Ундов сузлар - Tilshunoslik - Referatlar

Ундов сузлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ундов сўзлар Режа: 1. Ундовлар ва уларнинг грамматик хусусиятлари. 2. Ундовларнинг маъно турлари.

www.arxiv.uz 1. Сўзловчининг ҳис-ҳаяжонини, буйруқ-истагини билдирувчи сўзларга ундов деб айтилади. Масалан: Оҳ-оҳ-оҳ! Раҳмат, дўстим раҳмат! – деди Ўлмас. Хў-ўш! Хў–ў-ўш! – деб бақирди орқадан келаётган подачи. Подада яна осайишталик тикланди. Ундовларга қуйидагилар киради: эҳ, оҳ, уҳ, ма, ҳм(қим), бе, хо, хе, э, эй, ҳа,о, а, уф, дод, ҳо, ах, вой, ҳақ, оббо, ура, ўхў, э-ҳа, э-ҳе, и-и, ие, ҳув, ҳов, ҳай, ҳей, тсс, бас, ҳорманг, раҳмат, алло, салом, хайр, офарин, баракалла, туф, чу, беҳ-беҳ, ту-ту, пишт, марли ва ҳакозо. Ундовлар сўзловчининг қувонч, завқланиш, ҳузур, мамнуният, ажабланиш, таажжуб, қойил қолиш, миннатдорлик, қўрқинч, чўчиш, афсусланиш, норозилик, эътироз, нафратланиш, ғазаб, ўкинч, пушаймон, нолиш, дард, ҳазар қилиш, шунингдек, одамнинг, ҳайвон ва парандаларга бирор иш- ҳаракатни бажартириш, ҳаракатдан тўхтатиш, ҳайдаш ёки чақиртириш каби мақсадларда ишлатиладиган сўзлардир. Ундовлар қуйидаги лексик- грамматик хусусиятларга эга; 1. Ундовлар лексик маънога эга эмас, мавжуд бирор сўзнинг номи эмас, номланиш хусусиятига эга эмас. Предмет, белги, миқдор, ҳаракат, ҳолат кабиларнинг номи бўла олмайди. 2. Ундовлар морфологик жиҳатдан ўзгармайди, ўзига хос морфологик кўрсаткичларга эга эмас (эгалик, келишик,кўплик қўшимчаларни олиб ўзгармайди.). 3. Ундовлар ўзи иштирок этган гап таркибидаги бошқа сўзлар билан грамматик алоқага киришмайди, аммо у ифодалайдиган маъно гапнинг умумий мазмуни билан боғлиқ бўлади, шунинг учун ҳам ундовнинг қандай маънода қўлланганлиги гап орқали англашилади. Масалан : Оббо,энди бир ками сизмидингиз? (эътироз). Йўлчи: ёнимда пулим бўлсайиди, ёрдамлашардим. Ҳеч нимам йўқ. Ўҳ!-отни ҳайдади. (қайғу, ҳафалик )

www.arxiv.uz 4. Ундовларда марфологик усул билан сўз ясалиши мавжуд эмас, лекин ундовларда такрорланган, қўшма ва жуфт ундовлар учрайди. Масалан : беҳ-беҳ, ту-ту, оҳ-оҳ, вой-бўй, э-ҳа, мош-мош, ўҳҳў, оҳҳо сингари. Лекин ундовлардан бошқа сўўз туркуми ясалиши (феъл) мавжуд: ҳайқир, ҳайиқ, додла, туфла, хайрлаш ва ҳакозо. 5. Ундовлар отлашиш хусусиятига эга. Ундовлар отлашганда, ундов боғланииб келган от гапда қўлланмайди. Отнинг вазифаси ундовга ўтади. Масалан : Баҳтиёр ўлканинг ҳай-ҳайларида оқади бу кекса шоирнинг вақти. (Ғ.Ғ.). 6. Ҳис-ҳаяжон англатувчи ундовларда интонация ( талаффуз) муҳим роль ўйнайди. Бир хил интонация билан айтилган турлича ундовлар, асосан, бир хил туйғуни ифодалаши, турли хил интонация билан айтилган бир ундов хилма-хил туйғуни ифодалаши ва кайфиятни билдириши мумкин. Масалан: Оҳ! Ундови турлича интонация (оҳанг) билан айтилганда, қуйидаги маъно туйғуларини билдиради: 1) Оҳ, нақадар сўлим кеча – я (шодлик туйғусиси). 2) Оҳ, умр ўтди-кетди оқар сувдай. (афсусланиш). 3) Оҳ, гўё ўзинг билмайсан – деди кўзларини ўйнатиб (ажабланиш). Вой, расмни жуда чиройли чизибсан (ҳайратланиш.) Вой, сени қара-я, шу расмни ҳам чизолмабсан. (эътироз). Аксинча, оҳ, аҳ ундовлари бир хил интонация (оҳанг) билан айтилганда бир хил маъноларни, туйғуларни билдиради. Масалан : Оҳ, нақадар гўзал манзара. (завқланиш). Аҳ, нақадар гўзал манзара. (завқланиш). 7. Ундовлар қуйидаги вазифаларда кела олади: 1) Бир бош бўлакли ундовлар сифатида: Кишт! Ҳа, кишт деб ҳайдаб юборди. 2) Ундалма таркибида: Эй ая, бу ерда томоша бўлади дейсизми? 3) Кириш сўз тарзида: Ҳай-ҳай, қандай бахтли киши экансан!

www.arxiv.uz 4) Ундовлар отлашганда эга, қаратувчи, аниқловчи, тўлдирувчи, кесим вазифасида келади: Кўринар даҳшатлар тўла туш каби, мазлумлар оµининг кўкда тутини. Ёмон ишнинг охири вой. (Мақол.). Эй, телба кечмишнинг тилсиз гувоҳи, Тингланар қалбингдан йилларнинг оҳи. (Ғайратий.). 2. Ундовнинг маъно турлари . Ундовлар англатган маъноларига кўра икки гуруҳга бўлинади: 1) Ҳис-ҳаяжон ундовлари. (эмоционал ундовлар); 2) Буйруқ-хитоб ундовлари; Ҳис-ҳаяжон ундовлари: сўзловчининг хилма-хил ҳис-туйғуларини (юқорида санаб ўтилди), шунингдек расм-одатни билдирувчи сўзларга ҳис- ҳаяжон ундовлари дейилади: эҳ, оҳ, уҳ, ҳим, бе, ҳе, э, ҳа, уф, дод, вой, ура, э- ҳе, ҳай, ҳей, и-и,раҳмат, ҳорманг, балли, офарин ва бошқалар. Масалан : О, қуёш жарчиси бериб хуш-хабар, Ҳаёт рубобини сайратувчисан (Шодлик, севинч кайфияти). Бай-бай-бай. Ҳай аттанг. Қани ўртоқ Одилов, сиз айтинг шу ростми? (хафаликни, оғир руҳий ҳолат). Вой нега қуллуқ қилишар экан? Ҳеч-да. (А.Қ.).(таажжубланиш, иккиланиш,эътироз). Турли расм-одатни ифодаловчи салом, раҳмат, қойил, баракалла, офарин, ташаккур каби сўзлар ҳам ҳис-ҳаяжон ундовларига киради. Масалан: Салом ҳам фарз, алик ҳам фарз (Мақол.). Баракалла ўғлим! Ҳукуматимизнинг бардошига баракалла, уруш деб шошиб қолгани йўқ. Ҳамма ёқни баб-баробар бошқаряпти! (И.Раҳим.). Буйруқ-хитоб ундовлари: Одамнинг асосан ҳайвон ва паррандаларга нисбатан бирор иш-ҳаракатни бажартириш, ҳаракатдан тўхтатиш, тинчитиш, ҳайдаш ёки чақириш мақсадида ишлатиладиган сўзлардир. Бу ундовлар қуйидагилар: қурай-қурай – қўйни чақириш, куч-куч, баҳ-баҳ кучукни, мах-мах итни; мош-мош, пиш-пиш – мушукни; беҳ-беҳ, ту-ту – товуқни чақириш учун; ҳай-чу! – туя ва отни ҳайдаш учун; пишт – мушукни, кишт – товуқни ҳайдаш учун ишлатилади; дирр, так – отни тўхтатиш, хўўш –

www.arxiv.uz сиригни тўхтатиш учун қўлланилади: Ишш! Ишш-а! – деб Норбой ота сабрсизланаётган эшагини тўхтатди. (П.Қ.)

O'xshashlar

Модал сузлар

Таклид сузлар

Ёрдамчи сузлар

Эргаштирувчи богловчи сузлар

Таркиби соддалашиш асосида шаклланган сузлар тахлили