logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Фонетика

Фонетика

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50.5 KB
Ko'chirib olish
www.arxiv.uz Фонетика Режа: 1. Фонетика ҳақида умумий маълумот. 2. Тилнинг фонетик воситалари. 3. Нутқ аппарати, унинг тузилиши 4. Нутқ товушлари таснифи: 1) унли товушлар, 2) ундош товушлар. 5. Унли товушлар ва уларнинг таснифи. www.arxiv.uz 1. Фонетика – тилшуносликнинг нутқ товушларини ўрганадиган бўлими. Фонетикада тилдаги товушлар тизими, нутқ товушларининг ҳосил бўлиши, ўзгаришлари, нутқнинг фонетик бўлиниши, урғу, интонация текширилади. Нутқ товушлари тил учун моддий база саналади, чунки инсон тили товуш тилидир. Тилдаги сўзлар, иборалар, гаплар нутқ товушлари орқали шаклланади. 2. Тилнинг фонетик воситалари сўз маъналарини ажратиш, чегаралаш учун хизмат қиладиган воситалар саналади. Бундай воситаларга нутқ товушлари, урғу, интонация киради. Нутқ товушлари айрим-айрим ҳолда маъно ифодаламайди, лекин ҳар қандай сўз нутқ товушлари воситасида шаклланади. Масалан, китоб сўзи к, и, т, о, б товушлари воситасида шаклланган. Нутқ товушларининг уч томони бор: 1) физик (акустик); 2) физиологик (артикуляцион); 3) лингвистик (тилшунослик). Акустик (физик) жиҳатдан нутқ товуши ҳаво оқимининг тебранишидир. Ўпкадан чиқаётган ҳаво оқими ун пайчаларининг тебранишини ва ҳаво оқимининг нутқ аъзоларига ишқаланишидан юзага келадиган тебранишни етказади. Физиологик (акустик) жиҳатдан нутқ товуши нутқ аппарати фаолиятининг натижаси сифатида белгиланади. Нутқ товушларини ҳосил қилиш вақтида нутқ аъзоларининг ҳаракати ва ҳолати артикуляция дейилади. Лингвистик жиҳатдан нутқ товуши тилда маълум бир вазифа бажаришини белгиловччи фонетик воситадир. Нутқ товуши: 1) сўзларни тузиш учун моддий база саналади; 2) сўз ва сўз шаклларини фарқлаш учун ҳам хизмат қилади. Масалан, тиз - туз сўзлари и , у , унлилари билан фарқланади. www.arxiv.uz Лингвистик томони нутқ товушини табиатда учрайдиган барча товушлардан фарқлайди, чунки фақат нутқ товушларигина ижтимоий моҳиятга эга. Сўз маъноларини фарқлаш учун хизмат қиладиган товуш типи фонема дейилади. Масалан, бир-бур-бор-бер-бўр сўзлари таркибидаги и , у , о , е (э), ў товушлари сўз маъноларини белгилашга хизмат қилувчи фонемалардир. Ҳозирги ўзбек тилида 31 та фонема бўлиб, улар луғат таркибидаги барча сўзлар, ибораларни, шунингдек грамматик кўрсаткичларни шакллантиради. Урғу айрим шаклдош сўзларнинг маъно ва грамматик шаклларини фарқлаш учун фонетик восита бўлиши мумкин. Масалан, сузма (предмет, сут маҳсулоти), сузма (ҳаракат: сузмоқ феълининг бўлишсиз шакли); физик (предмет, от), физик (белги, сифат). Интонация гапнинг мақсадга кўра турини ажратишда фонетик восита сифатида хизмат қилади. Масалан, Эшик тақиллади (дарак гап). Эшик тақиллади? (сўроқ гап). 3. Нутқ аппарати. Нутқ товушларини ҳосил қилишда иштирок этадиган аъзолар нутқ аъзолари дейилади. Нутқ аъзоларининг жами нутқ аппарати деб юритилади. Нутқ аппарати қуйидаги қисмларга бўлинади: 1. Нафас аппарати (бунга ўпка, бир жуфт бронхлар ва нафас йўли, ёки трахея киради). 2. Бўғиз бўшлиғи (бунга халқасимон, пирамидасимон, қалқонсимон тоғайлар ва ун пайчалари киради). 3. Оғиз бўшлиғи (бунга тил, танглай, кичик тил, лаб, тишлар киради). 4. Бурун бўшлиғи. Тил, кичик тил, лаблар, юмшоқ танглай, ун пайчалари – фаол аъзолар; тиш, қаттиқ танглай, бурун бўшлиғи – нофаол аъзолар. Товушларни ҳосил қилиш мураккаб табиий – физиологик жараён бўлиб, бунда марказий нерв системаси нутқ аъзолари ҳаракатини юзага www.arxiv.uz келтиради ва уни бевосита бошқаради. Чунончи, ўпка нутқ товушларини талаффуз этиш учун зарур бўлган ҳаво оқимининг манбаидир: Сўзлаш пайтида ҳаво оқими нафас йўли билан бўғизга келиб, у ерда жойлашган ўн (овоз) пайчаларини тебратади ва овоз ҳосил қилади. Демак, бўғиз бўшлиғи овоз манбаидир. Бўғиз бўшлиғи орқали ўтган ҳаво оқими оғиз бўшлиғидаги тил, танглай ёки икки лабнинг тўсиқлигига дуч келиб, шовқин ҳосил қилади. Демак, оғиз бўшлиғи шовқин манбаи ҳисобланади. 4. Нутқ товушларининг таснифи. Овоз ва шовқиннинг иштирок этиш даражасига кўра тилдаги фонемалар иккига бўлинади: унли фонемалар ва ундош фонемалар. Унли фонемалар ун пайчаларининг тебранишидан пайдо бўлади ва уларни талаффуз қилганда, ўпкадан чиқаётган ҳаво оқими оғиз бўшлиғида тўсиққа учрамай чиқади. Ундош фонемалар шовқиндан иборат бўлади ёки уларда қисман шовқин қатнашади, ундошларнинг талаффузида ўпкадан чиқадиган ҳаво оқими бўғиздаги ун пайчаларини баъзан тебратиб, баъзан тебратмасдан ўтиб, оғиз бўшлиғидаги аъзоларнинг тўсиғига учраб, портлаб ё сирғалиб чиқади. 5. Ўзбек адабий тилининг унли фонемалари. Ҳозирги ўзбек адабий тилида унли фонемалар олтита: и, э (е), а, у, ў, о. улар уч томондан тасниф қилинади: 1) тилнинг горизонтал ҳаракатига кўра; 2) тилнинг вертикал ҳаракатига кўра; 3) лабларнинг иштирокига кўра. Тилнинг горизонтал ҳаракатига кўра унлилар 2 хил бўлади: а) тил олди унлилари (и, э (е), а); б) тил орқа унлилари: (у, ў, о). Тилнинг вертикал ҳаракатига кўра унлилар 3 хил бўлади: а) юқори (тор) унлилари: и, у; б) ўрта кенг унлилари: э(е), ў; www.arxiv.uz в) қуйи (кенг) унлилари а, о. Лабларнинг иштирокига кўра унлилар иккига бўлинади: 1) лабланган унлилар: у, ў, о; 2) лабланмаган унлилар и, э(е), а.

O'xshashlar

Фонетика 2
Фонетика-фонология
Фонетика. Унинг предмети
Фонетика укитиш усуллари
Фонетика ва фонология