча / -кунча / -қунча ] ; [ -гач / -кач / -қач ] равишдошлари ; [ -дир/ тир ] ; [ -каз/-газ/-гиз/-қаз/-қиз ] каби нисбат шакллари ва ҳ. Ҳозирги ўзбек орфографиясида барча ўзак ва қўшимчани ёзишда ҳам фонетик тамойилга амал қилинавермайди. Морфологик ёзув. Фонетик ёзувдан фарқли равишда морфологик ёзувга кўра тилдаги морфемалар нутқда қандай айтилса ёки эшитилса, шундай эмас, балки асл ҳолича ёзилиши керак. Бошқача қилиб айтганда, сўз ўзагига қўшилувчи морфеманинг ёзувда тўлиқ ёки қисман бир система асосида акс эттирилиши ёки уларнинг вариантларидан бирининг танлаб олиб ёзилиши асосида бир хилликка эришиш морфологик ёзув дейилади. Ҳозирги ўзбек орфографиясида морфологик тамойил асосий ва етакчи тамойилдан бўлиб, ёзувда кенг қўлланади. Масалан, ( айтди ) сўзидаги ( -ди ) шакли ( –ти ) тарзида эшитилади (айтти), айтган сўзидаги ( -ган ) шакли ( –](/data/documents/8a39f85d-3092-4da4-bb58-a24322bb5574/page-29.png)
![www.arxiv.uz кан ) тарзида эшитилади (айткан), айтгин сўзидаги ( -гин ) шакли ( –кин ) тарзида эшитилади (айткин). Тарихий-анъанавий ёзув. Ўзбек халқининг ёзуви тарихида кўпгина сўз ва иборалар борки, оғаки нутқда қай тарзда талаффуз этилишидан қатъи назар, уларнинг ёзилишида маълум анъанага амал қилинади. Сўз ёки морфеманинг ҳозирги талаффуз меъёрига мос келмайдиган, тарихий шаклида ёзилиши тарихий-анъанавий ёзув қоидаси асосида. Масалан, ҳозирги ўзбек тилида: -буйруқ-истак майлининг [– гин ] шакли ўрнида [– гил ] , [ -ғил ] шакллари: айтгил, урмагил; [- гани ] мақсад равишдошининг [– гали ] , [ -кали ] , [ -қали ] , [ - ғ али ] шакллари: айтгали, куйдиргали ; [ -дан ] чиқиш келишиги ўрнида [ –дин ] , [ -ми ] юкламасининг [– му ] , [ -дир ] шаклининг [– дур ] тарзида ишлатилиши бунга мисол бўлади. Фарқлаш тамойили нутқимиздаги шакли ва талаффузи бир-бирига яқин сўз ва морфемаларни ёзувда фарқлашни талаб этадиган ёзув қоидаси. Масалан: отли-отлик, тўнли-тўнлик, пальтоли-пальтолик, ёндош-ёндаш, қисм-қисим, роса-расо, танбур-тамбур ва ҳ.к. Шаклий ёзув. Сўзларни шаклий ёзув асосида ёзиш - қайси халқнинг тили ёки графикасидан олинган бўлса, ўша этимологик ёки график ҳолатини сақлаб қолиш. Ўзбек тили лексикасида араб, форс-тожик, рус, инглиз тилидан ўзлашган қатор сўзлар мавжуд бўлиб, ўзбек халқи талаффузида улар ўзига хос тарзда қўлланилиши мумкин. Аммо шаклий ёзув қоидасига мувофиқ уларнинг ўзлари мансуб тилдаги этимологияси сақлаб қолган ҳолда ёзилади. Масалан, муаллим-ма:лим, маориф-мо:риф, Саодат-Со:дат, Муҳиддин-Мўйдин, гўшт-гўш, бахт-бах, фикр-фикир, ҳукм-ҳукум, стол- устал, станция-истанса ва ҳ.к. Орфографиянинг кўриб ўтилган ёзув қоидаларидан фонетик ва морфологик тамойил ў збек тилидаги ва сÿз қўшимча бирикуви натижасидаги фонетик ҳодисаларни, тарихий - анъанавий ва фарқлаш тамойиллари баъзи сўзни ва қўшимчани қандай ёзишни меъёрлаштирса, шаклий ёзув фақат бошқа тиллардан ўзлашган сўзни қандай ёзишни ўргатади . Лекин айни вақтда кўриб ўтилган ёзув қоидаларининг ўртасида ўзаро боғлиқлик мавжуд бўлиб, улар бир-бирини тўлдириш учун хизмат қилади.](/data/documents/8a39f85d-3092-4da4-bb58-a24322bb5574/page-30.png)
