Фонетика 2 - Tilshunoslik - Referatlar

Фонетика 2

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Фонетика Режа: 1. Ундошларнинг келиб чиқиш манбаига кўра турлари 2. Ундош товушларнинг товуш пайчалари иштирокига кўра турлари 3. Унлилар таснифи 4. Б ў ғ и н 5. Товуш алмашиниши

www.arxiv.uz ФОНЕТИКА БЎЛИМИ ҲАҚИДА «Фонетика» атамаси қадимги юнонча қўшма сўз бўлиб, аслида «товушлар қутиси» деган маънони билдиради. Илмий атама сифатида бу сўз тилшуносликнинг бир мустақил бўлими номини ифодалайди. Фонетикада кўплаб ҳодисалар ўрганилади, лекин улар ичида энг муҳими 3 та: 1. Нутқ товушлари. 2. Бўғин. 3. Сўз урғуси. Фонетикада товушлар ўрганилади, деб ҳисоблаш тўғри эмас. Чунки борлиқдаги барча товушлар физиканинг акустика деб аталган бўлимида ўрганилади. Фонетикада эса фақат нутқ товушлари ўрганилади. Нутқ товушлари деганда инсон фикр-ўйи, ҳис-туйғуси ва хоҳиш-истагини ифодалаш учун ишлатадиган товушлар тушунилади. Товушдан каттароқ фонетик бирлик бўғин ҳисобланади. Нутқнинг бир ҳаво зарби билан айтиладиган бўлаги бўғин деб аталади. Ўзбек тилида ҳар битта бўғинда фақат биттагина унли товуш иштирок этади. Бинобарин, ўзбек тилидаги ҳар қандай сўзда бўғинлар сони унлилар сонига тенг бўлади. Европанинг бир қанча тилларида дифтонг деб аталадиган ва иккита унлининг қоришувидан ташкил топадиган товушлар бирикмаси мавжуд. Ўзбек тилининг фонетик тузилишида бундай ҳодиса учрамайди. Урғу деганда сўздаги муайян бўғиннинг ёки гапдаги қайсидир бир бўлакнинг алоҳида таъкидлаб айтилиши тушунилади. Таърифдан ҳам кўриниб турибдики, урғунинг 2 та асосий кўриниши мавжуд: 1. Сўз урғуси. 2. Мантиқий урғу. Сўз урғуси қайсидир бир бўғинга, тўғрироғи, ўша бўғиндаги унли товушга тушади. М.: ҳамиша, техника, дарахтлар, конституция.

www.arxiv.uz Мантиқий урғу гапдаги қайсидир бир гап бўлагига тушади. Гап бўлаги эса гоҳ битта сўз билан, гоҳ бирдан ортиқ сўз билан ифодаланиши мумкин. Мантиқий урғу олган бўлак кўпинча кесимдан олдин келади. Кесимнинг ўзи мантиқий урғу олса гап бошига кўчирилиши мумкин. М . : 1. Кеча Салим самолёт билан Тошкентдан келди. 2. Кеча Салим Тошкентдан самолёт билан келди. 3. Салим Тошкентдан самолёт билан кеча келди. 4. Кеча самолёт билан Тошкентдан Салим келди. 5. Келди кеча С алим Тошкентдан самолёт билан. Мантиқий урғу гап бўлагига тушади, дедик. Гап бўлаги эса синтактик категория. Шунинг учун ҳам мантиқий урғу грамматика деб аталган бўлимнинг синтаксис деб юритиладиган қисмида ўрганилади. НУТҚ АЪЗОЛАРИ Нутқ аъзоларига кўкрак қафаси, ўпка, кекирдак, товуш пайчалари, кичик тил, танглай, оғиз бўшлиғи, жағ, тиш, лаб, бурун, тил кабилар киради. Нутқ аъзолари нутқ жараёнидаги иштирокига кўра 2 га бўлинади: 1. Фаол (актив) нутқ аъзолари: товуш пайчалари, кич и к тил, тил, лаб ва пастки жағ. 2. Нофаол (пассив) нутқ аъзолари: кўкрак қафаси, кекирдак, юқори жағ, қаттиқ танглай, бурун, тиш. ФОНОЛОГИЯ БЎЛИМИ НУТҚ ТОВУШЛАРИНИНГ ТАСНИФИ Нутқ товушларининг маъно фарқлашга хизмат қилувчи књриниши фонема деб юритилади. Масалан, из, бир, дин сњзларидаги «и» товуши бир- биридан фарқ қилади. Улар учта товуш бњлса-да, битта фонема ҳисобланади.

www.arxiv.uz Фонетиканинг фонемаларни њрганувчи қисми фонология деб юритилади. Лекин мактаб, лицей, гимназия дастурлари бњйича фонемаларни оддийгина товуш деб њрганиш мумкин. Нутқ аъзоларида ҳосил бўлиш жараёнида нутқ товушлари қандайдир тўсиқларга учраши ёки учрамаслиги мумкин. Шу жиҳатдан нутқ товушлари 2 га бўлинади: 1. Унли товушлар. Улар нутқ аъзоларида ҳеч қандай тўсиққа учрамайди. 2. Ундош товушлар. Улар нутқ аъзоларида озми-кўпми тўсиққа учрайди. Анъанавий тилшунослигимиз хулосаларига кўра ҳозирги ўзбек адабий тилида 31 та товуш мавжуд. Шулардан 6 таси унли товуш ҳисобланади . Улар: а, о, у, ў, и, э. Адабий тилимиздаги қолг ан 25 та товуш ундош товуш ҳисобланади. Улар: б, в, г, д, портл. ж, сир ғ. ж, з, й , к , л, м, н, нг, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, қ, ғ, ҳ. Мавжуд 25 та ундош товуш кирилл ёзувида 23 та ҳарфий белги орқали ифодаланади. Чунки сирғ. «ж» товуши ва «нг» товуши ўзининг махсус ҳарфий ифодасига эга эмас. Сирғ. «ж» ҳам «ж» ҳарфи ёрдамида, «нг» товуши «н» ва «г» ҳарфлари ёрдамида ифодаланади. Сирғ. «ж» товуши лотинча ёзувимизда ҳам ўзининг махсус ҳарфий ифодасига эга эмас. У портловчи «ж» товуши билан бир хил шаклда ёзилади. Лотинча ёзувимизда 1 та ундош товушни ифодаловчи ҳарфий бирикмалар 3 та. Улар: ng, sh, ch. Ўзбек тилида ёки ҳозирги ўзбек тилида 6 та унли ва 25 та ундош товуш бор, деб ҳисоблаш тўғри эмас. Товушларнинг бундай миқдори фақат адабий тилимизга хос. Ўзбек тилининг турли лаҳжа ва шеваларида унлилар миқдори 10 дан ортиқ, ундошлар миқдори ҳам аслида адабий тилдагидан кўпроқ. Адабий тилимиздаги унлилар миқдорини 6 та ва ундошлар миқдорини 25 та деб белгилашда Тошкент шаҳар шеваси асос қилиб олинган. Чунки адабий тилимиз фонетик жиҳатдан Тошкент шаҳар шевасига

www.arxiv.uz асосланади. Грамматик жиҳатдан эса ҳозирги адабий тилимиз учун Фарғона водийсининг етакчи шевалари асос бўлиб хизмат қилган. УНДОШЛАР ТОВУШЛАРНИНГ ТАСНИФИ (КЛАССИФИКАЦИЯСИ) Ундош товушлар қуйидаги жиҳатларга кўра тасниф қилинади: I. Келиб чиқиш манбаига кўра. II. Товуш пайчаларининг иштирокига кўра. III. Овознинг иштирокига кўра. IV. Ҳосил бўлиш ўрнига кўра. V. Ҳосил бўлиш усулига кўра. VI. Таркибига кўра. I. УНДОШЛАРНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШ МАНБАИГА КЎРА ТУРЛАРИ Келиб чиқиш манбаига кўра ундош товушлар 2 гуруҳга бўлинади: 1. Ўз қатламга мансуб ундош товушлар. 2. Ўзлашган қатламга мансуб ундош товушлар. Тилимиздаги мавжуд 25 та ундошнинг 3 таси бошқа тиллардан ўзлашган. Улар: «ф», сирғ. «ж» ва «ц» товушларидир. «Ф» товуши ўзбек тилига дастлаб форсий ва арабий сўзлар орқали кириб келган. М.: фан, фикр, фатво, махфий, муфти (арабий), фармон, рафтор, ҳафта, зарбофт (форсий). Сирғ. «ж» товуши дастлаб форсий сўзлар орқали кириб келган. М.: мужда (хушхабар), аждар, гижда. Бу икки товуш, яъни «ф» ва сирғ. «ж» XIX аср охирларидан бошлаб русча - интернационал сўзлар орқали ҳам кириб кела бошлади. М.: фабрика, буфет, конфет, фуфайка, гараж, жирафа, журнал, дубляж, репортаж, пейзаж.

www.arxiv.uz «Ц» товуши тилимизга фақат русча-интернационал сўзлар орқали кириб келган. М.: конституция, конференция, интуиция, лицей. Тилимиздаги қолган 22 та ундош товуш ўз қатламга мансуб, яъни улар ўзбек тилининг ўзида азалдан мавжуд бўлган. Лекин фақат «в» товушининг 2 та варианти мавжуд. Лаб-лаб товуши ҳисобланган «в» ўз қатламга мансуб, «в» товушининг лаб-тиш варианти эса арабий ва русча-интернационал сўзлардагина учрайди. М.: ватан, ва, вагон, валюта. II. УНДОШ ТОВУШЛАРНИНГ ТОВУШ ПАЙЧАЛАРИ ИШТИРОКИГА КЎРА ТУРЛАРИ Товуш пайчаларининг иштирокига кўра ҳам ундош товушлар аввало 2 га бўлинади: 1. Жарангли. 2. Жарангсиз. Жарангли ундошларни талаффуз қилишда товуш пайчалари таранг тортилади, умуман, бунда товуш пайчалари фаол иштирок этади. Жарангсиз ундошларни талаффуз қилишда эса товуш п а йчалари сустроқ иштирок этади. Ҳозирги ўзбек адабий тилида қуйидаги 14 та жарангли ундош мавжуд: б, в, г, д, ж, сирғ. ж, з, й, л, м, н, нг, р, ғ. Қолган 11 та ундош товуш эса жарангсиз ундош ҳисобланади. Улар: к, п, с, т, ф, х, ц, ч, ш, қ, ҳ. Саккизта жарангли ундош товуш ўзининг жарангсиз жуфтига эга. Улар қуйидагилардир: б – п, в – ф, г – к , д – т, ж – ч , сирғ. ж – ш, з – с, ғ – қ. Қуйидаги жарангли товушлар жарангсиз жуфтига эга эмас: й, м, н, нг, р, л. Қуйидаги 3 та жарангсиз ундош эса жарангли жуфтига эга эмас: х, ц, ҳ. III. УНДОШ ТОВУШЛАРНИНГ ОВОЗНИНГ ИШТИРОКИГА КЎРА ТАСНИФИ

www.arxiv.uz Ундош товушлар овознинг иштирокига кўра ҳам 2 гуруҳга бўлинади: 1. Сонорлар: м , н, нг, л, р ( мининглар ). 2. Шовқинлилар: қолган 20 та ундош шовқинлиларга киради. Сонорлар таркибида ун шовқинга нисбатан каттароқ мавқе эгаллайди. Улар ўз жарангдорлигига кўра унли товушларга яқин туради. Шовқинли ундошларда эса шовқин унга нисбатан каттароқ мавқе эгаллайди. IV. УНДОШ ТОВУШЛАРНИНГ ҲОСИЛ БЎЛИШ ЎРНИГА КЎРА ТАСНИФИ Мавжуд 25 та ундош товуш бўғиз зонасида, тил зонасида ёки лаб зонасида ҳосил бўлади. Бинобарин, бу жиҳатдан ундошларни энг аввало 3 га бўлиш мумкин: 1. Бўғиз ундоши. 2. Тил ундошлари. 3. Лаб ундошлари. Бўғиз ундоши, яъни бўғизда ҳосил бўладиган ундош «ҳ» товушидир. Тил ёки тил-тиш ундошлари ўз ичида 3 гуруҳга бўлинади: 1. Тил олди ундошлари. Б улар тилнинг олд қисмида ҳосил бўлади. Уларни ҳосил қилиш учун тилнинг учи юқоридаги тишларимизга ёки милкка томон ҳаракатланади. Т ил олди ундошларига қуйидагилар киради : д, н, т, с, з, ш, ж, сир ғ . ж , ч, р, л. 2. Тил ўрта ундоши «й» товушидир Уни ҳосил қилиш учун тилнинг ўрта қисми юқори танглайга томон ҳаракатланади. 3. Тил орқа ундошлари. Уларни ҳосил қилиш учун тилнинг орт қисми юқори танглайга томон ҳаракатланади. У лар ўз ичида я на 2 га бўлинади : А . Саёз тил орқа: к, г, нг . В . Чуқур тил орқа: қ. ғ. х. Лаб ундошлари ҳам ўз ичи д а 2 г а бўлинади.

www.arxiv.uz 1. Лаб-лаб ундошлари: б, м, б, п, лаб-лаб в . 2. Лаб-тиш ундошлари: ф, лаб-тиш в. V. УНДОШ ТОВУШЛАРНИНГ ҲОСИЛ БЎЛИШ УСУЛИГА КЎРА ТАСНИФИ Ҳосил бўлиш усулига кўра ёки айтилиш усулига кўра ҳам ундошлар 2 га бўлинади: 1. Портловчи: б, њ злашган в, г, д, ж, к, м, н, нг, п, т, ц, ч, қ (1 4 та). 2 . Сирғалувчи: в, сирғ. ж, з, й, л , р, с, ф, х, ш, ғ, ҳ (12 та). Ҳосил бўлиш усулига кўра баъзи товушлар айрим ўзига хосликларга эга. М-н, «р» товуши титроқ товуш ҳисобланади. Шунинг учун уни шартли равишдагина сирғалувчи деб ҳисоблаш мумкин. «Л» товуши эса сирғалувчиларга киради. Лекин ҳаво оқими тилнинг икки томонидан сирғалиб чиқади. Шунинг учун ҳам у ён товуш деб юритилади. VI. УНДОШ ТОВУШЛАРНИНГ ТАРКИБИГА КЎРА ТУРЛАРИ Ундош товушлар таркибига кўра ҳам 2 га бўлинади: 1. Якка ундошлар. 2. Қоришиқ ундошлар ёки аффрикатлар. Ҳозирги ўзбек адабий тилида 3 тагина аффрикат мавжуд: 1. Портловчи ж  д + сирғ. ж. 2. Ч  т + ш. 3. Ц  т + с. Аффрикатлар 2 та ундош товушнинг чамбарчас тарзда бирикиб кетишидан ҳосил бўлади. Қолган 22 та ундош якка ундош ҳисобланади. Улар таркибига кўра соддадир.

www.arxiv.uz УНЛИЛАР ТАСНИФИ Унли товушлар 3 жиҳатдан тасниф қилинади: 1. Тилнинг горизонтал ҳолатига кўра. 2. Тилнинг вертикал ҳаракатига кўра. 3. Лаблар иштирокига кўра. I . Тилнинг горизонтал ҳолатига кўра унлилар 2 га бўлинади: 1. Тил олди унлилари: а, и, э. Бу унлиларни талаффуз қилиш вақтида тил танглай устида ястаниб ётади, унинг учки қисми пастки тишларга ёки милкка тегиб туради. Ҳаво оқими тилнинг олд қисмидан атмосферага эркин чиқиб кетади. 2. Тил орқа унлилари: о, у, ў. Бу товушларни талаффуз қилиш вақтида тил ўзининг иссиқ ўрнидан қўзғалиб оғиз бўшлиғида муаллақ туради. II . Тилнинг вертикал ҳаракатига кўра унли товушлар 3 га бўлинади: 1. Кенг унлилар: а , о. 2. Ўрта кенг унлилар: ў, э. 3. Тор унлилар: и, у. Яъни унлиларнинг бир қисмини талаффуз қилиш вақтида нутқ аъзолари кенгроқ, баъзиларида ўрта кенг, баъзиларида торроқ очилади. III. Лаблар иштирокига кўра ҳам унлилар 2 га бўлинади: 1. Лабланган (ёки лаблашган) унлилар: у, ў , тожик тили та ъ сиридаги шеваларда о то вуши . 2. Лаблан ма ган (ёки лаблашмаган) унлилар: а, адабий тилдаги о, и, э. Кирилл ёзувида биз товушлар таснифида кўриб ўтмаган 4 та ҳарф бор. Улар тилшуносликда «ё»лашган унлилар деб юритилади. Лекин улар товуш ҳисобланмайди. Яъни тилимизда «е» деган, «ё» деган, «я» деган, «ю» деган товуш йўқ. Бу ҳарфлар 2 та товушни ифодалайди : е = й + э ё = й + о я = й + а

www.arxiv.uz ю = й + у Иккита товушни билдирувчи ҳарфлар жаҳон тилшунослигида графема деб юритилади. НУТҚ ТОВУШЛАРИ ТАВСИФНОМАСИ 1. а – тил олди, кенг, лабланмаган. 2. о – тил орқа, кенг, лабланмаган. 3. э – тил олди, њрта кенг, лабланмаган. 4. њ – тил орқа, њрта кенг, лабланган. 5. у – тил орқа, тор, лабланган. 6. и – тил олди, тор, лабланмаган. 7. п – лаб-лаб, портловчи, жарангсиз. 8. б – лаб-лаб, портловчи, жарангли. 9. в – лаб-лаб, сирғ., жарангли (лаб-тиш, портловчи варианти ҳам бор). 10. ф – лаб-тиш, сирғалувчи, жарангсиз. 11. м – лаб-лаб, бурун, сонор, портловчи, жарангли. 12. т – тил олди, портловчи, жарангсиз. 13. д – тил олди, портловчи, жарангли. 14. н – тил олди, бурун, сонор, портловчи, жарангли. 15. с – тил олди, сирғалувчи, жарангсиз. 16. з – тил олди, сирғалувчи, жарангли. 17. ш – тил олди, сирғалувчи, жарангсиз. 18. ж (дж) – тил олди, коришиқ, портловчи, жарангли. 19. ж – тил олди, сирғалувчи, жарангли. 20. ч – тил олди, қоришиқ, портловчи, жарангсиз. 21. ц – тил олди, қоришиқ, портловчи, жарангсиз. 22. л – тил олди, сонор, сирғалувчи, жарангли. 23. р – тил олди, сонор, титроқ, жарангли. 24. й – тил њрта, сирғалувчи, жарангли.

www.arxiv.uz 25. к – яқин (саёз) тил орқа, портловчи, жарангсиз. 26. г – яқин (саёз) тил орқа, портловчи, жарангли. 27. нг – яқин (саёз) тил орқа, бурун, портловчи, жарангли. 28. қ – чуқур тил орқа, портловчи, жарангсиз. 29. ғ – чуқур тил орқа, сирғалувчи, жарангли. 30. х – чуқур тил орқа, сирғалувчи, жарангсиз. 31. ҳ – бњғиз, сирғалувчи, жарангсиз. СИЛЛАБИКА БЎЛИМИ Б Ў Ғ И Н Фонетиканинг товушдан каттароқ бирлиги бўғин саналади. Нутқнинг бир ҳаво зарби билан айтиладиган бўлаги бўғин деб аталади. Тилдаги сўзлар бир бўғинли ёки кўп бўғинли бўлиши мумкин. Бўғинлар асосан бир жиҳатдан тасниф қилинади. Яъни улар очиқ ва ёпиқ бўғинларга ажратилади. Унли билан тугайдиган ёки битта унлининг ўзидан иборат бўлган бўғинлар очиқ бўғин деб юритилади. Ундош билан тугайдиган бўғинлар эса ёпиқ бўғин деб юритилади. Бўғиндаги товушлар таркибини лотинча vоkal (унли) ва сonsonant (ундош) атамаларининг бош ҳарфлари асосида қуйидагича ифодалаш мумкин: 1. V ( у, э ). 2. V С (ов , иш). 3. CV ( ва, бу ). 4. CVС (гул, тош, жон). 5. CVCC (тўрт, қирқ). 6. CCVC (стол, стул). 7. CCVCC (спорт, старт). 8. VCC (онт, аҳд, аср).

www.arxiv.uz 9. CCCCCCVC (Мкртчян). 10. CCV ( спи ритуализм). Бўғиннинг амалий аҳамияти қуйидагиларда кўзга ташланади: 1. Болалар ўқиш ва ёзишга бўғин орқали ўргатилади (О-лим ол-ма ол- ди). 2. Сўзларнинг бир сатрга сиғмай қолган қисми бўғин асосида 2-сатрга кўчирилади. 3. Кўпгина шеърий вазнлардаги сўзлар бўғин асосида муайян тенгликда жойлаштирилади. Ўзбек шеъриятида бу ҳолат бармоқ ва аруз вазнларида кўзга ташланади. Улардаги мисралар ҳижолар сонига кўра тенг бўлади. Ҳижо эса бўғин билан чамбарчас боғлиқ. Сўзларни бўғинга ажратишда «нg» ҳарфлар бирикмаси бир қанча қийинчиликлар келтириб чиқариши мумкин. Чунки у тонг, жаранг, тингламоқ, манглай, янгра каби сўзларда битта товушни сенга, менга, синган, кўринган каби сўзларда эса 2 та товушни билдиради. Мазкур «нg» товуши 2 та унли орасида келса кейинги бўғинга ўтади. М . : кў-нгил, си-нгил, бор-ди- нгиз, а-ла-нга. Бир унли ва бир ундош орасида келган «нг» товуши олдинги бўғинда қолади. М . : кўнг - лим, синг-ли-си, янг-ра, сўнг-ра. Битта товушни билдирган «ng» ҳарфлар бирикмасини бўғинга ажратишда 2 га бўлиш мумкин эмас. Фақат арузда вазн талабига кўра у баъзан ажратилади, лекин арузда мисра бўғинга эмас, ҳижога ажратилади. М.: Бир сў-роқ-лаб кел-ма-дин-гиз, Зор-ли-гим-ни бил-ма-дин-гиз. Иккита товушни билдирган «нг» ҳарфлар бирикмаси бўғинга ажратишда 2 га бўлинади: сен-га, кўн-ган... Русча-интернационал сўзларнинг бир қисмида ҳам «нг» ҳарфлар бирикмаси 2 та товушни билдиради ва шунинг учун ҳам 2 га ажралади. М.: кон-гресс, ин-глиз, ин-гре-ди-ент. Сўзларни бўғинга ажратиш билан бўғин кўчириш бир нарса эмас. Бўғин кўчириш вақтида битта ҳарф билан ифодаланадиган бўғин олдинги сатрда ҳам қолмайди, кейинги сатрга ҳам ўтмайди. М.: о-на, о-та, у-чун, и-

www.arxiv.uz лон, э-шик. Кирилл ёзувида эса е-лим, я-ша, ё-ғий, ю-туқ, ғо-я каби сўзлар ҳам бўғинга ажратилади, лекин бўғин кўчирилмайди. ТОНИКА БЎЛИМИ СЎЗ УРҒУСИ Маълумки, сўздаги бирор бўғининг бошқаларига нисбатан кучлироқ айтилиши сўз урғуси деб аталади. Сўз урғуси қайсидир бир бўғинга, яна ҳам аниқроғи, ўша бўғиндаги унли товушга тушади. Бир бўғинли сўзларнинг урғуси ҳақида гапириш ортиқча. Сўз урғуси фақат бир неча бўғинли сўзларга тааллуқли ҳодисадир. Сўзларнинг қайси ўрнига тушишига кўра урғу 2 турга ажратилади: 1. Эркин урғу. 2. Турғун урғу. Европа тилларининг деярли ҳаммасига эркин урғу хосдир, яъни улардаги сўзларнинг гоҳо биринчи, гоҳо иккинчи, гоҳо учинчи ва ҳоказо бўғинига урғу тушиши мумкин. Туркий тилларда, жумладан, ўзбек тилида турғун урғу мавжуд. Яъни ўзбек тилида урғу одатда сўзларнинг охирги бўғинига тушади. Сўзга турли қўшимчалар қўшилса ҳам, урғу охирги бўғинда пайдо бўлаверади. М.: чироқ, чироқлар, чироқларим, чироқларимиз, чироқларимиздан. Лекин ўзбек тилида эркин урғунинг элементлари мавжуд. Фақат бундай урғу ўзлашган сўзлардагина учрайди. М . : трактор, директор, конституция, конфигурация, оксиморон. Ўзлашган сўзга туркий тилнинг қўшимчалари қўшилса, бир сўзда 2 та урғу пайдо бўлиши мумкин, бунда сўз ичидаги урғуни иккиламчи урғу деб, сўз охиридаги урғуни эса бир ламчи урғу деб оламиз. М.: тракторга, директорга, конституциямизни, оксиморонга.

www.arxiv.uz Шаклан бир хил бўлган кўпгина сўзларда урғу маъно фарқлаш вазифасини бажариши мумкин. М.: этик кийди – этик (ахлоқий) масалалар, академик И.Мўминов – академик лицей, қишлоқчá кўринди – боғнинг майдони битта қишлóқча келади. Жуфт ва такрорий сўзларнинг ҳар бир қисми алоҳида урғусига эга бўлади. М.: бозóр-ўчáр, чамáн-чамáн, алғóв-далғóв. Лекин жуфт ва такрорий сўзлар қандайдир қўшимчани қабул қилса, урғу сўз охирига кўчади ва биринчи қисми ўз урғусини йўқотади. М.: бозор-ўчаргá, казо-казолáр, ака- укалардáн. ТОВУШ ЎЗГАРИШЛАРИ Оғзаки нутқ жараёнида кўпгина товушлар турли хил ўзгаришларга учраши мумкин. Бу њзгаришларнинг бир қисми ёзма адабий тилга ҳам њтади. Тилда бир-бирига қарама-қарши бўлган тежамкорлик ва қўшалоқ қўллаш, бир хилликка интилиш ва ҳар хилликка интилиш, баъзи бирликларнниг ўрнини алмаштириш каби тамойиллар мавжуд. Тежамкорлик ёки экономия принципи таъсирида фақат сўз ва қўшимчалар эмас, товушлар ҳам тушиб қолиши мумкин. Товуш орттирилиши унга тескари жараён бўлиб, ўзининг конкрет сабабларига эга. Товуш алмашиниши эса умуман олганда қулайликка интилиш натижасидир. Товуш ўзгаришлари ҳақида фикр юритганда халқнинг оғзаки нутқини, шеваларини, ҳаттоки бир шеванинг муайян вакилларига хос талаффузни ҳисобга олишимиз керак. Сўзларнинг ёзувдаги ифодасига, адабий талаффузга эътибор қиладиган бўлсак, товуш ўзгаришларини тўлиқ ўрганолмаймиз. Масалан, қуйидаги сўзларнинг дарё – дайро, дунё – дуйно, тупроқ – турпоқ каби кўринишлари оғзаки тилда учраб туради. Сўз ўртасидаги ундош товушларнинг бу хилда ўрин алмашиниши фанда метатеза деб аталади. Лекин фақат адабий тилга эътибор қаратадиган бўлсак бу ҳодисани ўрганолмай қолишимиз мумкин.

www.arxiv.uz Навбатдаги муҳим масала ўша фонетик ўзгаришларнинг сабабларини аниқлашдир. М.: қатор туркий тилларда «р» товуши билан бошланувчи сўзлар олдидан битта унли товуш орттирилади. М.: рус – урус // ўрис, рўза – ўраза, Раҳимжон – Ирайимжон. Сўз олдидан бу хилда унли товушнинг орттирилиши фанда протеза деб юритилади. Бу ҳодисанинг сабаби тилшуносларни аввалига анча ўйлантирган, кейинроқ шу нарса аниқлан- ганки, бирорта ҳам асл туркий сўз «р» товуши билан бошланмас экан. Сўзни «р» товуши билан бошлаш туркий тилнинг артикуляцион имкониятларига унчалик мос келмас экан. Ёки «станция» сўзини «истанса», «стол» сўзини «устал», «спиц» сўзининг «испис» тарзида талаффуз қилишда ҳам товуш орттирилишининг протеза деган кўриниши учрайди. Лекин буни юқоридаги сабаб билан изоҳлаёлмаймиз. Чунки, масалан, ўзбек тилида «с» товуши билан бошланувчи асл туркий сўзлар мавжуд. Бунинг сабаби шуки, асл туркий сўзларда бирорта ҳам бўғин 2 та ундош билан бошланмайди. Шунинг учун қайси бир ўзлашган сўздаги бўғин иккита ундош билан бошланса, туркийлар унинг олдидан ёки ўртасидан битта унли товуш орттириб айтади. Товуш ўзгаришлари уч турга бўлинади: 1. Товуш ортиш и . 2. Товуш тушиши. 3. Товуш алмашиниши. Товушларнинг шунчаки ўрнини алмаштириши ҳам товуш алмашиниши ҳодисасига киради. Товуш ўзгаришларининг сабаблари ниҳоятда хилма-хил, лекин шу сабабларнинг катта қисмини 2 та бош сабабга олиб бориб боғлаш мумкин: 1. Товуш ўзгаришлари бошқа тиллардан ўзлашган сўзларда кўпроқ кўзга ташланади. Тилларнинг артикуляцион имкониятлари бир-биридан фарқ қилади. Кўпинча янги ўзлашган сўзни талаффуз қилиш вақтида ҳар бир киши ўз тилининг фонетик имкониятларидан келиб чиқади ва сўзни шу имкониятларга мос тарзда талаффуз қилади.

www.arxiv.uz 2. Товуш ўзгаришлари ўз қатламга мансуб сўзларга турли қўшимчалар қўшилган вақтда ҳам рўй бериши мумкин. М.: чироқ – чироғим, истак – истаги, қўнғироқ – қўнғироққа, кечик – кечиккан, қад – қадди, бўғиз – бўғзи. Бу ҳолатлар умуман олганда қулайликка интилиш тамойили билан боғлиқ. ТОВУШ ОРТТИРИЛИШИ Товуш ортиши ҳодисаси ўзбек тилида сўз бошида ҳам, сўз ўртасида ҳам, сўз охирида ҳам кўзга ташланади. Сўз бошида товуш орттирилиши протеза деб юритилса, сўз ўртасида товуш ортирилиши эпентеза деб, сўз охирида товуш орттирилиши эса эпитеза деб юритилади. Ўзбек тилида унли товушнинг орттирилиши ҳам, ундош товушнинг орттирилиши ҳам кўзга ташланиб туради. Лекин фақат унли товуш сўзнинг исталган ўрнида (сўз бошида, сўз ўртасида, сўз охирида) орттирилиши мумкин, ундош товуш эса кўпроқ сўз ўртасида орттирилиши мумкин. М-н: Протеза: рус – ўрис, штраф – иштароф, арра – ҳарра. Эпентеза: аср – асир, қаср – қасир, фикр – фикир, ҳукм – ҳукум, доим – дойим, шоир – шойир, Саида – Сайида, соат – соват. Эпитеза: банк – банка, танк – танка, киоск – киоска . ТОВУШ ТУШИШИ Товуш тушиши ҳодисаси ҳам ўзбек тилида сўзнинг ҳар учала ўрнида кўзга ташланади. Сўз бошида товуш тушиши прокопа деб, сўз ўртасида товуш тушиши синкопа деб, сўз охирида товуш тушиши эса aпакопа деб юритилади. Ўзбек тилида ўрни билан унли товуш ҳам, ундош товуш ҳам тушиб қолиши мумкин. М.: Прокопа: йигит – игит, йирик – ирик, ёғоч – оғоч, йилон – илон. Синкопа (бунда товуш бутунлай тушиб қолмасдан ниҳоятда қисқа талаффуз қилиниши ҳам мумкин): директор – директр, оператор – оператр.

www.arxiv.uz Апакопа (бу ҳодиса нисбатан кўпроқ учрайди): гўшт – гўш, дарахт – дарах, баланд – балан, Самарқанд – Самарқан, оллоҳ – олло. ТОВУШ АЛМАШИНИШИ Товуш алмашиниши ҳам ўзбек тилида сўзнинг ҳар учала ўрнида кўзга ташланади. Сўз бошида товуш алмашишини фабрика – пабрика, Фотима – Потима, цех – сех каби сўзларда кўришимиз мумкин. Бу ердаги товуш алмашинишлари « ф » ва «ц» товушларнинг аслида туркий тилида бўлмаганлиги билан боғлиқ. Сўз ўртасида товуш алмашиниши Тоҳир – Тойир, Моҳира – Мойира каби сўзларда кўзга ташланади. Сўз охирида товуш алмашинишга «б» ва «д» ундошлари билан тугаган сўзларнинг охирги товушини «п» ва «т» тарзида талаффуз қилинишида кўришимиз мумкин. М.: китоб – китоп, мактаб – мактап, авлод – авлот, Фарҳод – Фарҳот. Товуш алмашинишлари товушларнинг бир-бирига таъсири натижасида ҳам рўй беради. Бунда бир хилликка интилиш ва бир хилликдан қочиш тамойиллари асосий роль ўйнайди. Бир хилликдан қочиш тамойили таъсирида сўз таркибидаги 2 та бир хил товушнинг биттаси бошқа товуш билан алмашинади. Бу ҳодиса диссимиляция деб юритилади. Ўзбек тилида диссимиляция ҳодисаси асосан «р» ва «л» товушлари қўшалоқ келган сўзларда кузатилади. М.: к о ридор – калидор, зарур – зарил// залур, бирорта – биронта, ҳалол – ҳалор. Бир хилликка интилиш натижасида товуш алмашиниши ассимиляция деб юритилади. Бу ҳодиса ўзбек тилида ниҳоятда кенг тарқалган. Олдинги ва кейинги товушнинг қайси бири кучли чиқишига кўра ассимиляция 2 турга бўлинади: 1) прогрессив; 2) регрессив.

www.arxiv.uz Прогрессив ассимиляцияда олдинги товуш ғолиб чиқади ва кейингисини бутунлай ёки қисман ўзига ўхшатиб олади. М.: чиққан, ўтти, ичкан (талаффуз). Регрессив ассимиляцияда кейинги товуш кучлилик қилиб, олдинги товушни ўзига бутунлай ёки қисман мослаштириб олади. М.: йигитча – йигичча, сутчи – суччи, ёзсин – ёссин, тузсиз – туссиз, божхона – бочхона. Ассимиляцияни товуш алмашиниши нинг даражасига к ўра яна 2 турга ажратиш мумкин : 1. Тўлиқ ассимиляция: терак+ г а – теракка, чиниқ + ган – чиниққан. 2. Но тўлиқ ассим иляция : ишга – ишка, ўч г ан – ўч кан. Фақат шуниси борки, ассимиляция ва диссимиляция ундош товушларнинг бир-бирига таъсирини ўз ичига олади. Унли товушларнинг бир-бирига таъсири натижасида келиб чиқадиган товуш алмашинишлари сингармонизм деб аталади. Бу ҳодиса туркий тилларда кенг тарқалган, фақат ҳозирги ўзбек адабий тили сингармонизм ҳодисасини йўқотган. Лекин ҳозирги ўзбек абадий тилида сингармонизмнинг айрим қолдиқлари мавжуд. Сингармонизмнинг 2 та кўриниши мавжуд: 1. Лаб гармонияси (лабиал сингармонизм). 2. Т англай гармонияси (палатал сингармонизм). Лабиал сингармонизм таъсирида сўзнинг биринчи бўғинидаги лабланган унли 2-бўғиндаги унлини ҳам лабланган унлига айлантириши мумкин. М.: муҳим – муҳум, тушимда – тушумда, Муқимий – Муқумий. Палатал сингармонизм таъсирида унли товушлар чўзиқ-қисқалиги, юмшоқ-қаттиқлиги, кенг-торлигига кўра бир-бири билан мослашади. М . : от- им – отим (отым), ин-и – ини. Лабиал сингармонизм қолдиқлари ёзма адабий тилимизда ҳам қисман сақланган. М.: терим, йиғим – унум, тузум. Палатал сингармонизм эса ёзма адабий тилимизда сақланмаган.

www.arxiv.uz Тилимизда унли товушлар билан боғлиқ яна бир фонетик ҳодиса мавжуд. Сўз ўртасида 2 хил унли ёнма-ён келса, талаффузда улардан бири тушиб қолиши мумкин. Б у ходиса синерезис деб аталади. М . : саодат – содат, маориф – мориф, муомала – момила. Тилда унли билан боғлиқ редукция деб юритиладиган ходиса ҳам мавжуд. У синкопа ҳодисасига яқин туради. Ред у кция деганда унли товуш нинг қисқариши тушунилади. Яъни чўзиқ унли талаффузда қисқа унлига айланади. Сўз охирида ўша унли қисқариб эшитилмас даражага тушиб қолиши ҳам мумкин. М.: шеър – шер, таъм – там, стартер – стат(и)р.

O'xshashlar

Фонетика

Фонетика-фонология

Фонетика. Унинг предмети

Фонетика укитиш усуллари

Фонетика ва фонология