Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Эргаштирувчи богловчи сузлар
Эргаштирувчи богловчи сузлар
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
142.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Кушма гап ва унинг турлари хакида маълумот бериш йуллари
Модал сузлар
Таклид сузлар
Ундов сузлар
Ёрдамчи сузлар
![www.arxiv.uz Сагрисини силаб, бурнидан найча қуйиб, дурбин билан қараб курди ким , қултигида турт ярим газ қаноти буклам-таклам булиб ётир (А.122). Хуллас, -ки (-ким) богловчиси қушма гап составидаги гапларни таъкидлаш йули билан боглайди. Содда гапларда купинча маънони кучайтириш учун юклама вазифасида қулланади. Шунинг учун (А. i =2; Р. i =3) сабаб богловчи суз [олмош+кумакчи] қолипида шаклланиб, эргаш гапни бош гапга боглаб, бош гап таркибида келади. Достон матнларида шуни шакли купроқ қулланилади. Бу богловчи микроконтексда қуйидаги маъноларда воқеаланади. а) сабаб маъноси: - Бова, мен бозорнинг йулини тополмай юрибман, шунинг учун сизга ташвиш бердим (Рав.29)....бир йуллик олиб бориб қаманглар, тагин ундан бошқа гап чиқиб юрмасин, шуни эҳтиёт қилинглар (Рав.59). б) натижа маъноси: Бек Алпомиш чоҳда ётган туради, // Шунинг учун куп меҳнат қилади (Алп.276). Мен ҳам ул деган ерда улар эдим, асли гапни икки қилган эмас эдим. Энди шунинг учун эртага майдонга кираман (Рав.82). Агар (А. i =43; Р. i =26) шарт богловчисининг агарда, агарчи, гар (А. i =2) , гарчи, магар (А. i =6; Р. i =1) шакллари булиб, боглиқ қуршовда шарт, тусиқсизлик маъноларини кучайтириб, бурттириб курсатади: Агар етолмай йулда қолсам, агар бир усал иш булса, ҳасан марднинг кунглида армони қоларди (Рав.71). Анови турганлардан сурайин, агар шунинг маъносини билмай кетсам булсам (Рав.27). Лекин олис-яқинини билмайман, магар шунда бориб кел демасанг (Рус. 396). Агар богловчиси иштирок этган эргаш гаплар купинча феълнинг шарт майли шакли ёрдамида бош гапга богланади ва шарт маъносини ифодалайди: Ўлганимча туйни бузиб курайин,// Гар қулимдан келса, урлаб турайин (Алп.345). Магар билса куздан тукар ёшингни,// Йиглатади қавми- қариндошингни (Алп.355).](/data/documents/7e595919-a680-4fd3-a6ac-df35a57d4345/page-3.png)
![www.arxiv.uz Агар богловчиси эргаш гапнинг бошида келиб, тингловчи диққатини жалб қилади: Агар билса, билмаганинг билдирар, // Дуст йиглатар, душманингни кулдирар (Алп.355). Достонлар тилида бу богловчи урнида мабодо (А. i =4; Р. i =1) -мабода (А. i =2; Р. i =1) (навода (А. i =2; Р. i =1) ) сузлари қулланади: Мабодо қизлар курса, қувса ушлатмагин; мабодо ушлаб олса, «бу чанқовузни ким қилди «деса, узим қилдим дегин, менинг дарагимни айтмагин (Алп.266). Навода сен хизматингни олма, // Менинг сузим сира қиёмга олма (Алп.274). Деб сузи богловчи вазифасида келиб эргаш гапларни бош гапга боглайди. Деб (А. i =85; Р. i =33) богловчиси [аниқлик майлидаги феъл+деб] қолипида шаклланса, сабаб маъносини ифодалайди: Отни буриб, тушининг таъбири бу ерда топилди деб , ҳовуз лабига борди (О.31). Халқни йигиб уч кечаю, уч кундуз туй қиламиз - деб , бутун эл-юртга маълум қилди (О.39). «...бу марднинг иши булмас» деб , индамай далага чиқиб,.. (О.46). [буйруқ-истак феъли+деб] қолипида воқелашса, мақсад маъносини ифодалайди: Ғозни элчи қипти, бунда борсин, деб, // Олатогда қолган дустим курсин, деб, // Бу хатларни тоза уқиб билсин, деб, // қулидан келганча хизмат қилсин, деб (А.243). Қани, бориб Оқбутани курсак, деб, // Хизмат қилиб бегдан ином олсак, деб,// Ўратепа қирқ, юзнинг қургонига, // Чиқиб ёвдан қуриб турсак, деб (Тул.137). Гуё (ки) чогиштирув богловчи. Бу богловчи чогиштириш, ухшатиш маъноларини ифодалаш учун хизмат қилиб, эргаш гапни бош гапга боглайди: қулоқ солгин мендай беги ҳайдарга,// Гуё мисли подшо қилай шаҳарга (О.9). Ю клама суз туркуми Юкламалар фақат узбек тилшунослигидагина эмас, балки туркологияда ҳам етарли даражада урганилмаган тил ва нутқ ҳодисаларидан биридир 7 . 7 Бозоров О. Юклама категорияси // Ўзбек тили ва адабиёти. 1977. -№ 2.- 24 б.; Шу муаллиф. Частицы в узбекском языке:Автореф.дис…канд.фил.наук.-М., 1983.](/data/documents/7e595919-a680-4fd3-a6ac-df35a57d4345/page-4.png)
![www.arxiv.uz Ярим йулда суяр ёрим келди – ё, // Вафодорим, сендан кунглим тулди – ё, // Шукрилло, йулим калта булди – ё (Я.Аҳм. 228). қоражонбек дейди мени, // Ким аҳмоқ қилди – ё сени? (Алп.179). Жимгина ухлаб қолсин – а, // Алла болам, алла – ё , // Икки кузим, алла – ё (О.68). «Юкламаларнинг аксарияти, айрим богловчилар, шунингдек, бошқа айрим лексик бирликлар гапда муайян логик пресуппозиция сигнализатори сифатида иштирок этади 12 .» Мисолларда келтирилган, бузлаб қолди – ё, куз ёши дарё булди – ё, ёрим келди – ё , кунглим тулди – ё, йулим калта булди – ё, аҳмоқ қилди – ё , алла – ё бирикмаларида ё юкламаси пресуппозиция ифодалаган. Ё юкламаси гапда қулланмаса, гап хабар мазмунини воқелаштиради, холос. Юклама иштирок этганда, бузлаб қолди – ё, куз ёши дарё булди – ё бирикмаларида кучайтирув, таъкиддан ташқари, ачиниш, афсусланиш маъноси, ёрим келди - ё, кунглим тулди – ё, йулим калта булди – ё, алла – ё ич-ичидан завқланиш, шодлик, қувониш, аҳмоқ қилди – ё бирикмасида аччиқланиш каби маънолар ифодаланади. -гина айирув ва чегаралов юкламаси [мустақил сузлар+(гина)], [билан+ (-гина)], [фақат+(-гина)], [туфайли+(-гина)] қолипларидаги ҳосилаларда воқелашади ва қуйидаги маъноларни ифдалайди: 1) айириш, чегаралаш маъноси: ...бир курадиган қиз экан, бир гина курадиган қиз экан (Рав.39). Равшанбек, Зулхуморойим билан икков гина си бир овлоқ уйда утириб қолди (Рав.51). Бир шу гоз гина кампирнинг углидан йиқилмай кетган эди (Алп.235). 2) камлик, кучсизлик маъноси: Ундай деган булса, аста гина айта қуй, - деди (Алп.246). ...гуш гина си қоқ қина , уйқу гина си соқ қина ... (Рав.25). ..оз гина эмас мул юриб, уч ой тинмасдан йул юриб...(Рав.19). Достонлар матнларида -гина юкламаси вазифасида фақат (Р. i =6) , ёлгиз (А. i =1; Р. i =3) , қуруқ (Р. i =1) сузлари ҳам қулланилади 13 . Масалан: ...қизлар тушиб кетипти, ёлгиз узи қолипти (Рав.37). қоражон ёлгиз 12 Маҳмудов Н. Пресуппозиция ва гап // Ўзбек тили ва адабиёти, 1986. № 6.- 31 б. 13 Совет даврида ўзбек адабий тилининг тараққиёти.1 том. -Тошкент, 1988.- 222 б.; Шоабдураҳмонов Ш. Ўзбек адабий тили ва ўзбек халқ шевалари. -Тошкент: Фан, 1962.- 198 б.; Эгамов В. Самарқанд областининг Ғаллаорол шеваси. -Самарқанд, 1970.- 101 б.](/data/documents/7e595919-a680-4fd3-a6ac-df35a57d4345/page-12.png)
![www.arxiv.uz айрилиб, бу лашкарга рупара булиб...(Алп.179). Икков эмас, учов эмас синглиси, // Яратганда ёлгизгина укаси (Ой.182). Бу юкламалар бири урнида иккинчиси қулланиши мумкин. Лекин улар доим ҳам алмашган ҳолда қуллана олмайди. Бу юкламаларни услубга нисбатан олиб қарасак, фақат юкламаси нейтрал қийматли, ёлгиз юкламаси эса экспрессив буёққа эга булиб, купроқ бадиий услубга хос, қуруқ юкламаси шевага хосдир. Хуллас, қуруқ, фақат юкламаси бир-бирига вазифа ва ифода маънолари жиҳатдан яқин. Улар таъкидлаш ва чегаралаш маъносида ишлатилса, ёлгиз юкламаси якка, биргина маъносида ифодаланади. -дир гумон юкламаси барча суз туркумларига қушилиб кела олади ва сузларга гумон маъносини воқеалаштиради: Куп қалмоқман Бобохонга борган дир , // қоражонман менинг отим улган дир (Алп.152). Отанг ҳозир шундай булиб турган дир , // Кетар вақтда оша урлик қилган дир, // Энди шурли пушаймон қип юрган дир , // Ўз ишидан наф топмайин қолган дир (Алп.207). -дир юкламаси [суроқ олмошлари+(-дир)] қолипдаги шаклларда қулланиб, боглиқ қуршовларда қуйидаги маъноларни ифодалайди: 1) [ким (нима; не; на)+(-дир)] қолипидаги ҳосиладан шахс ёки предметнинг ноаниқлигини курсатади: қуйингнинг эгаси ким дир , билайин? (Алп.330). Ошуқ булса не дир чора? (Рав.31). Сабаб надир, бир саломга келмадинг? (О.61). 2) [қайси+(-дир)] қолипидаги ҳосила белги, маконнинг ноаниқлигини ифодалайди: Рост айтгин, болам диёринг қайси дир ? // қилиб юрган касб- коринг қайси дир ? // Подшоҳи номдоринг қайси дир ? (Рав.28). 3) [қаер (қаёқ)+(-дир)] қолипидаги ҳосила эса, уриннинг ноаниқ белгисини курсатади: қаерда дир уйнаб-усган жойларинг?(О.32). қаерда дир у Дилмурод кокилдор? (О.72). Хуллас, -дир юкламаси гумон маъносини воқеалаштириш билан бирга гумон олмошларини ясашда ҳам хизмат қилади.](/data/documents/7e595919-a680-4fd3-a6ac-df35a57d4345/page-13.png)
![www.arxiv.uz -ку кучайтирув ва таъкид юкламаси матнларда – ку (А. i =41; Р. i =11) , -гу (А. i =1) шаклларида қулланиб, нутққа тасвирийлик бериб, таъкид маъносини ва маънони кучайтириш учун хизмат қилади: Сен ҳам менинг акамсан- ку , меҳрибон (Алп.243). Сен ахир, аждаҳарга бораман деяпсан- ку ! (Рус.409). Шу туянг- гу жуда сени ҳоритди (Алп.324). Бу лаънати кусани худо урди -ку (Рав.40). Мисолларда куриниб турибдики, - ку ЮЛ [от+ (-ку)] қолипидаги ҳосила предметни (акам-ку, туянг-гу) таъкидласа, [феъл+ (-ку)] қолипидаги ҳосила гап маъносини кучайтириш учун хизмат қилган. -у(-ю) юкламаси [феъл+(-у (-ю))] қолипида қулланилиб, иш- ҳаракатнинг бажарилишидаги тезлик маъносини ифодалайди: «Ана бир қалмоқ узини чориб бойлаб юрибди- ю» , - деб кулди (Алп.52). Элингни курдим у , булганман ҳайрон (Рус.403). -оқ(-ёқ) (А. i =12). Бу юклама [ феъл + (-у(-ю))] қолипида қулланилиб, иш-ҳаракатнинг бирин-кетин тезлик билан давом қилишини, бошланишини, таъкидни курсатади: Чиқмасдан оқ кузи тушди баччага, // Ғорига қочди-да, кирди-да турди (Я.Аҳм.237). Оқработни кургандан оқ Аҳмаджон, // Чопиб келиб работни уч айланди (Я.Аҳм.232). [от+(-у(-ю))] қолипининг ҳосиласидан эса, кучайтириш, ажратиб курсатиш маъноси воқелашади: Бир иликни Ёдгор оқ еяқуйсин (Алп.354). «...бориб шарманда булгунча, бормай, шу ердан оқ қайтиб кета берсаммикан», - деди (Алп.105). Оббо келган бойдан оқ қулогимиз тинмади, - деди (Алп.59). ҳам (А. i =627; Р. i =33). Бу суз узбек тилига оид ишларда бириктирув ва тусиқсизлик богловчи сифатида қаралади. Лекин кейинги даврда яратилган ишларда унинг юклама вазифасида қулланилиши ҳақида куп гапирилмоқда 14 . Достонлар тилида ҳам юкламасининг қуйидаги маънолари ифодаланади: 1) [мустақил суз+ҳам] қолипининг ҳосиласидан айириб курсатиш, таъкидлаш маъноси воқелашади: ҳуройим ҳам подшонинг хотини, бир гап 14 Турсунов У., Мухторов Ж. Ҳозирги ўзбек адабий тили. -Тошкент: Ўқитувчи, 1975.-245 б.; Ўзбек тили грамматикаси. Морфология, -Тошкент, 1975.- 577 б.](/data/documents/7e595919-a680-4fd3-a6ac-df35a57d4345/page-14.png)
![www.arxiv.uz айтиб гуноҳкор булмайик...(Рус.360). қоражан ҳам жовчи булиб бориб қолди (Алп.116). Сен ам бир кун йул оласан, \\ Саломат элга борасан (Тул.162). Ҳам юкламаси «суз маъносини кучайтириш, таъкидлаш каби маъноларни ифодалаш билан бирга гап мазмуний тузилишида пресуппозиция англатиб келади ва актуализаторлик вазифасини ҳам бажаради 15 ». Юқорида келтирилган мисолларни таҳлил қилсак, яширин маъно борлиги аниқланади ҳуройим ҳам подшонинг хотини бирикмасида ҳам юкламаси «подшонинг яна бошқа хотинлари борлиги» пресуппозициясига ишора қилмоқда. Сенам, қоражон ҳам бирикмаларида « шу ишга яна бошқа кишилар ҳам қул урганлиги» ҳақидаги прессуппозиция англашилмоқда. Таъкидлаш маъносига боглиқ қуршовда қушиб ҳисоблаш, биргалик маъносидаги пресуппозиция қушиляпти. 2) [ҳам+суз] қолипининг ҳосиласидан фақат таъкидлаш маъноси воқелашади:..ёлгиз қолип, ҳам юртидан, ҳам қизидан айрилиб...(Алп.172). ҳам кеча, ҳам кундуз ҳозир буб юргин (Рав.16). «ҳам отамдан, ҳам юртимдан айрилдим».. (Алп.150). Мисолларда ҳам юкламаси юрт, қиз, ота, кеча, кундуз сузларига қушилиб, таъкидлаш маъноси билан бирга шу сузларнинг лексик маъносига яқин тушунчаларга ишора қиляпти ва таъкидлаб келган суздаги ҳолатни бошқа шу каби сузларга ҳам тааллуқли эканлигини яширин англатаяпти, кутиш, ухшатиш маъносини ифодаловчи пресуппозиция ҳосил қиляпти. 3) [шарт майлидаги феъл (сифатдош)+ ҳам] қолипининг ҳосиласидан тусиқсизлик шарт маъноси юзага келади: Осмонга учганини ҳам , ерга кирганини ҳам билмай қолди (Тул.147). ..акам қайтиб кеп қуярдан ҳам тоймас; уз кузимиз билан жунатиб юборайлик (Алп.79). ...тиг тегмаса ҳам , улим ҳаракатига келиб эди... (Рус.387). Бу гапларда сузловчи ва тингловчи уртасидаги коммуникатив мақсад иш-ҳаракатнинг бажарилиш ёки бажарилмаслигига тусиқ булсада юзага келиш шартлиги талаб этиляпти. Осмонга учганини ҳам, ерга кирганини ҳам гапида “у яна бошқа яшириниш 15 Раҳмонов У. Ҳам юкламасининг пресуппозицияси \\ Ўзбек тили ва адабиёти,1993.№ 4.- 58 б.](/data/documents/7e595919-a680-4fd3-a6ac-df35a57d4345/page-15.png)
