Ёрдами сўзлар кўмакчилар боғловчилар юкламалар стилистикаси - Tilshunoslik - Referatlar

Ёрдами сўзлар кўмакчилар боғловчилар юкламалар стилистикаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

430 KB

Ko'chirib olish

Ёрдами сўзлар кўмакчилар боғловчилар юкламалар стилистикаси Р е ж а : 1. Ёрдамчи сўзларнинг грамматик табиати. 2. Кўмакчиларнинг стилистик хусусиятлари. 3. Боғловчиларнинг стилистик хусусиятлари. 4. Юкламаларнинг стилистик хусусиятлари. 5. Ўзбек тилида ёрдамчи сўзлар синонимияси.

Ўзбек тилшунослигида кўмакчиларнинг функционал-стилистик хусусиятлари А.Пардаев томонидан монографик йўналишда ўрганилган ва номзодлик диссертацияси ҳимоя қилинган. Кўмакчиларнинг стилистик хусусиятларини ўрганишда ана шу тадқиқот материалларидан фойдаланамиз. Кўмакчилар ўзбек тилшунослигида ушбу тадқиқотга қадар ҳам ўрганиш объекти бўлган ва бунинг натижасида катта-кичик мақолалардан тортиб, монографик йўналишдаги ишлар юзага келган. Жумладан, Ҳ.Бердиёровнинг “Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида сўнгкўмакчилар” мавзуидаги (Самарқанд, 1949), Х.Т.Ахтамованинг “Ҳозирги ўзбек адабий тилида мураккаб аналитик сўнгшакллар” номли номзодлик диссертациялари (Тошкент,1981), А.Н.Кононовнинг “Ҳозирги ўзбек адабий тилида сўнгкўмакчилар” (Тошкент, 1951), Ш.Шоабдураҳмоновнинг “Ўзбек тилида ёрдамчи сўзлар” (Тошкент,1953), Р.Расуловнинг “Ўзбек тилида ёрдамчи сўзларнинг семантик-грамматик хусусиятлари” (Тошкент,) Т.Рустамовнинг “Ўзбек тилида кўмакчилар” (Тошкент,1995), “Соф кўмакчилар” (Тошкент,1991) монографиялари бевосита ўзбек тилидаги кўмакчиларнинг лингвистик табиатини ўрганишга бағишланган. “Ўзбек тили грамматикаси, I том. Морфология” (Тошкент, 1975.) академик нашрида, А.Н.Кононовнинг “Грамматика языка тюркских рунических памятников. VII - IX вв.” (Л.,1980), “Грамматика современного узбекского литературного языка” (М.-Л., 1960), С.Муталлибовнинг “Морфология ва лексика тарихидан қисқача очерк” (Тошкент,1959), Э.Фозиловнинг “Ўзбек тилининг тарихий морфологияси” (Тошкент,1965), А.М.Щербакнинг “Грамматика староузбекского языка” (М.-Л.,1962), Ғ.Абдураҳмонов ва Ш.Шукуровларнинг “Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси” (Тошкент, 1973) сингари асарларда ҳам кўмакчилар тадқиқига доир махсус бўлимлар мавжуд. Бундан ташқари ўзбек тили тарихи ва адабий тил грамматикасини ўрганишга доир дарслик ва ўқув қўлланмаларида ҳам кўмакчилар борасидаги фикрлар анчагина. У.Турсунов, Ж.Мухторов,

Ш.Раҳматуллаевларнинг “Ҳозирги ўзбек адабий тили” (Тошкент,1992), Ш.Шоабдураҳмонов, М.Асқарова, А.Ҳожиев, И.Расулов, Х.Дониёровларнинг “Ҳозирги ўзбек адабий тили” (Тошкент, 1980), Ғ.Абдураҳмонов, А.Рустамовларнинг “Қадимги туркий тил” (Тошкент,1982), Ж.Ҳамдамовнинг “Ўзбек тили тарихи. Иккинчи қисм.Тарихий морфология.Иккинчи бўлим” (Самарқанд, 2003) сингари дарслик ва ўқув қўлланмлари шулар жумласидандир. Кўмакчиларни ўрганишга бағишланган илмий мақолалар сон жиҳатдан салмоқли бўлганлиги учун уларни маълум гуруҳларга ажратиш мумкин. А.А. Коклянованинг “Ўзбек тилида сўнгкўмакчилар ва кўмакчи отлар”, Ҳ.Ғ.Неъматовнинг “ XI - XII аср ёзма ёдгорликларида кўмакчилар (“Қутадғу билиг”, “Девону луғотит турк”, “Ҳибатул ҳақойиқ” материаллари асосида)”, Г.Ф.Благованинг “ XV - XVI асрлар эски ўзбек адабий тилидаги кўмакчилар ҳақида” мақолалари кўмакчиларни диахроник, А.Ғуломовнинг “Кўмакчили конструкция ҳақида”, У.Турсуновнинг “Ўзбек тилида сўнг кўмакчилар” мақолалари синхроник йўналишда ўрганишга бағишланган бўлса, Ў.Саидовнинг “Ҳозирги ўзбек адабий тилидаги кўмакчиларнинг ўрганилишига доир” мақоласида эса бу борада яратилган тадқиқотларга обзор берилган. В.Эгамовнинг “Ўзбек шеваларида сўнг кўмакчили сўз бирикмаларининг семантик-грамматик муносабатлари”, Х.Жўраевнинг “Кўмакчиларни шева материалларига таққослаб ўрганиш”, Т.Алмаматовнинг “Халқ шеваларида “тур” кўмакчи феъли ҳақида” мақолаларига шева материаллари асос бўлган. А.Абдуллаевнинг “Кўмакчилар ёрдами билан таркиб топган сўз бирикмаларида ифодаланган синтактик муносабатлар”, О.Амированинг “Сабаб ҳолларининг кўмакчи конструкцияли сўзлар билан ифодаланиши” кўмакчилар синтакик муносабатлар доирасида қаралган. Биз уларга заруриятга қараб керакли ўринларда мурожаат қиламиз. Аммо бу соҳада махсус кузатишлар олиб борган Ҳ.Бердиёров ва Т.Рустамовларнинг тадқиқотларига тўхталиш жоиздир.

Ҳозирги ўзбек адабий тилидаги кўмакчиларни лингвистик таҳлил қилишга бағишланган дастлабки ишлардан бири Ҳ.Бердиёровнинг “Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида сўнгкўмакчилар” (Самарқанд, 1949) деб аталган номзодлик диссертацияси бўлиб ҳисобланади. Диссертацион иш икки қисмдан иборат бўлиб, унинг 1-қисмида танланган мавзунинг долзарблиги, сўз туркумларининг, жумладан ёрдамчи сўзларнинг келиб чиқиши, сўнгкўмакчиларнинг грамматик ва реливацион аҳамияти ҳамда улар билан қўшимчалар ўртасидаги муносабатлар масаласига тўхталиб ўтилган. 2-қисмида эса бевосита сўнгкўмакчиларнинг грамматик табиати ёритилган. Улар асл, равиш, равишдош, чоғиштирма сўз ва аффикс сўнгкўмакчилар тарзида гуруҳларга бўлиб ўрганилган. Кўмакчи отлар кенг ёритилган. Ишнинг биринчи қисми сўз туркумларининг, жумладан кўмакчиларнинг келиб чиқишини ўрганишга бағишланган. Диссертация муаллифи таъкидлайдики, XIX асрнинг бир қанча тилшунослари (Л.Нуаре, В.Вундт, М.Мюллер) сўз туркумларининг келиб чиқиши тўғрисида гапирганда, феъл туркумини кишилар томонидан биринчи мартаба қўлланган сўзлар деб ҳисоблайдилар ва феълдан бошқа сўз туркумлари ажралиб чиққан дейдилар. Демак, буларнинг фикрича, феъл бошқа сўз туркумларининг тараққиёти учун ажралиб чиқиш имконияти бўлиб хизмат этади. (БҲ, 9). Ҳ.Бердиёров Н.Я.Маррнинг “Бир вақтлар сўз туркумлари бўлмаган эди. Аста-секин гап бўлакларидан ҳаракатни, яъни ўтимли феъл, кейинроқ ўтимсиз феълни ҳосил қилиш учун асос бўлиб хизмат қилувчи от ажралади. От – аниқловчи, сифат функциясини бажаради, от (отларнинг маълум доирасида) олмош бўлади, сўнгра боғловчи бўлади ва қолган сўз туркумлари юқорида кўрсатилган сўз туркумларининг биронтасидан ҳосил бўладилар”. ( Марр Н.Я. Избранные работы, т. II . – М.,1934, с.417. Таржима Ҳ.Бердиёровники). (БҲ,11), деган фикрига таяниб, “биринчи сўз, турмушда, ишлаб чиқариш процессида кишилик фикрлаши томонидан ажратилган, яъни предметларнинг номини ва муҳит кўринишларини, ҳодисаларини кўрсатувчи

от экан”, деган хулосага келади (БҲ,12) ва яна қуйидагиларни айтади:“Умуман биз айта оламизки, от, феъл ва олмош туркумлари тил тараққиётида сифат, сон, равиш ва ёрдамчи сўзларга қараганда энг аввал ажралиб чиққан сўз туркумларидир”. (БҲ,12). Муаллиф тадқиқотда ўзбек тилшунослигида биринчи марта ҳозирги ўзбек адабий тилида мавжуд бўлган кўмакчиларнинг ўзи қўшилиб келаётган сўзнинг қандай семантик маънолари реаллишувига ҳамда гапда қандай вазифаларда келишига оид назарий қарашларини баён қилади. Бу кўмакчиларнинг ўзбек тилида мавжуд бўлган маънодош вариантлари тўғрисида эса, буни ўз олдига асосий мақсад қилиб қўймагани учун, йўл- йўлакай мулоҳаза юритади. Тилшуносликда мавжуд бўлган анъанавий усуллардан чиқмаган ҳолда биз ҳозирда “кўмакчилар” деб ўрганиб келаётган тил бирликларини олдкўмакчилар га қарама-қарши равишда сўнгкўмакчилар тарзида талқин қилади. Бу қарашлар орасида сўз туркумларининг, хусусан ёрдамчи сўзларнинг келиб чиқиши тўғрисидаги фикрлар муҳим ўрин тутади. Тадқиқотда ўрни билан айрим фактларнинг лингвоститистик таҳлили берилганлиги хулосаларнинг илмийлигини таъминлашда ва амалий жиҳатларини кўрсатиб беришда катта аҳамиятга эга бўлган. Диссертант иш якунида бугунги кунда ҳам ёрдамчи сўзлар реливацион табиатини ўрганишда аҳамиятли бўлган қуйидаги хулосага келади: сўнгкўмакчилар тил тараққиёти нуқтаи назаридан мустақил лексик маънога эга бўлган сўзлардан келиб чиққандир. Булар ҳозирги ўзбек адабий тилининг гап қурилишида, гапларнинг маъносини тайинлашда, сўзларни ўзаро муносабатга келтиришда катта роль ўйнайди.(БҲ,126). Сўнгкўмакчилар гапда турли синтаксистик муносабатларни бажариб, гапнинг бирор бўлагига боғланган ҳолда қўлланилади. Сўнгкўмакчилар мустақил лексик маънога эга бўлган сўзлардан, мустақил ҳолда қўллана олмаслиги, синтагмаларни ёки сўзларни бирлаштириш, кенгайтириш қобилиятига эга эмаслиги, морфологик томондан айрим семантик морфемаларга бўлинмаслиги, урғуни қабул қилмаслиги, гапнинг бирор мустақил бўлаги бўлиб келолмаслиги билан

ажаралиб туради. Улар гапда иштирок этган сўзларга боғланиб келгандагина аташ, сабаб, мақсад, фазо каби қўшимча маъноларни ифодалаб келадилар. (БҲ,127). Ўзбек тили, қолаверса туркологияда кўмакчиларни ўрганишга оид ишлар орасида Т.Рустамовнинг тадқиқотлари ҳам сезиларлидир. У кўмакчиларни ўрганишга бағишланган “Ўзбек тилида кўмакчилар” (Тошкент,1965), “Соф кўмакчилар” (Тошкент, 1991) сингари монографиялар ҳамда ўнлаб мақолалар эълон қилган. Жумладан, унинг “Ҳозирги ўзбек адабий тилида кўмакчилар” монографияси кўмакчиларнинг ҳозирги ўзбек адабий тилидаги қўлланиш хусусиятлари ва уларнинг таснифига бағишланган бўлиб, ёрдамчи сўзларнинг ушбу тури тилшунослигимизда қай даражада ўрганилганилганлиги ҳамда уларнинг грамматик хусусиятлари бой тил материали асосида таҳлил этилган. Материални ёритишда Е.Д.Поливанов, И.А.Батманов, Қ.Рамазон, Ҳ.Қаюмий, О.Усмон, А.Н.Кононов, Ш.Шоабрураҳмонов, А.А.Коклянова, У.Турсунов, Ҳ.Бердиёров, А.Абдуллаев, В.В.Решетов каби олимларнинг қарашларига таянган ҳолда иш кўради, уларга муносабат билдиради ва “кўмакчилар гап бўлакларининг тобеланиш муносабатини яратувчи ва турли грамматик маъноларни ифодалашда хизмат қилувчи муҳим аҳамиятга эга бўлган лексик-грамматик категория” эканлиги ва унинг “гап қурилишидаги муҳим хусусияти билан ҳам бошқа сўз туркумларидан тубдан фарқланиши” ҳақида ўз нуқтаи назарини баён этади (РТ.ҲЎАТК). Олимнинг “Соф кўмакчилар” асари ўзбек тилшунослигида кўмакчиларни диахроник йўналишда ўрганишга бағишланган йирик ҳажмдаги тадқиқотлардан биридир. Асарнинг ёзилишига XIII - XX асрлар ёзма ёдгорликлари манба бўлиб ҳисобланган ва минг йилга яқин даврни ўз ичига олган материаллар учга бўлиб ўрганилган: XIII - XIV аср ёзма ёдгорликлари. XV - XVI аср ёзма ёдгорликлари.

XVII - XX асрнинг бошлари ёзма ёдгорликлари. Шу асосда туркий тиллар (ўзбек, туркман, чуваш, қозоқ) ва диалектолок манбалар қиёсий ўрганилган. Муаллиф тадқиқотнинг кириш қисмида кўмакчиларни ўрганиш нафақат грамматиканинг, шу билан бирга, лексикология ва семасиологиянинг ҳам баъзи масалаларини ҳал этишга кўмаклашишини ва кўмакчилар мустақил маъноли сўзлардан келиб чиққанлиги ҳақидаги фикрнинг тўғри эканлигини таъкидлайди. Муаллиф кўмакчилар кейинги пайтларда, асосан, иккита катта гуруҳга – соф кўмакчилар ва функционал кўмакчиларга бўлиб ўрганилаётганлини, соф кўмакчилар таркибидаги морфологик қўшимчалар ўзларининг грамматик хусусиятини батамом ёки қисман йўқотиб, ўзи бирикиб келган сўзнинг кўмакчи функциясини бажариши учун хизмат қилишини, ҳозирги нутқимизда ҳам кўмакчи, ҳам мустақил сўз сифатида қўлланаётган кўмакчилар функционал кўмакчилар деб аталишини қайд қилади. Кўмакчилар сўзми, уларда лексик маъно мавжудми деган саволларни ўртага қўйиб, уларга аниқ жавоблар беради. Жумладан, Т.Рустамов кўмакчиларнинг сўз эканлигини асослайди, кўмакчиларнинг лексик маъноси ўзи бирикиб келаётган мустақил маъноли сўзнинг лексик маъносига боғлиқ эканлигини, уларнинг барчаси учун умумий бўлган хусусият синонимлик бўлиб, албатта, ҳар қайси кўмакчининг ўзига хос стилистик аҳамияти ҳам сезилиб туришини мисоллар асосида далиллайди. У кўмакчиларнинг мустақил маъноли сўзлардан фарқи кўмакчилар мустақил лексик маъно йўқ эканлигидагина эмас, балки кўмакчилардаги лексик маъно қандайдир ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, улар мустақил маъноли сўзларга бириккандагина пайдо бўлишидадир, деб ҳисоблайди. Т.Рустамовнинг кўмакчиларни ҳам диахроник, ҳам синхроник тарзда ўрганишга, уларнинг тараққиёт даражаси ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлишга кўмаклашади. Муаллиф юқорида санаб ўтилган кўмакчиларнинг туркий тилларда, жумладан ўзбек тилидаги амалда бўлиш ва меъёрлашув

босқичларини ўрганар экан жуда катта ҳажмдаги тарихий манбалардан материал сифатида фойдаланган. Олимнинг хизматлари шундаки, кўмакчиларни ёрдамчи сўзлар сифатида таҳлил этар экан уларнинг грамматик маъноларини лексик маънолари билан биргаликда кичик синтактик қуршовда олиб ўрганади ва шу йўл билан улар бирикиб келган сўзлар ва уларнинг лексик-грамматик маъноларининг юзага келишидаги хизматлари, бошқа сўзларга бирикиш хусусиятлари кўрсатиб берилади. Шу билан бирга ўрни билан айрим кўмакчиларларнинг бошқа кўмакчиларга ёки грамматик воситаларга синонимияси, фразеологик бирликлар ҳосил қилиш жараёнидаги иштироки хусусида ҳамда уларнинг функционал имкониятлари ҳақида ҳам гап борадики, бу ушбу диссертационнинг иш мавзу эътибори билан аҳамиятлидир. Биз уларга ўрни билан мурожаат қиламиз. Гарчи ўзбек тилшунослигида кўмакчиларнинг граммтик хусусиятларини диахроник ва синхроник йўналишда текширишга бағишланган тадқиқотлар етарли даражада бўлса-да, биз қараб чиққан манбалардан шу нарса маълум бўлдики, ўзбек тилидаги кўмакчиларнинг стилистик хусусиятларини ўрганишга оид ҳатто мақола характеридаги кузатишлар ҳам бармоқ билан санарлидир. Фақатгина Р.Қўнғуров ва Т.Қурбоновнинг “Кўмакчилар синонимиясига доир”, Т.Қурбонов ва Н.Эрназаровнинг “Ёрдамчи сўзлар стилистикасига доир” мақолаларида бевосита кўмакчилар стилистикасига доир мулоҳазалар баён этилган бўлса, Р.Қўнғуровнинг “Ўзбек тили стилистикасидан очерклар” асарида, Р.Расуловнинг “Аввал”, “кейин” сўзларининг баъзи бир стилистик хусусиятлари ҳақида”, С.Каримовнинг “Ёрдамчи сўз туркумларининг бадиий услубдаги кўринишлари” мақолаларида эса ўрни билан бу туркум сўзларнинг синонимияси ва вазифавий чегараланишлари ҳақида фикрлар билдирилган, холос. Ўзбек тилшунослигида ХХ асрнинг 80-йилларигача эришилган ютуқларни ўзида мужассам қилган “Ўзбек тили стилистикаси” (Тошкент, 1983) асарида ёрдамчи сўзлар услубиятига оид ҳеч нарса

дейилмаганлигининг ўзи ҳам бу масалани ўрганишнинг фанимиз учун нақадар муҳим эканлигини кўрсатади. Кўмакчилар тарихан мустақил сўзлар ҳисобланиб, ўз лексик маъноларига эга бўлган, аммо даврлар ўтиши билан бу лексик маъноларни йўқотиб, уларнинг маълум қисми ўзгармас бўлиб, ҳеч қандай грамматик шаклларни қабул қилмайдиган ҳолига келиб қолган, ўзидан олдин келган сўзлар билан биргаликда восита, мақсад, сабаб, вақт, макон, объект, ўхшатиш, пайт, масофа, йўналиш сингари грамматик маъноларни ифода этадиган ва ёрдамчи восита саналадиган тил бирликларидир. Кўмакчилар ҳақидаги бу фикрдан қуйидаги муҳим хулосалар келиб чиқади: -улар нутқда сўзларни ўзаро боғловчи грамматик воситадир; -грамматик восита бўлиш жараёнида уларда маълум грамматик маънолар ҳам шаклланади; -бу грамматик маъноларни англатиш имкониятлари ўзидан олдин келган сўзларга боғлиқ бўлади. Бунинг устига кўмакчилар бўлмаса бу олдин келган сўзнинг ўзи ҳам ана шу маъноларни бера олмайди. Фақатгина уларнинг бирикувигина бу маъноларни келтириб чиқариши мумкин; -сўзларнинг кўмакчилар билан бирикиш йўллари ва уларнинг бир хил қолип ва мазмунда бошқа кўмакчилар ҳамда келишик кўрсаткичлари билан синонимлик муносабатлари шу даражада турли-туман ва ранг-барангки, улар ўз-ўзидан бу туркум сўзларнинг стилистик имкониятларини юзага чиқаради. Шундай қилиб, юқорида номлари санаб ўтилган ва мазкур ишда қисман таҳлил қилинган кузатишлар натижаси ўлароқ ўзбек тилшунослигида кўмакчилар ўзининг назарий баҳосига эга бўлди, ёрдамчи сўзлар тизимидаги ўрни белгиланди, нутқ жараёнидаги грамматик вазифалари аниқлаб олинди. Бу ўринда шу нарсани таъкидлаш зарурки, улар маълум маънода мустақил сўзлар билан ёрдамчи сўзлар ўртасида кўприк вазифасини ўтаб, “ёрдамчи сўзлар мустақил сўзлардан келиб чиққан” деган фикрни доимо эслатиб туради. Бу нозик муносабатларни пайқаган Ҳ.Неъматов уларга

нисбатан “мустақил-ёрдамчи сўзлар” атамасини қўллайди ва бу атаманинг моҳиятини қуйидагича тушунтириб беради: “… морфологик қўшимчаларга қисман яқинлашадиган ёрдамчи сўзлар билан мустақил сўзлар орасида мустақил лексик хусусиятини йўқотмаган, ёрдамчи функцияда кела оладиган кўплаб сўзлар бордир. Бундай сўзлар сирасига ёрдамчи феъллар, от кўмакчилар, равиш кўмакчилар ва бошқалар киради. Бу хилдаги сўзлар, биринчидан, мустақил қўлланила олиш ва мустақил лексик маъно англатишга қодир бўлса, иккинчидан, улар ёрдамчи сўзлар сифатида қўлланилиб, турли грамматик маъноларни ифодалашга ҳам хизмат қилади; лекин шунда ҳам сўз ўзгартириш қобилиятини йўқотмайди (ёрдамчи феълларга нисбат, майл-замон, шахс-сон қўшимчалари, от кўмакчиларга эгалик ва келишик аффикслари қўшила олади)”. (НҲ,48). “Мустақил ва соф ёрдамчи сўзлардан фарқлаш мақсадида ҳам мустақил, ҳам ёрдамчи вазифасида кела оладиган сўзларни мустақил-ёрдамчи сўзлар деб атаймиз. Соф кўмакчилар функцияси, морфологик ўзгармаслиги, алоҳида урғуга эга эмаслиги, мустақил сўзларсиз қўллана олмаслиги билан, қисман бўлса-да, қўшимчаларга (келишик аффиксларига) ўхшаса, мустақил-ёрдамчи сўзлар морфологик хусусиятлари, якка ҳолда қўлланила олиши билан мустақил сўзларга яқин туради. Демак, мустақил-ёрдамчи сўзлар соф ёрдамчи сўзлар ва соф мустақил сўзлар орасида оралиқ ўринни эгаллайди”.(НҲ,48-49). “Мустақил ва соф ёрдамчи сўзлар орасидаги муносабатларни оралиқ учинчисиз – мустақил-ёрдамчи сўзларсиз аниқлаш қийин. Шунинг учун ёрдамчи сўзларни ҳеч қандай мустасносиз ё қўшимчалар, ёйинки сўзлар составига киритиш бир томонлама фикрдир; ёрдамчи сўз туркумларида уларни қўшичалар билан яқинлаштирувчи элементлар ҳам, мустақил сўзлар билан ҳам яқинлаштирувчи элементлар мавжуд”, дейди ва буни тил тизимидаги оралиқ учинчи ҳодиса сифатида белгилайди. (НҲ,49-50). Кўмакчиларнинг лексик маънога эга эмаслиги, уларнинг ўзига хос лингвистик бирлик эканлиги бундан 55 йил муқаддам Ҳ.Бердиёров

томонидан асослаб берилган эди. Жумладан, олим бу ҳақда қуйидагиларни ёзган эди: “Сўнгкўмакчилар гапда турли синтаксистик муносабатларни бажариб, гапнинг бирор бўлагига боғланган ҳолда қўлланилади. Сўнгкўмакчилар мустақил лексик маънога эга бўлган сўзлардан, мустақил ҳолда қўллана олмаслиги, синтагмаларни ёки сўзларни бирлаштириш, кенгайтириш қобилиятига эга эмаслиги, морфологик томондан айрим семантик морфемаларга бўлинмаслиги, урғуни қабул қилмаслиги, гапнинг бирор мустақил бўлаги бўлиб келолмаслиги билан ажаралиб туради. Улар гапда иштирок этган сўзларга боғланиб келгандагина аташ, сабаб, мақсад, фазо каби қўшимча маъноларни ифодалаб келадилар”. (БҲ,127). Яна: “Сўнгкўмакчилар гап ичида мустақил мавқени (ҳолат) эгаллай олмайдилар, шунинг учун ҳам улар гап бўлаклари бўлолмайдилар. Бу эса уларнинг қадимги вақтда мустақил лексик маъноли сўз эканлигини ва мустақил гап бўлаги бўлиб келганлигини инкор қилмайди. Булар, ўтмишда мустақил сўзлар бўлиб, тил тараққиётининг кейинги даврларида сўнгкўмакчи ҳолига келганлиги бизга маълум. (БҲ,31). Кўмакчиларнинг лексик-семантик маънолари мавжуд эмаслиги ҳақидаги фикрни асосли деб ҳисоблар эканмиз, улар ифода этаётган грамматик маънолар йўқ жойдан пайдо бўлиб қолмаганлиги, балки бу бирликларнинг қадимда мавжуд бўлган лексик маъноларига асосланган ҳолда вужудга келишини таъкидлаймиз. Шундай қилиб, юқорида айтилганларга асосланган ҳолда айтишимиз мумкинки, лексик маъно кўмакчилар учун хос хусусият эмас. Аммо бу фикр айтилганда фақат ўзбек тилидаги соф кўмакчилар назарда тутилади. Функционал кўмакчилар эса матний хусусиятга эга. Улар бир матнда ўзларининг мавжуд лексик маъноларини сақлаган бўлиши, бошқа бир ўринда эса кўмакчи вазифасини бажараётган бўлиши мумкин. Ҳ.Неъматов “мустақил-ёрдамчи сўзлар” деб номлаган оралиқ сўзларнинг мавжудлиги ва уларнинг кўмакчи вазифасини бажариши бу бирликлардаги лексик ва грамматик маъноларнинг бир-бирларига боғлиқ эканлигидан далолат беради.

Хуллас, кўмакчиларнинг нутқ жараёнидаги асосий вазифаси синтактик муносабатларни шакллантиришдан иборат бўлиб қолади. Аммо шаклланган муносабатлар шунчаки грамматик алоқадангина иборат бўлиб қолмасдан, уларнинг ҳар бирида матний ҳолатга қараб алоҳида услубий оттенкалар намоён бўлади. Бу нарса, айниқса, уларни келишик қўшимчалари билан таққослаганда янада яққол сезилади. Шунинг учун ҳам улар функционал- стилистик йўналишда ўрганилиши лозим бўлади. Соф кўмакчилар стилистикаси. Миллий тил ривожланиш жараёнининг таркибий қисми бўлган кўмакчилар ҳам тилдаги алоҳида категория сифатида мазмунан бойиб, такомиллашиб, даврга ҳамоҳанг тарзда меъёрлашиб борган ва уларнинг ўзбек тилида узоқ йиллар давомида қуйидаги арсенали вужудга келган: адын, азақ, азын, айаг, айру/а j ру, ал, алд/алдïда/алдïнда, алïда/ал i да/ал i ға/ алдыға/ал i д i н/ал i нда, алт, аншу, ара/арамызда, арқа, аро, арт, асно, аснода, асносида, асосан, асосида, асра, аст, атраф, атрофида/атрафïда, аша, ашну, арасïда/арасïнда/арасïдïн, астïға/ астïда/астïнда/ астïн/астïдïн; бабпнда, бака/бақа, бараварига/бараварида, баса, баш, баша, башаду, башïда/башïнда/ башынта, башлайу, башка/башқа, бери;, б i р l д/ б i р l дн, бикин,бекин/б i к i н, бики, билан/б il дн/ бирлан/бирла/ бирлэ / б i р l д,била/б il д/ илан/ила/ il д/ il дн/ ла, биноан, бўй+и/иға/ида/идан, бўйинча, боб/бобда/бобинда/бобидин, бобида, боис+и/дан(дин), бола, борасида, бурно, бурун, бурун/бурна, бурунроқ (шевада - бурноғи); бэри/ бэр i /бэру/ бэрў; гирд; дамана/ даманасïда, деб, доир, дэгрў/ тэгрў, дэг i н/ дэг i нчä/ дэгўнчä/ тэг i нчä; j (ж)ïхатïд i н; ийэ, илгари/ илгэру/илгэри, илгарида (шевада –илгэри, иллэй), илгида/илкида/ il к i д i н, ич/ичинтэ/ i ч i дä/ i ч i ндä/ i ч i гä/ i ч i нгä, ичра/ичрэ/ i чрä; йавуг, йақа, йан, йанлығ йараша, йир, йўз/ йуз, йўлида, йўсинда, йоқару/ йўгэрў, йузасиндэ, йынақ (йынгақ); каби/киби/ кэби/кэб i , кейин кэйин/кэ ji н/кэ ji н i чä, кидин, кидирти, киз/кэз, кин/ки-, киру/кэру, куйи, кэдин, , кэру, кöрä, кўч; мақсадида, менгиз, мобайнида, мувофиқ, мукäб i лäсïда; нару/нары/нарï/ нарïға, нисбатан, ниятида; одўнтэ, оғзида/оғзиға, оғрента, оғур, озга/öзгä, олдида, он (онг), онгару, они (онги),

ора/орада/орала/ораси/ орасига/орасида/орасидан, орқали, орқасида, орнïға, орта/ортасïға/ ортасïнға/ортасïда/ ортасïнда/ ортасïдïн, орту, орунта, откуру, оша, орнïда/ орнунïға/ орнïға/ орнïна; равишда, робаро/рўпара/ рўбäрў ji ға/ рўбäрў ji да; сабаб; са j п/са j пн/сайин, сайу, сари/сарï/ сарïға, сингари, сифатида, сў/сўй/сўйи, сонг/ сонïча/сон/сонра/сонгра/сонрарақ, сонïмïзча, соясида, сурат/ суратига/ға/суратида, сынар (сынгар); таба/тапа, табан, табару, табуғïда, тапуқ, тараф, таш, ташқару/ташқары/ ташкарï/ташғару, тег/дег/дек, теги, тегинч/тегинча, тегри/ тегру/декру/текру, тэг i /тэг i н/текин, тимин, тогры, тоға, томон/томонга/томонига, томондан/томонидан,томонда/ томонида, томонимизда, тонў, туб, туб i ндä, туфайли/ туфайлигина, тылтақынта, тэги, тэгра/тэгру, тэгрэ/тэгирэ/тэгрäс i гд/тэгрäс i дä/ тэгрäс i д i н, тэпэ, тўғри+дан/да/га, тўғримда, тўғриси+дан/да/га, тоғрïсïдïн, тўб i да, тэгрäс i нгä / тэгрäс i дä/ тоғрпсïға; уза/ узэ/ ўзä/ узä, узала, узра/узрэ/узрä, улаты, уск, ускинтэ, уст/ўст i гä / уст i нä/ўст i нгä/ ўст i дä/ ўст i ндä/ ўстўмä/ ўст i д i н; утру/отру/отрў,/ўтру/ утрусïға, учун/, ўчўн/-чун; х i змат i ға/ х i змат i да, хусус/ хусусда/хусусида; чағлïғ; ыйын/ийин/ивин, ынару/инэру; этэк; юзасидан, юзидин; янглиғ/янлиғ/ ja нлïғ, яраша/ j араша, j авукча; ўзга, ўнг/ўнгин,ўнгдин/ ўнгдун, ўнгинда, ўнгу, ўрнига, ўст, ўтинтэ; қадар, қарата, қаршы/каршу, қат/катïда / катïнда/ катïдïн/ катïмïзда, қата, катïға/ катïнға/ катïна/ катïда/ катïнда, қаторида, қаш/кашïда/ кашïмда /каш i ға/ каш i нға/каш i нда/ катïмïзға, қоды, қуйи, қырғақ; ҳақ/ҳақда/ҳақина/ҳақинда/ҳақиға/ҳақимда, узур+и/дан(дин)/да, га(ға), ҳолда, ҳузурларига. Биз ҳам тадқиқотларимиз жараёнида улардан фойдаланамиз ва бунда асосий диққатимизни бу кўмакчиларни ҳозирги адабий тилимиз нуқтаи назаридан функционл-стилистик жиҳатдан баҳолашга қаратамиз. Лексик маънога эга эмаслиги ва шунинг учун ҳам нутқда алоҳида ишлатилмаслиги ҳамда сўз ўзгартувчи қўшимчаларни қабул қила олмаслиги соф ёки асл кўмакчиларни ажратишда асосий ўчлов бўлиб хизмат қилади. Шу нуқтаи назардан ушбу бобда асосан билан, биноан, бўйича, каби, ора, сайин, сари,

узра, учун, қадар кўмакчилари ва уларга синонимик ҳолатда бўлган бошқа кўмакчилар таҳлил қилинади. Таҳлил жараёнида кўмакчиларга мурожаат қилишда такрорийликдан қочиш мақсадида уларни иложи борича бир синонимик уя доирасида гуруҳлаб ўрганиш мақсадга мувофиқ кўринади. Тўғри, айрим кўмакчилар иккинчи бир маъноси билан бошқа уядаги кўмакчилар билан ҳам синоним бўлиши мумкин. Бу ҳолат таҳлилда ҳисобга олинади. БИЛАН. Ҳозирги ўзбек адабий тилида билан шаклида қўлланиладиган кўмакчи тарихан бирла кўринишида бўлган (АҒ., ШШ, 200). Ҳ.Неъматов бирлэ-билэ кўмакчисининг энг қадимги маъноси бирликни ифодалаш бўлса керак, деган фикрни билдиради. (НҲ,39). Унинг бошқа шакллари кейинчалик пайдо бўлган. Масалан: бирлан, билан, ила, илан, -ла. Ҳ.Бердиёровнинг “Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида сўнгкўмакчилар” номли диссертацион ишида билан кўмакчиси восита, сабаб, биргалик, ҳолат, усул, пайт, миқдор, жамлик, ҳолатнинг нима билан мавжудлиги, фикрнинг бирор муҳим воқеага оидлиги, томон маъноларини англатиши ҳамда гапда воситали тўлдирувчи, равиш, пайт, сабаб ва мақсад ҳоли вазифаларини бажаришга ва шу маъноларнинг реаллашувига кўмаклашиши таҳлил қилинган. (БҲ,36-40). Ж.Ҳамдамов ҳам бу фикрни қўллаб- қувватлайди. (ҲЖ,82). Бу кўмакчида турли вариантларининг юзага келишига поэтик матн ва поэзия талаблари сабаб бўлган, деб ўйлаймиз . Илгари ҳам, ҳозирда ҳам шеърий асарларда, айниқса аруз вазнида ёзилган матнда унинг -ила, -ла, бирла, бирлан шакллари фаол ишлатилиб, улар бадиий услуб ва оммабоп услубнинг баъзи жанрларида хосланган: Бошим ҳеч чиқмаса майли, маломат бирла бўҳтондан Фидо жонимни қилдим йўлингга, майли, увол бўлсам (Ҳ.Олимжон), Сиз бирлан биз парда ичра наво қилали (ИФ.73 ) Бу кулбага келганимдан бир неча йил кейин мазкур қаландарлар ила шуноса бўлдим. Ул бузрук адиб сабаблари илан Мунтазир ва Гулханий борасида илм пайдо бўлди. Аммо шоир ва мутафаккир Гулханий бори фавт бўлғон экан (ИФ,12).

Бу фикрни тарихий-бадиий манбалар ва уларга оид олиб борилган тадқиқотлар ҳам тасдиқлайди.(РТ,31). Т.Рустамов бу борада статистик кузатишлар ҳам олиб борган: XV - XVI асрларда қўлланган ила кўмакчиси, асосан, поэзияга хос бўлиб, Лутфийнинг биз кўриб чиққан асарида 38 марта; Алишер Навоий асарида 59 марта учраса, “Бобирнома”да икки мартагина учрайди. XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX асрнинг бошларида ила кўмакчисининг қўлланиши янада активлашади. У Муқимийнинг икки томлик “Танланган асарлар”ида 136 марта, Муниснинг бир томлик шеърлар тўпламида эса 69 марта учрайди. А.Қодирийнинг “Меҳробдан чаён” асарида 3 мартагина қўлланиши унинг проза асарига эмас, балки поэтик асарларгагина хос эканини билдиради”. (РТ,32). Т.Рустамов билан кўмакчисининг фонетик варианти ҳисобланган бирлан, бирла, ила, -ла ҳозирги ўзбек тилида учраса ҳам, унинг учун норма ҳисобланмайди, дейди. (РТ,33). Унинг фикрига тўла қўшилиб бўлмайди. Бу фикр - ла га тааллуқли эмас. Чунки у ҳозирги бадиий нутқ учун ҳам меъёр саналади. Сўзлашув услубида асосан билан ҳамда шева вариантлари минан ва билла қўлланилади: Укам минан кэлдим, кинога билла боровуза каби. Илмий, расмий услублар ва оммабоп услубнинг алоҳида жанрлари учун фақат адабий шакл билан хос. С.Муталлибов, Ҳ.Неъматов тадқиқотлари шундан далолат берадики, айрим кўмакчилар, жумладан билан ва бошқа грамматик воситалар синонимияси туркий тилларда қадимдан шакллана бошлаган. “Бу кўмакчи, - деб ёзади С.Муталлибов.- баъзан жой, ўрин келишиги функциясида қўлланган: Жақруқ била увут бўлмас. (ДЛТ). Бу ерда жақруқ била – кал одамда ибораси ўрин келишиги маъносидадир. Буларнинг ҳар хил функцияда қўлланишига адабий тилда ҳам мисол кўп: Сарой-қарши, ер-сув бирла йўқ (Саройлар, катта ер-сувлар санда йўқ. Қут.билиг)”. (МС,119-120). Ҳ.Неъматов: “Ёдгорликлар тилида бирлэ кўмакчили конструкциялар

кўпинча синтетик қурол-восита келишиги формасининг (қурол, восита, биргалик, баъзан замон маъноларида) аналитик синоними бўлиб келади – тилин йарлықарда огун бирлэ ан (Қ-3960)- “(бек) тил(и) билан буюраётганда, (сен) онгинг билан уқ”; сози бирлэ йанлуқ ағыр қылды оз (Қ-207)- “одам ўзини сўзи билан ҳурмат қилди”; чавықса озун бу эдгу атын – “(сенинг) ўзинг бу яхши ном билан шуҳрат қозонсанг” Шунинг учун бу давр тилида қурол-восита белишигининг истеъмолдан чиқа бошлаш тенденцияси кўзга яққол ташланади. Бу ҳодиса эса бирлэ к.чисининг қўлланиш доирасининг кенгайишига қулай замин яратади”. (НҲ,39-40). Кўмакчиларнинг X асрларданоқ синонимик ҳолатларда қўлланила бошлаганлиги уларни қўллашдаги стилистик фарқланишнинг бошланганлигидан, бинобарин туркий тил маданиятининг қай даражада бўлганлигидан далолат беради. Ҳозирги ўзбек тилида билан кўмакчисининг бошқа тил воситалари билан, жумладан, боғловчилар, кўмакчилар, келишик қўшимчалари билан синонимик муносабатга кириш имкониятлари кенг. Уларни кўриб ўтамиз. Билан – ва синонимияси. Бу ёрдамчи сўзлар қуйидаги семантик маъноларни ифода этганда синонимик муносабатга киришади: биргалик маъноси: Аҳмад билан Шавкат дарсга келди / Аҳмад ва Шавкат дарсга келди; тенглик маъноси: Доим у билан мен. У ўхшар сенга, Унинг ҳам сенингдай кўзлари хумор (Зулфия) / Доим у ва мен. У ўхшар сенга, Унинг ҳам сенингдай кўзлари хумор. Вазиятга қараб англашиладиган бирлик ва тенглик маъносидан қатъий назар, уларнинг ўрнини ўзаро алмаштириб қўллаш мумкин ва бунда услубий ғализлик пайқалмайди. Лекин бундан уларнинг ўрнини ҳамма вақт ҳам алмаштириб қўллайвериш мумкин, деган маъно келиб чиқмайди. Масалан: Ҳикматилло кечи билан индинга эрталаб ўз қисмида бўлиши керак (О.Ёқубов), Таъна, дошном, танқид ва бошқа минг турли дўстона, хайрихоҳона товушларга таҳсин аралашса, қулоққа фақат таҳсингина киради

(А.Қаҳҳор). Матнлардаги билан ҳамда ва ни ўзаро ўрин алмаштириб қўллаб бўлмайди. Қуйидаги мисол эса бу уринишнинг қўпол хатога олиб келиши ҳам мумкинлигини кўрсатади: Ўзбек тилида яхши фикр ва туйғуларни ифода қилиб бўлмайди деган назарияни Навоий бундан беш юз йил бурун тор-мор қилган (А.Қаҳҳор). Бу кўмакчи келишик кўрсаткичлари билан синонимик муносабатга киришади: - да билан. Бунда восита оттенкасини ифодалайди: Қишлоқдан машина билан келдим / Қишлоқдан машинада келдим. Тарз мазмунини билдирганда: Хонага астагина оёқ учи билан кириб келди / Хонага астагина оёқ учида кириб келди . Ҳолат маъноси устун бўлганда: Қиз кутишнинг завқи билан маст, / Яна юрагида ўт ёнди (Зулфия) // Қиз кутишнинг завқида маст, / Яна юрагида ўт ёнди. Биргалик маъноси – да ёрдамида ифодаланганда у билан га яқинлашади: Эртага нима бўлар экан, деган хаёл билан кун бўйи ўйланиб юрдим / Эртага нима бўлар экан, деган хаёлда кун бўйи ўйланиб юрдим. Бу ҳолат “Ўзбек тили грамматикаси”да ҳам қайд этилган: ““Биргалик” объекти маъноси англашилади. Бу маънода ўрин келишиги билан кўмакчисининг шундай маъносига синоним бўлади. Бунда “биргалик” маъноси ўта мавҳум ифодаланади, чунки ўрин келишиги мавҳум тушунчани англатадиган сўзга қўшилиб келади: Саида гап тамом бўлди деган хаёлда ўрнидан турмоқчи эди, Носиров тўхтатди (А.Қаҳҳор)” (Ўтг, 245). -да нафақат кўмакчи билан синонимик муносабатга киришади, балки ўзи кўмакчи ҳосил қилувчи воситага айланиши мумкин. Бу ҳақда “Ўзбек тили грамматикаси”да қуйидагилар ёзилган: “Келишик формасида маълум маъно тараққиётига учраб, янги, мустақил мундарижа ва вазифа кашф этиш ўрин келишиги формасидаги сўзда ҳам анчагина учрайди. Бу келишик аффиксини олган сўз ўз туркумидан ажралиб чиқиб, қуйидаги туркум сўзга айланади: … 2. Кўмакчига айланади: ҳақида, тўғрисида (Булар актив), хусусида, борасида,

тарзида, йўсинда, бобида (Булар пассив) каби: Урушга кетган ўғли тўғрисида қора хат келди (А.Қаҳҳор)”. (Ўтг,247-248). Кўринадики, -да қўшимчасининг имкониятлари фақатгина келишик (ўрин ва пайт), юклама, боғловчилик доирасида чегараланиб қолмайди. Балки унда сўз ясаш хусусияти ҳам мавжуд. Бу эса “Ўзбек тили морфем луғати”да унинг тўртинчи белгиси сифатида қайд этилган ва “ ун/да/моқ, ал/да/моқ, ин/да/моқ, ҳай/да/моқ кабилар феъллар таркибида учрайдиган ясовчи бўлиб, -ла ясовчисининг алломорфидир” дейилган (ҒА., ТА., ҚР.,410). Демак, унинг янги имконияти юзага чиқиб, кўмакчи ҳосил қилиши эса бу майдонни яна ҳам кенгайтиради: ҳақ/и/да, тўғри/си/да, хусус/и/да, бора/си/да, тарз/и/да, йўсин/и/да, боб/и/да каби. Ушбу мисоллар ёрдамчи сўз туркумларининг, хусусан кўмакчиларнинг ясалмаслиги ҳақидаги қарашларни ўзгартиришга олиб келади. Негаки, бу сўзларнинг биронтасининг – да қўшимчасисиз қисмини кўмакчи деб айта олмаймиз ва уларнинг бирлашуви жараёнини лексикализация ҳодисаси деб тушунамиз. Ушбу ҳодиса туфайли тилдаги икки бирлик қўшилиб, кўмакчи пайдо бўлмоқда. Шундай қилиб, ўрин келишиги кўрсаткичи - да восита, ҳолат, биргалик сингари маъноларни англатиш баробарида билан кўмакчисига синонимик муносабатда бўлади. Ҳатто мана бу: Қаландаров бир ҳафтанинг ичида ҳамма расм-русумни жойига қўйиб, Ҳуринисони никоҳлаб олибди мисолидаги ичида сўзини ичи билан га алмаштириш мумкин. Мазмун бузилмайди ва бу ерда ҳам синонимик муносабат мавжуд бўлади. Аммо шундай қилинса, нутқдаги осонликка интилиш қонуниятига путур етади. Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, - да нинг ҳам, билан нинг ҳам қўлланишида ўз услубий имконияти ва чегараси мавжуд. Ҳарқалай, ўзбек тилида – да қўшимчасининг грамматик имкониятлари кенг кўринади. У бир маъносида билан кўмакчисига, бошқа бир маъноси билан ва, ҳам боғловчиларига ҳам синоним бўла олиши мумкин: келдида кетди, кирдида ётди, ётдида ухлади / келди ва кетди, кирди ва ўтди, ётди ва

ухлади. Бу қиёсланаётган мисоллар ўртасидаги фарқ грамматик эмас, балки услубий фарқ саналади. Чунки бу ёрдамчи сўзлар жумлаларда бир хил грамматик вазифани - тенгликнинг ифода этаётган бўлса ҳам, маълум услубий айричаликларга эга. Биринчи ҳолатда тенгликдан кўра кетма-кетлик ва таъкид маъноси кучлироқ. Чунки қўшимча бу ерда келишикка эмас, балки юкламага дахлдор. Аммо А.Ғуломов ва Р.Қўнғуровлар унга боғловчи сифатида қарашади: “ - да. V боғловчи, бундай вақтда у ва, ҳам боғловчилари билан синонимик муносабатда бўлади (маъно оттенкасида фарқ бор): … келди/ да кетди // …келди ва кетди; келса/ да ишламади // келса ҳ ам ишламади”. (ҒА.ҚР. Ўтмл, 410). -дан билан. Синонимик муносабатнинг бу кўринишида бироз зўрама- зўракилик бордай туюлади. Бу – дан ва билан биргаликда ўзлари биргаликда келаётган сўз таркибидаги грамматик ўзгаришга боғлиқ ҳолда юз беради: Ўтириши билан гап бошлади / Ўтиргандан гап бошлади: ўтириши – ўтирган каби. Қуйидаги чиқиш ўрнини билдирган ҳолатларда улар ўртасида синонимияни пайқаш мумкин: дала билан келдим / даладан келдим, сой билан келдим сойдан келдим, мактаб билан келдим / мактабдан келдим сингари. Бир қараганда уларни синоним деб аташ қийин. Чунки –дан иштирок этган жумла тўғридан-тўғрилик маъносини англатмоқда. Агар билан ишлатилган ҳолатни биргалик маъносида тушунсак, мантиққа зид бўлиши мумкин. Шунинг учун бу ерда маълум изоҳ талаб этилади. Бу изоҳ шундан иборатки, гапда ҳар икки восита ҳам алоҳида оҳанг билан, яъни чўзиб талаффуз этилсагина синонимик муносабат вужудга келиши мумкин: мактаб била-а-н келдим / мактабда-а-н келдим каби. Мана шундай ҳолатда у орқали, томондан кўмакчилари билан ҳам синоним бўлади: дала орқали келдим, сой орқали келдим, мактаб орқали келдим; дала томондан келдим, сой томондан келдим, мактаб томондан келдим сингари.

Бироқ ҳамма ерда ҳам чиқиш ўрин маъносини англатган ҳолатларда улар синоним бўлаверади, дейиш тўғри эмас: қишлоқдан келди, юракдан гапирди дейиладию, аммо қишлоқ билан гапирди, юрак билан гаприди дейилмайди. Ҳаракатнинг бажарилишида восита бўлганда синоним бўлади: Шу йўлдан боради менинг ёшлик ҳам, Ўша ердан тилайди шараф (Зулфия), Шу йўл билан боради менинг ёшлик ҳам, Ўша ердан тилайди шараф; Бир талай шўх- шодон талабалар зина билан кўтарилишмоқда эдилар / Бир талай шўх-шодон талабалар зинадан кўтарилишмоқда эдилар сингари. Матндан сабаб маънолари англашилганда ҳам улар синоним бўлади: Бунча гўзал, бу қадар дилбар, / Зафар билан янграган бу соз! (Зулфия) // Бунча гўзал, бу қадар дилбар, / Зафардан янграган бу соз! Ғарбдан келган зулмат сўкилди чок-чок, / Сенинг ўғилларинг очган ўт билан (Зулфия) // Ғарбдан келган зулмат сўкилди чок-чок, / Сенинг ўғилларинг очган ўтдан. Мана шундай ҳолатларда улар сабабли, туфайли сўзлари билан ҳам синоним бўла олиши маълум бўлиб туради. Сўзларни чоғиштириш ҳатто бу икки сўз ва билан ўртасидаги синонимик муносабатнинг – дан га қараганда яқин ва табиийроқ эканлигини кўрсатади: Меҳнат билан зумрад далалар / Кундан кунга дилбар бўлади (Зулфия) // Меҳнат сабабли зумрад далалар / Кундан кунга дилбар бўлади // Меҳнат туфайли зумрад далалар / Кундан кунга дилбар бўлади. Яна: Ширин экан фарзанд, у билан / Оилага кирар экан жон (Зулфия). -дан ва билан синонимиясида нозик ҳолатлар бор. Масалан: Сен билан ажралишни истамайман гапидаги –иш биргалик даражасини эмас, балки ҳаракат номини ифода этган. Шундай экан, гапда ҳаракатнинг бажарувчиси бир киши ва бу ерда билан нинг ишлатилиши ўринли эмас. Гап Сендан ажралишни истамайман тарзида тузилиши керак. Энди бошқача ҳолатни тасаввур қилайлик. Эр-хотин ўзаро муносабатларини аниқлаштириб, бирга яшаш-яшамасликлари ҳақида гап кетаётган бўлса, унда ҳар икки гап: Сен билан ажралишни истамайман, Сендан ажралишни истамайман ҳам мақсадга яқинлаштирмайди. Бунинг учун гапда ҳаракат номини ҳосил қилувчи

қўшимчадан ташқари яна биргалик нисбатни ҳосил қилувчи – иш қўшимчаси Сен билан ажралишишни истамайман тарзида қўшилиши зарур. Бундай пайтда ҳам – дан ва билан ўзаро синоним бўла олмайди. Масалан: Сендан ажралишишни истамайман деб бўлмайди. Сен билан ажралишмоқчиман/ Сен билан ажралмоқчиман, дейиш мумкин бўлгани ҳолда Сендан ажралишмоқчиман, деб бўлмайди. Сендан ажралмоқчиман гапининг маъноси эса умуман икки киши ўртасидаги муносабатни англатади. Билан кўмакчисининг ёрдамида , кўмагида, воситасида, давомида сингари сўзлар билан синонимик муносабатда бўлиши ҳам унинг бу борадаги имкониятлари нақадар кенгайиб кетганлигидан далолат беради: ёрдамида – билан: Чамадоннинг қулфи йўқ, қоқ белидан тасма билан чандиб қўйилган эди (О.Ёқубов) / Чамадоннинг қулфи йўқ, қоқ белидан тасма ёрдамида чандиб қўйилган эди; кўмагида – билан: Яшнаб кетди дилда тилаклар, / Меҳнат билан гуллади турмуш (Зулфия) // Яшнаб кетди дилда тилаклар, / Меҳнат кўмагида гуллади турмуш; давомида – билан: Қиши билан етилган тупроқ / Қиз қўлига очар кўксини (Зулфия) // Қиш давомида етилган тупроқ / Қиз қўлига очар кўксини каби. “Ўзбек тили грамматикаси”да “Равишдош” мавзуси ёритилиш жараёнида – ( и)б қўшимчаси ҳақида айтилган қуйидаги: “Боғловчилик вазифасини ўтайди ва шу билан бирга феълнинг қандайдир бир формаси ўрнида қўлланади. Буни қуйидаги бир мисолдаёқ очиқ кўриш мумкин: Кекса мастер Кузнецов ўз шогирдларидан фахрланиб , у ҳам яхши билаклар билан бир- икки сўз айтди-да, Омоновга ўрин берди (Ибохон) . Мисолдаги фахрланиб формаси ўрнида фахрланди-да формасини ва айтди-да формаси ўрнида айтиб формасини қўллаш мумкин. Демак фахрланиб формасидаги – (и)б равишдош ясовчиси – ди аффикси билан - да боғловчисига хос тарзда қўлланаяпти” (Ўтг,516) мулоҳаза доирасини билан кўмакчиси ҳисобига кенгайтириш мумкин. Чунки айрим мисоллар таҳлили – ланиб ва билан ўртасида ҳам синонимик муносабат шаклланишини кўрсатади: Дунё ортиқ ёриганди сен туғилганда, / Юрагингни севинч билан тинглади онанг (Зулфия)

// Дунё ортиқ ёриганди сен туғилганда, / Юрагингни севинчланиб тинглади онанг; Кунда қизиб ётган қумликларинг ҳам / Жилва билан боқди меҳрибон (Зулфия) // Кунда қизиб ётган қумликларинг ҳам / Жилваланиб боқди меҳрибон сингари. Пайт маъносини англатадиган кўмакчиси билан ҳам синонимик муносабатга киришади: Қора кўзларингнинг дилбар нигоҳи / Кун бўйи яшайди ақлу ҳушимда (Зулфия) // Қора кўзларингнинг дилбар нигоҳи / Куни билан яшайди ақлу ҳушимда; Гоҳ қийнайсиз, гоҳ яйратасиз / Туни бўйи бўлиб йўлдошим (Зулфия) // Гоҳ қийнайсиз, гоҳ яйратасиз / Туни билан бўлиб йўлдошим каби. Ўрин келишиги қўшимчаси ва билан ўртасидаги синонимик муносабатлар Р.Қўнғуровнинг “Ўзбек тили стилистикаси” асарида кенг кўламда таҳлил қилинган ва унда ўзаро алмашишлар жараёнидаги улар билан бирга келадиган бошқа сўзлар таркибида юз берадиган ўзгаришлар, агар матн шеърий шаклда бўлса, вазннинг сақланишига таъсири масалаларида ҳам тўхталиб ўтилган. Уларни синоним деб қараш мумкин бўлмаган ҳолатлар ҳақида ҳам фикрлар билдирилган. (ҚР, 126-129). Шундай қилиб, ҳозирги ўзбек адабий тили учун меъёрий характерда бўлган кўмакчисининг тарихан бир қанча вариантлари бўлган ва уларнинг жуда оз қисимгина бадиий адабиёт матнларида сақланиб турибди. Бу кўмакчининг айрим келишик қўшимчалари билан синонимик имкониятлари кенг бўлиб, бу нарса уларнинг услублараро вазифавий чегараланишларини ҳам белгилайди. А.Пардаевнинг диссертацион ишида бошқа соф кўмакчилар ҳам ана шу тарзда таҳлил қилинган. Ҳозирги адабий тилимизда ҳам функционал кўмакчиларнинг мавжудлиги, биринчидан, кўмакчиларнинг тарихан мустақил сўзлардан иборат бўлганлиги ва уларнинг дастлаб лексик маъно англатганлигидан, иккинчидан эса, бу жараён тилда ҳали ҳам давом этиб келаётганлигидан далолат беради. Бу тоифадаги кўмакчилар тилимиз тарихи тадқиқотчиларининг кузатш объекти бўлган ва бу тадқиқотлар натижаси

уларнинг асосан феъл, от, равиш, равишдош сингари мустақил сўз туркумларидан келиб чиққанлигидан далолат беради. Ана шундай мулоҳазаларни У.Турсуновнинг “Ўзбек тилида сўнг кўмакчилар”, Кононовнинг “Послелоги в современном узбекском литературном языке”, А.А. Коклянованинг “Послелоги и служебные имена в узбекском языке”, Г.Ф. Благованинг “ XV - XVI асрлар эски ўзбек адабий тилидаги кўмакчилар ҳақида”, С.Муталлибовнинг “Морфология ва лексика тарихидан қисқача очерк ( XI аср ёзма ёдгорликлари асосида)”, А.М. Щербакнинг “Грамматика староузбекского языка”, Ғ.Абдураҳмонов ва Ш. Шукуровнинг “Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси”, Ҳ.Ғ. Неъматовнинг “ XI - XII аср ёзма ёдгорликларида кўмакчилар”, Т.Рустамовнинг “Ҳозирги ўзбек адабий тилида кўмакчилар”, “Соф кўмакчилар”, Э. Фозиловнинг “Ўзбек тилининг тарихий морфологияси”, Ж.Ҳамдамовнинг “Ўзбек тили тарихи. Иккинчи қисм. Тарихий морфология.Иккинчи бўлим” каби асарларидан топишимиз мумкин бўлади. Функционал кўмакчиларнинг соф кўмакчилардан ажралиб турадиган хусусияти уларнинг ҳозирги ўзбек адабий тилида бир томондан ўзнинг дастлабки лексик маъноларини сақлаб келаётганлиги бўлса, иккинчи томондан гапнинг шаклланишида маълум грамматик вазифаларни бажариши билан боғлиқ. Улардаги бу хусусиятни Ҳ.Неъматов равиш кўмакчилар мисолида қуйидагича изоҳлаган: “Равиш кўмакчилар сўз ўзгартувчи қўшимчаларни қабул қила олмаслиги, ўта абстракт маънога эга эканлиги ва шунинг учун келишик формаларини кўмакчиларга яқинлаш(тир)са, ўз грамматик маъносининг мустақил сўз – равишнинг луғавий маъноси билан алоқадорлиги ва нутқда мустақил қўллана олиш қобилияти билан от кўмакчиларга яқин туради; равиш кўмакчилар соф ва от кўмакчилар орасида оралиқ ўринни эгаллайди. Бу оралиқ ўрин асосида равиш кўмакчиларда ё соф кўмакчиларга (яъни грамматик маъносининг лексик маънодан батамом узилиши) ёинки от кўмакчиларга ўтиш (яъни эгалик ва келишик аффикслари билан бирикиб келиш) тенденцияси кўзга яққол ташланади. Шунинг учун

узэ, отру равиш кўмакчилар ўз хусусияти билан соф кўмакчиларга яқинлашса (мас., анын отру (Қ.2562)- “бу туфайли андын отру ўрнида, сэнин узэ - сэндэ ” ), бошқа бир неча кўмакчиларда (чунончи асра, тэгрэ, он, баса ва ҳ.к.) от кўмакчиларга ўтишни кўриш мумкин”. ( Неъматов Ҳ.Ғ. XI - XII аср ёзма ёдгорликларида кўмакчилар, 45). Ҳ.Ғ.Неъматов функционал кўмакчиларга нисбатан “мустақил-ёрдамчи сўзлар” атамасини қўллайди . Олимнинг фикри қанчалик илмий асосга эга эканлигини англаб олиш мақсадида унинг бу борада қаёд этганларини батафсил келтиришга тўғри келади: “Мустақил ва соф ёрдамчи сўзлардан фарқлаш мақсадида ҳам мустақил, ҳам ёрдамчи вазифасида кела оладиган сўзларни мустақил-ёрдамчи сўзлар деб атаймиз. Соф кўмакчилар функцияси, морфологик ўзгармаслиги, алоҳида урғуга эга эмаслиги, мустақил сўзларсиз қўллана олмаслиги билан, қисман бўлса-да, қўшимчаларга (келишик аффиксларига) ўхшаса, мустақил-ёрдамчи сўзлар морфологик хусусиятлари, якка ҳолда қўлланила олиши билан мустақил сўзларга яқин туради. Демак, мустақил-ёрдамчи сўзлар соф ёрдамчи сўзлар ва соф мустақил сўзлар орасида оралиқ ўринни эгаллайди. …диалектик материализм ноантогонистик қарама-қарши томонлар бир- бирини рад этибгина қолмай, уларнинг бирлашишини ҳам тан олиш диалектиканинг муҳим элементларидан бири эканлигини уқтиради. …Икки қарама-қарши элементлар (элементлар группаси)нинг хусусиятларини ўзида мужассамлаштирувчи элемент диалектик логикада оралиқ учинчи (включенныое третье) деб аталади ва у диалектик логиканинг муҳим элементлари саналади. Диалекти логика таълимотича, икки ўзаро қарама- қарши элемент орасидаги орлиқ учинчи, унинг таьиати очилмагунча, элементларнинг моҳияти ўрганилган ҳисобланмайди. Мустақил ва соф ёрдамчи сўзлар орасидаги муносабатларни оралиқ учинчисиз – мустақил-ёрдамчи сўзларсиз аниқлаш қийин. Шунинг учун ёрдамчи сўзларни ҳеч қандай мустасносиз ё қўшимчалар, ёйинки сўзлар составига киритиш бир томонлама фикр дир; ёрдамчи сўз туркумларида

уларни қўшичалар билан яқинлаштирувчи элементлар ҳам, мустақил сўзлар билан ҳам яқинлаштирувчи элементлар мавжуд Оралиқ учинчининг тил системасидаги ўрни жуда катта; улар тил структур элементлари тараққиётининг натижаси бўлиб, тил системасининг узлуксизлигини (тилдаги турли хусусиятларга эга бўлган элементларнинг узлуксиз равишда бир-бири билан боғланишини) таъминлайди”. ( Неъматов Ҳ.Ғ. XI - XII аср ёзма ёдгорликларида кўмакчилар, 48-50). Дарҳақиқат, кўмакчиларнинг функционал кўмакчилар деб аталадиган маълум қисми мустақил ва ёрдамчи сўзлар оралиғида эканлигига ҳеч ким эътироз билдирмайди. Шундай экан, Ҳ.Неъматовнинг бу борадаги қарашлари ҳам чуқур илмий асосга эгадир. Бизни бу ўринда мавзу тадқиқи талабдан келиб чиқиб, функционал кўмакчилардаги биринчи хусусиятни эътибордан қочирмаган ҳолда унинг иккинчи хусусияти – кўмакчилик вазифасини бажаришдаги ўзига хослиги қизиқтиради, албатта. Уларнинг асосийлари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: аввал, аввал, асно, асосан, атрофида, бараварига, бери, бўйи, бўйлаб, бўлак, боб, бошлаб, бошқа, буён, бурун, давомида, деб, довур, ёқ, ён, илгари, ич, йўлида, кейин, кетидан, кўра, мисол, мувофиқ, нари, нарига, натижасида, нисбатан, олдин, олдида, ора, орасида, ост, оша, рўпара, сифатида, сўнг, соясида, таг, тараф, ташқари, тепа, тўғрида/тўғрисида, томон, тортиб, туб, уст, устида, хусусан, хусусида, чамаси, яқин, ўзга, ўрнига, ўртасида, қараб, қарамай, қарамасдан, қарши, қаторида, қош, ҳолда, ҳузури (-га, -да). Ишда ҳозирги ўзбек тилида нисбатан фаол ҳисоблаган кўмакчилар атрофида мулоҳаза юритилган. АВВАЛ. “Изоҳли луғат”да аввал сўзининг 4 маъноси берилган бўлиб, у биринчисида от, иккинчи ва учинчи маъноларида равиш, фақат тўртинчи маъносидагина кўмакчидир: “4. кўм. (бош келишик ва чиқиш келишиги билан) Бирор воқеа, ҳодиса ёки ҳаракатнинг бошқасидан ёки шу ҳақда сўз

бораётган вақтдан олдин бўлганлигини билдиради. Учрашувдан аввал. Бундан тўрт йил аввал ”. (ЎТИЛ. I ,23). “Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати”да бу сўзнинг синонимик қаторига илгари, олдин, бурун, қадим сўзлари киритилган. А.Ҳожиев бу бирликларнинг мустақил ва ёрдамчи маъноларини фарқлаб, қуйидагиларни ёзади: “ Аввал, илгари, олдин, бурун сўзлари чиқиш келишигидаги сўзни ёки вақт билдирувчи сўзни бошқариб, кўмакчи сўз вазифасида қўлланади ва ҳаракат-ҳодисанинг чиқиш келишигидаги сўз билдирган нарса-ҳодисагача бўлган вақтга оидлигини билиради. Бунда уларга муқаддам сўзи ҳам синоним бўлади”. (ҲА.ЎТСИЛ,9). “Ўзбек тили грамматикаси”да эса олдин/аввал, бурун, илгари кўмакчиларининг шарҳи берилган. Жумладан қуйидагилар қайд этилган: “ Олдин/аввал. Бу кўмакчилар бурун ва илгари кўмакчиларига синоним бўлиб, улар билдирган маъноларни англатади: Урушдан олдин (/ аввал,/бурун / илгари ) қурилган”.( I ,558). “ Бурун. Бу кўмакчи иш ва ҳаракатни ўзи бига келган сўз англатган иш-ҳаракатдан, воқеа ва бажарувчи шахслардан олдин содир бўлгани маъносини англатади: Тансиқ ўз ишини ҳаммадан бурун бажариб уйга қайтди (Ойбек)”.( I ,557). “ Илгари. Бу кўмакчи пайт муносабати билдириб, бирор ҳодиса, иш-ҳаракатнинг воқе бўлишида ундан олдин содир бўлган ҳодиса ёки вақт маъносини билдириш учун қўлланади. Қуйидаги сўзлар билан муносабатга киришади: От ва олмошлар билан келади: Бу корхайр. Сендан илгари мен тарафдорман (Ойбек). Вақт билдирувчи сўзлар билан келади: Бундан ўн беш кунча илгари Кумуш онасига бир хат ёзган эди (А.Қодирий). Феъл формалари билан келади: Амрга эътироз этишдан илгари шу тўғрида жавоб берсангиз (А.Қодирий)”. ( I ,558). Ушбу кўмакчи тадқиқига бағишлаб Т.Қурбонов ва Н.Эрназаровлар “Ёрдамчи сўзлар стилистикасига доир” номли мақола эълон қилишган (ҚТ., ЭН. 77-81). Мақолада аввал кўмакчи сифатида бош ёки чиқиш келишигидаги от, отлашган сўзларни бошқариб, уларнинг ҳоким бўлакка тобеланишини

кўрсатувчи, шу маънода унга илгари, бурун, муқаддам, олдин, қадим каби сўзлар синоним бўлиб кела олиши, улар учун умумий бўлган маъно хусусияти – воқеа-ҳодиса ёки иш-ҳаракатнинг ўтган вақтда, ҳозирга қадар содир бўлганлигини англатиш эканлиги, аммо улар ҳамма вақт ҳам функциядошлик қилавермаслиги ҳақида гап боради ҳамда олдин сўзи аввал кўмакчисининг асосан оғзаки сўзлашув нутқига хос синоними ҳисобланиши, ўзбек фольклори асарлари тилида эса аввал нинг синоними сифатида қадим сўзи кўплаб қўлланганлиги таъкидланади. Шундан сўнг мақолада юқорида келтирилган синонимик қатордаги сўзлар ўзаро вазифадошлигига кўра таҳлил қилинади. Биринчи тартиб сони ҳам айрим ҳолатларда кўмакчи вазифасини бажариб келиши мумкинлиги айтилиб қуйидаги мисолни келтиради: Биринчи ўзларинг бузасанлар қоидани, деб тўнғиллади (С.Сиёев). (ҚТ., ЭН. 78-79). Айтилганларга қуйидагиларни қўшимча қилиш мумкин: доминантаси аввал сўзи бўлган синонимик қатордаги сўзларнинг ўрнини бемалол алмаштириб қўллаш мумкин ва бунда деярли мазмунга путур етмайди. Улар орасида фақат илгари сўзи бўғинлар сонига кўра улардан фарқланади ва бунинг шеърий асарлар учун аҳамияти бор: Туркман қиз қуёшдан туриб илгари, Кўтарма кранда юксак уйларни… (Зулфия)- Туркман қиз қуёшдан туриб аввал, Кўтарма кранда юксак уйларни… Ҳатто томчисидан илгари келиб Териб олажакмиз ҳар кўсак дурни! (Зулфия) - Ҳатто томчисидан аввал келиб Териб олажакмиз ҳар кўсак дурни! (Зулфия). Синонимик қатордаги сўзларга услуб талаби нуқтаи назардан қараганда ҳам А.Ҳожиевнинг қуйидаги фикрларини инобатга олиш мақсадга мувофиқ бўлади: “ Аввал, олдин сўзлари контекст ёки бошқа бирор восита ёрдамисиз “ўтмиш” маъносини аниқ ифодалай олмайди. Илгари, бурун, қадим сўзлари эса “ўтмиш” маъносини аниқ ифодалай олади. Илгари сўзи, кўпинча, аввал, олдин сўзларига нисбатан узоқроқ ўтмишни ифодалаш учун қўлланади. Олдин кўпроқ оддий сўзлашувга хос. Бурун сўзи илгари сўзига нисбатан ҳам узоқроқ ўтмишни билдиради. Лекин илгари, аввал, олдин сўзларига нисбатан

кам қўлланади. Қадим сўзи бурун сўзига нисбатан ҳам узоқ ўтмишни билдиради” (ҲА.ЎТСИЛ,8). Дарҳақиқат, мана бу мисолларда баён этилаётган воқеадангина олдин бўлганини маълум қилиш учун ишлатилади: Лекин уни бағримга босишдан аввал, Темир кишанларини кўзимга суртдим! (Зулфия) . Мавлоно Фазлиддин девор тепасидаги хатарга Хонзода бегим ҳаммадан аввал рўбарў бўлишидан қўрқди-ю, зинапояга биринчи бўлиб қадам қўйди (ПҚ,ЮТ,134). Олдин кўмакчиси орқали эса бўлиб ўтган воқеа- ҳодисанинг вақт нуқтаи назаридан мавҳумлиги ифода этилиши маълум бўлади: Улар ҳали бирор марта ҳамсуҳбат бўлмасларидан ва руҳан яқинлашишга улгурмасларидан олдин бошланган жисмоний яқинлик Бобирга уят ишдек туюлар ва унинг илгариги мусаффо туйғуларини поймол қилаётгандай бўларди. (ПҚ,ЮТ,158). Улар айвонга чиқар эканлар, Мавлоно Фазлиддин бундан салкам уч йил олдин Қувасой бўйида бўлиб ўтган қонли воқеаларни яна бир эслади ( ПҚ,ЮТ,99). Бу ҳолат унинг расмий ва илмий услублар доирасида ҳам фаол қўлланилишига асос бўлади: Илмий унвон бериш ҳақидаги қарор ўн йилдан кўпроқ вақт олдин қабул қилинган бўлса, унинг қанчалик асосланганлиги хусусидаги масалани аттестация органлари кўриб чиқмайди. (ОАК Низоми,39). Илгари сўзи ҳам кўмакчи сифатида китобий услубларда фаолдир: Кенгаш мажлисини очиш олдидан “Илмий даражалар бериш таркиби тўғрисида Низом”га мувофиқ илгари тузилган комиссия хулосасининг лойиҳалари кенгаш аъзоларига тарқатилади. (ОАК Низоми,9). Аммо бурун, муқаддам ва қадим сўзларининг ҳозирги адабий тилимизда қўлланиш доираси бир қадар чегараланиб қолганлиги, асосан бадиий матнларда ишлатилаётгани кузатилади: Бундан уч кун бурун нақшбандий дарвишларидан бири Зуҳра бегимга Шайбонийхондан махфий бир хат келтириб берган эди (ПҚ,ЮТ,168). Лекин бундан ўн беш кунча бурун Аҳмад Танбал деган яна бир бадавлат бек Мулла Фазлиддинни сўроқлаб, кечки пайт унинг уйига келди ( ПҚ,ЮТ,15). Ғани Муродов икки йил

муқаддам отпуска олиб ва шу билан бирга мактабдан ҳам бўшаб кетган эди (П.Турсун) . Нимадир қалбимни уйғотиб, баҳордан илгари Қўзғатар вулқондай севинчбахш илҳомлар (Зулфия). Шу билан бирга ҳуқуқшунослар аввал ўрнига муқаддам ни қўллашни афзал кўришади:… бундан муқаддам судланмаган (тергов баённомасидан). Қабристон бундан ўн йиллар муқаддам тўлганлиги учун марҳумлар дафн этилмай қўйилганди, шу сабабли бу томонга одамлар кам қатнарди (И.Нишонов. Қабр ичидаги қаср,2). Аввал га бошда сўзнинг ҳам кўмакчи сифатида синоним бўла олиши мумкинлиги унинг нутқий қамров кўламини янада кенгайтиради: Калаваланмасдан бошда шу гапни айта қолсанг бўлмайдими! (Сўзлашувдан). Халқ тилида аввал бошдан деган жумланинг қўлланилиш ҳам уларнинг ўзаро синоним бўла олишини тасдиқловчи далилдир. Ишда бошқа функционал кўмакчилар ҳам ана шу тарзда таҳлил этилган. Туркий тилларда ёрдамчи сўзлар тизимида қараладиган боғловчилар грамматик жиҳатдан ўзгармайди ва мустақил луғавий маънога эга бўлмайди. Улардан гап бўлаклари ҳамда айрим гапларнинг тузилиши ва маъноларига кўра бўладиган турли хил муносабатларни ифодалаш учун қўлланилади. Боғловчилар ўзлари боғлаган айрим сўзлар ва айрим содда гапларнинг ўзаро қандай муносабатда эканликларини кўрсатиш билан бирга, шу муносабатларининг турини, хусусиятларини ифода этади. Ўзбек тилшунослигида боғловчилар грамматик йўналишда атрофлича ўрганилган. Проф. А.Мухторов боғловчиларнинг грамматик хусусиятларини ўрганиш соҳасида салмоқли ишларни амалга оширган. У “Ҳозирги ўзбек тилида боғловчилар” (1953) мавзуидаги номзодлик ишини ҳам ҳимоя қилган. Проф.М.Асқарова “Ўзбек тилида боғловчи-юкламалар ҳақида” номли мақоласини эълон қилиш билан ёрдамчи сўзлар орасида бир-бирига кўчиш, бирининг вазифасини иккинчиси бажаришдек хусусият барча ёрдамчи сўзларга хос эканлигини илмий жиҳатдан асослашга муваффақ бўлган эди.

( Асқарова М. Ўзбек тилида боғловчи-юкламалар ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти, 1962, 5-сон.) Ўзбек тилида эргаштирувчи боғловчиларнинг тараққиёт тарихи эса А.Матғозиев томонидан махсус тадқиқ этилиб, номзодлик диссертацияси сифатида ҳимоя қилинган эди (1966). Илмий адабиётларда боғловчилар гапдаги вазифасига кўра қуйидагича икки турга ажратиб тасниф қилинади: а) тенг боғловчилар, б) эргаштирувчи боғловчилар. (Ҳозирги ўзбек адабий тили, икки томлик, I том. – Т.: Фан, 1966, 360-бет; Ўзбек тили грамматикаси, I том, 567-бет; Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И . Ўзбек тили. – Т.:Ўқитувчи, 1978, 148-бет; Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М., Ҳожиев А., Расулов И., Дониёров Х. Ҳозирги ўзбек адабий тили, 1-қисм. – Т.: Ўқитувчи, 1980, 425-бет; Турсунов У., Мухторов А., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Т.: Ўзбекистон, 1992, 382-бет). Гап бўлаклари ва айрим содда гаплар орасидаги тенг муносабатларни ифодаловчи боғловчилар тенг боғловчилар деб юритилади. Эргаштирувчи боғловчилар эса қўшма гаплар таркибидаги эргаш гапларни бош гапга боғлаш учун хизмат қилади. Агар ва, ҳамда, аммо, лекин, бироқ, ё, ёки, ёҳуд, дам-дам, бир-бир, гоҳ-гоҳ, гоҳо, баъзан-баъзан сингари боғловчилар тенг боғловчилар таркибига мансуб бўлса, чунки, шунинг учун, агар, агарда, башарти, агарчи, гўё, гўёки, -ки, -ким, яъни сингари боғловчилар эса эргаштирувчи боғловчилар сирасига киради. Боғловчиларнинг бундай таснифи шу кунгача нашр этилган деярлик барча илмий адабиётларда такрорланади. Боғловчиларнинг нутқ жараёнида ўринли, мақсадга мувофиқ ҳолда қўлланиши вужудга келиши мумкин бўлган услубий ғализликнинг олдини олади. Уларнинг нутқдаги қўлланиши эса прагматик (ҳосила) маъноларнинг вужудга келиши билан боғлиқ. Прагматика тилшуносликнинг назарий ва амалий тармоқларидан бири сифатида инсоннинг ижтимоий фаолиятини ўзида мужассамлаштирган

нутқий жараён, нутқий вазият таъсири билан намоён бўлувчи коммуникатив ният билан боғлиқ тушунчаларни ўрганади. Прагматика нутқий актнинг бевосита матн билан муносабатини ўрганади. Нутқий акт билан матн ўртасидаги ўзаро хилма-хил муносабат прагматиканинг асосий ўрганиш объекти саналади.( Нурмонов А., Ҳакимов М. Лингвистик прагматиканинг назарий шаклланиши // Ўзбек тили ва адабиёти, 2001, 4-сон, 55-бет). Масалан, шоир Абдулла Ориповнинг “Йиллар армони” тўпламидан олинган қуйидаги парчага диққат қилайлик: Мен куйлайман гоҳ дилда қадар , Гоҳ севиниб шеър тўқийман мен. Тингламаса ўзгалар агар Ўз-ўзимга шеър ўқийман мен Келтирилган матнда гоҳ тенг боғловчисининг икки мисрада ҳам такрор қўлланиши лирик қаҳрамоннинг хатти-ҳаракати ( куйлайман, шеър тўқийман ва шеър ўқийман )нинг давомийлиги, бир-бири билан узвий боғлиқлигини ифодалашга хизмат қилади. Энди қуйидаги насрий парчага диққатни қаратайлик: Шаҳардаги ҳамма соатлар беш минут илгари – нотўғри бўлса ва ҳамма шунга амал қилса , сенинг соатинг беш минут кейин – тўғри бўлганидан нима фойда?! (А.Қаҳҳор. Ҳикматга мойил фикрлар). Келтирилган бу парчада ва бириктирувчи боғловчи қўлланиб, уюшиқ бўлакларни ўзаро семантик-синтактик муносабатга киритиши прагматик ҳосила маъно – кўпчилик озчиликни енгади, оқимга қарши сузиб бўлмайди, деган муҳим ижтимоий-фалсафий фикрнинг ёрқин ифодаланишига восита бўлган. Бу эса ҳар қандай гапдан англашиладиган мазмун билан фикр субъекти ўртасидаги муносабатлар прагматикага даҳлдор эканлигини кўрсатади. Нутқий акт, предикатив бўлмаган сўзлар, контекст, нутқий вазият, сўзловчи шахси каби тушунчалар лингвистик прагматиканинг марказий тушунчалари қаторига киради. Бундай тушунчалар матн таркибидаги тенг боғловчилар прагматикаси тадқиқида ҳам муҳим аҳамиятга эгадир.

Ҳар қандай тил бирлиги, жумладан ёрдамчи сўзлар таркибига кирувчи тенг боғловчилар ҳам нутқ жараёнида прагматик, ҳосила маъно касб этади. Аслида боғловчилар қўшма гап таркибидаги айрим содда гапларни ҳамда уюшиқ бўлакли мураккаб содда гаплар орасидаги турли хил муносабатларни ифодалаш учун қўлланувчи ёрдамчи сўзлардир. ( Шоабдурахманов Ш. ва бош. Ҳозирги ўзбек адабий тили, 1-қисм. – Т.: Ўқитувчи, 1980, 424-бет). Матн талаби билан улар хилма-хил прагматик, ҳосила маънолар ҳам касб этиши мумкин. Масалан, қуйидаги матнга диққат қилайлик: Самарқанд – ўзининг бой тарихи, буюк маданияти, муқаддас обида ва кошоналари билан шуҳрат қозонган дунё тараққиётининг бешикларидан бири бўлиб, бугун ҳам ўз салоҳияти ва бетакрор қиёфаси билан жаҳон миқёсида минг-минглаб мухлисларни ўзига мафтун этиб келаётгани, халқимизнинг ғурур ва ифтихорига айлангани ҳақида гапириш ортиқча, деб ўйлайман (И.А.Каримов). Бу матнда ва боғловчиси уч марта такрор қўлланган, биринчи марта ( обида ва кошоналари билан ) ва иккинчи марта қўлланиш ( салоҳияти ва бетакрор қиёфаси билан ) уюшиқ бўлакли аниқловчиларни таъкидлаш, матнга кучли, кўтаринки руҳ бағишлаш учун хизмат қилган. Сўнгги қўлланишда эса ( ғурур ва ифтихорига айлангани ) тўлдирувчилардан бирининг тушириб қолдирилган грамматик кўрсаткичларини ( -ига ) мантиқан тикланиши учун восита вазифасини бажаради. Баъзан насрий матнларда ортиқча жимжимадорликка интилиб, ортиқча, ноўрин қўлланган бириктирув боғловчилари ҳам кўзга ташланади: Муҳаббат – ғиштлари соғинч ва ҳижрон оловида пишган, лойлари кўз ёшларидан қорилган, баландлиги умид ва орзулардан кўтарилган , мардлик ва фидойиликдан зийнатланган ва садоқат туфайли абадиятга юз тутган минорадир (Муҳаммад Исмоил. Ёзувчи ён дафтаридан). Бу матнда ва боғловчисининг тўрт марта қўлланиши, юқорида келтирилган матннинг айниқса охирги қисмларини тушунишни, ундаги прагматик маънони англаш жараёнини қийинлаштиради.

Шеърий матнларда бириктирув боғловчилари турли хил прагматик имкониятларини кўпроқ намоён этади. Масалан, таниқли шоир, Ўзбекистон Қаҳрамони Абдулла Ориповнинг “Ҳаким ва Ажал” достонидан олинган қуйидаги парчаларга диққат қилайлик: 1. Кори хайрга бахш этарди лаҳзаю онни, Ортар эди китобида қайд ва саҳифа. Матнда –ю юкламаси билан ва боғловчиси ўзаро маънодошлик ҳосил қилган. Қиёсланг: лаҳзаю онни // лаҳза ва онни; қайд ва саҳифа // қайду саҳифа . 2. Уни тафтиш қилмоқдайди Малика аён Ва баробар пинхон дилин борарди ёриб. Матнда ва боғловчиси содда гапларни ўзаро боғлаш ҳамда боғланган қўшма гапни вужудга келтириш воситаси сифатида кўринади. 3. Ва ахийри паноҳ истаб келмиш бу томон, Донғи кетган улуғ Ҳаким, юртдош вазирга Матнда ва боғловчиси олдинги гапни кейинги гап билан боғлайди, шу асосда мантиқий боғланиш вужудга келади. 4. Ногаҳонда дув ёришди Ҳакимнинг юзи, Деди: - Олгил истаганча олтин ва кумуш, Сени менга парвардигор йўллади ўзи, Топшираман сенга Мирзо, оғир бир юмуш. Матнда ва боғловчиси уюшиқ тўлдирувчиларни ўзаро боғлаш учун восита бўлмоқда. 5. Қирққа етгач жонланади марҳум мутлақо, Тилга кирар ва оёққа тургайдир бешак Бу матнда ва боғловчиси сўзларни эмас, балки ибораларни ўзаро боғлашга хизмат қилмоқда: қиёсланг: тилга кирмоқ ва оёққа турмоқ . 6. Бормикин ё тирикликда ўзга тартибот, Чеклимикан мавжудотнинг ҳадди, саноғи?

Лекин бунда мантиқ қани? Асли не мурод? Баробарми яхши билан ёмоннинг доғи ? Бу матндаги билан ёрдамчиси бириктирув боғловчиси ва га маънодош вазифани бажармоқда: қиёсланг: яхши билан ёмоннинг // яхши ва ёмоннинг. 7. Кўникдилар асрлар ҳам тақдир ишига, Салтанатлар келиб кетди такрор ва такрор. Фақат Ҳаким буюк Чархнинг айланишига Сукут ичра қулоқ тутиб ётар бедор. Бу ўринда айнан бир сўз (такрор) нинг ёнма-ён боғловчи ёрдамида қўлланиши матн орқали ифодаланаётган чуқур давомийлик, анъанага садоқат мотивларининг ифодаси учун хизмат қилмоқда. 8. Бадавий шаклида келиб Азроил Муҳаммадга деди: - Жонингни олгум. Ва лекин ҳурматга эрурсан ноил, Тила тилагингни, дўст бўлиб қолгум… ; Баҳарҳол рўшнолик бўлса бир қўй сўйиб юборишга ҳаракат қилингиз ва лекин мен айтган гап ёдингиздан кўтарилмасин (А.Қодирий. Обид кетмон) кабилар. Охирги парчаларда ва лекин боғловчилари ёнма-ён келиб, услубий маъно ифодалашга хизмат қилаётир. Бундан кўринадики, ёрдамчилар, жумладан бириктирув боғловчилари матн талаби билан турлича прагматик (ҳосила) маъноларни ифодалашга хизмат қилади. Бириктирувчи боғловчилар гапнинг уюшиқ бўлакларини, қўшма гап таркибидаги айрим содда гапларни бир-бири билан муносабатга киритади. Ўзбек адабий тилида бундай боғловчилардан энг фаол қўлланадигани ва боғловчисидир: Ой сузар осмонда оппоқ ва масрур // Ҳув, чўққига чиққанинг замон (Ҳ.Асланова); Тонг тортиғи саҳифа ва саҳифа номлар // Бир кунгина қўшиқ туғмай ботмайди шомлар (М.Юсуф); Орадан бор-йўғи уч кун ўтди ва ғурийлар орасидаги сотқинлар кирдикорлари фош бўлди (Э.Самандар. Султон Жалолиддин); Кўкси тўла оппоқ, тўзган соқоли // Оқ яктак, о қ иштон ва ялангоёқ (Ш.Қурбон); Кунлар шу тариқа меҳнатда ўтар // Ўтар сувдай

оқиб тинмагур ва шан (Ш.Қурбон); Мулла Муҳсин бошида гапга тушунмай турса ҳам, сўнгра пайқаб олиб илжаяди ва домланинг “маслаҳат”ларини қабул қилган вазият кўрсатади (А.Қодирий. Обид кетмон)кабилар. Баъзан шеърий матнларда мисра ва боғловчиси билан бошланади, бу эса ифодаланаётган прагматик ҳосила маънонинг кучли, эмоционал- экспрессив оҳангда ифодаланишини таъминлашга хизмат қилади: Қанча диёрларда сайр этиб юрдим // Қанча манзилларда туздим ошён // Ва буюк ҳикматга ахир юз бурдим // Сийланган жойида азиздир инсон (А.Орипов); Уни тафтиш қилмоқдайди Малика аён // Ва баробар пинхон дилин борарди ёриб (А.Орипов. Ҳаким ва Ажал) кабилар. Ва боғловчиси уюшиқ сифатловчи аниқловчиларни боғлаганда, улар ифодалаётган маънони кучайтириш, бўрттириш учун ҳам хизмат қилади: Вазир Шамсулмулк ҳикмат ва дониш соҳиби эди, унга изн берилди (Э.Самандар. Султон Жалолиддин); Одам иси ёқмас эмиш, тунд ва бадқовоқ // Фақат китоб варақлармиш қараб дарчадан (А.Орипов. Ҳаким ва Ажал) кабилар. Ҳамда боғловчиси ва , ҳам боғловчилари сингари гап бўлаклари ва қўшма гап таркибидаги айрим гапларни боғлашга хизмат қилади. Бу боғловчи қатор уюшган бўлакларнинг охиргисидан олдин келганда, уюшган бўлаклар орасидаги тенгликни кўрсатиш билан бирга охирги уюшган бўлакни ажратиб, таъкидлаб кўрсатиш учун ҳам хизмат қилади: Лицей ўқувчиларидан Қодир Валижонов, Каримжон Акобиров, Нилуфар Шомирзаева ҳамда Нигорахон Турсунхўжаевалар фан олимпиадасида ғолибликни қўлга киритганлари учун қимматбаҳо совғалар билан мукофотландилар (“Самарқанд” газетаси) кабилар. Ҳам боғловчи вазифасида келганда, ва боғловчиси каби уюшган бўлакларни боғлайди ва бўлаклар орасидаги тенглик муносабатини ифодалашга хизмат қилади: Бу гап албатта шу ерда қолиши, Аҳмаджонларга, Сўнагул ҳам Баҳриддинларнинг қулоғига етиб бормаслиги керак (А.Мухтор.

Давр менинг тақдиримда); У Ўктам ҳам Ўсаржонга қарабсалмоқланиб деди (Ойбек. Олтин водийдадан шабадалар) кабилар. Ҳам сўзи уюшган бўлакларнинг олдида ёки охирида такрорланиб келиши мумкин. У фақат уюшган бўлакларнинг олдида келгандагина боғловчи саналади: Ўз тўйида ҳам меҳмон // Ҳам мезбон бўлмиш бу жон // Куйлар Яҳё, Қаҳрамон // Хандон бўлган Нурулло (Яҳё Тоға. Учсанг, бургутдай уч…) кабилар. Агар ҳам боғловчиси уюшиқ бўлаклардан кейин такрорланиб келса, бу уюшиқ бўлакларни алоҳида, ажратиб кўрсатиш учун восита вазифасини бажаради: … Фотима опам гўзалликда ҳам, шўхликда ҳам, ўйинга усталикда ҳам ўртоқларидан қолишмасди (Ў.Умарбеков. Фотима ва Зуҳра) каби. Бу боғловчи матн таркибида иш-ҳаракатнинг бир вақтда ( гапирди ҳам жим турди, борди ҳам қайтди каби) ёки кетма-кет бўлганини кўрсатади ( келди ҳам кетди; ўқиди ҳам ёзди; йиғлади ҳам кулди; чопди ҳам тўхтади каби). Умуман олганда, бириктирувчи боғловчилар содда ва қўшма гаплар таркибида қўлланар экан, хилма-хил услубий хусусиятларини ҳам намоён этади. Тенг ббоғловчилар сирасидан ўрин олган зидловчи боғловчилар ҳам матн таркибида хилма-хил услубий ва прагматик хусусиятлари билан ажралиб туради. Зидловчи боғловчилар содда гаплар ва боғланган қўшма гаплар таркибида қўлланиб, бирор ҳодиса, иш-ҳаракат ёки бирор предметни бошқасига зид қўйиш ва улар орасидаги қарама-қарши муносабатни билдириш учун хизмат қилади. Бундай боғловчилардан фаол қўлланувчилар қаторига лекин , аммо , бироқ , ҳолбуки каби ёрдамчилар киради: Ҳар қандай қонунга чап бериш мумкин, лекин уятга чап бериб бўлмайди. Чунки қонун одамдан ташқарида, уят эса одамнинг кўксида бўлади (А.Қаҳҳор. Ҳикматга мойил фикрлар); Яхши ёзолмаганингни кечириш мумкин, лекин яхши ёзишни истамаганингни кечириш мумкин эмас (А.Қаҳҳор. Ҳикматга мойил фикрлар); . Шуҳратпараст ошнам сен ҳам бўш келма… // Бироқ нима дерди бунга одамлар (Ҳ.Асланова); Балки ярим йўлда толарман, лекин – // Ҳеч

ким қайтаролмас ниятларимдан (Ҳ.Асланова); Бизни не ваҳималар кутиб турибди // Аммо , қўрқинчларга берурмиз бардош (Ҳ.Асланова) кабилар. Баъзан лекин зидлов боғловчиси билан ва бириктирув боғловчиси ёнма-ён ҳолда мисралар бошида келиб, мураккаб образли фикр ифодаси, инкор маъносини кучайтириш учун хизмат қилади: Бадавий шаклида келиб Азроил // Муҳаммадга деди: - Жонингни олгум // Ва лекин ҳурматга эрурсан ноил // Тила тилагингни, дўст бўлиб қолгум (А.Орипов. Ҳикмат садолари); Б оғнинг қий-чувига қулоқ тутаман // Бу ерда турфа хил қушлар айланар // Саъваю қалдирғоч – ўзи бир жаҳон // Ва лекин кўпайиб кетмиш майналар (А.Орипов) кабилар. Ҳозирги ўзбек шеъриятида лекин зидловчисининг қисқарган, архаик шакли лек нинг қўлланилиши вазн ва қофия талаби билан юз беради: Гоҳо портлар аламдан // Лек, айрилмас қаламдан // Янгамизга эгамдан // Эҳсон бўлган Нурулло (Яҳё Тоға. Учсанг, бургутдай уч…) кабилар. Айрим шеърий матнлар таркибида аммо боғловчиси икки марта ёнма- ён такрорланади, бу эса зид маънони кучайтиришнинг муҳим услубий воситаси сифатида намоён бўлади: Аммо, аммо сен кетасан, маълум интиҳо // Юракда тизилиб қолади изинг // Уч ой бу оламга улашган Сафо – // Мангу из – баҳорга ўхшайсан ўзинг (М.Ҳасанова) кабилар. Зидловчи боғловчилардан аммо , лекин боғловчилари қават (ёнма-ён) келиб, аммо лекин тарзида қўлланади. Бундай қўлланиш асосан, сўзлашув услубига хосланган бўлса-да, у ҳозирги кунда бадиий услубда учрайди: … бир ой Саломат опа, бир ой Кароматхон мухаррир бўлади. Аммо лекин Саломат опанинг газетаси ҳар сафар танқидга учрайди (А.Мухтор. Давр менинг тақдиримда) кабилар. Балки боғловчиси предмет, шахс ёки иш-ҳаракат орасидаги зид, қарама-қарши муносабатни таажжуб, гумонсираш семаси ёрдамида ифодалашга хизмат қилади: Бу содиқ қул, балки ундан ҳам баттар одам эди (Ойбек. Қутлуғ қон); У икки, балки уч йилдан буён ўз тўйини кутар эди (Ойбек. Навоий) кабилар.

Шундай қилиб, ўзбек тили морфологик тизимида аммо , лекин , бироқ , балки , ҳолбуки каби зидловчи боғловчилари ўз ўрнига эга, улар гапда мазмунан зид бўлакларни боғлаш, уларни ўзаро муносабатга киритиш учун қўлланувчи муҳим услубий воситалардан биридир. Сўз туркумлари орасида грамматик муносабатларни юзага келтиришдек вазифани адо этиши билан боғловчилар ўзбек тилида ўзига хос мавқега эга. Уларнинг функционал услублар доирасида қўлланилиши ҳам махсус кузатишларни тақозо этади. Чунки ўзбек тилидаги боғловчиларнинг сон жиҳатдан салмоқли эканлиги, улар ўртасидаги синонимик муносабатлар қўлланилишда функционал чегараланишларни ҳам келтириб чиқарган. Илмий ва бадиий услубга доир бир неча боғловчиларни қиёслаш орқали бунга ишонч ҳосил қилиш мумкин. Ўзбек тилининг илмий услуби ҳақида докторлик диссертацияси ёзган М.Мукаррамов “Илмий нутқда қўлланган боғловчилар функционал- стилистик нуқтаи назардан текширилса, грамматика китобларида кўрсатилган боғловчиларнинг ҳаммаси тенг ишлатилмаслиги кўринади. Илмий нутқда баъзи боғловчилар актив, баъзилари пассив, айримлари эса умуман қўлланмаслиги маълум бўлади” деган фикрларни баён этган (Мукаррамов М. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг илмий стили.- Тошкент: Фан, 1984, 102-б.) ва илмий нутқда фаол қўлланувчи боғловчилар сифатида ва, аммо, лекин, ёки, яъни, агар, чунки, шунинг учун каби бирликларни кўрсатган. Аксинча, ҳамда, -у(ю), ҳам, билан, бордию, деб, балки, бироқ, фақат, ҳолбуки, ё, ё-ё, ёинки, ёхуд, -ким, гўё, гўёки, баъзан-баъзан, бир-бир, агарда, гарчанд, башарти, мободо, зероки, наинки, аммо лекин, гоҳ-гоҳ, дам- дам, хоҳ-хоҳ, ким каби бирликларнинг пассив эканлигини қайд этган. Айирув боғловчилари содда гаплар ёки боғланган қўшма гапларда уюшган бўлакларни, шунингдек, қўшма гап қисмларини боғлайди ҳамда улардаги воқеа-ҳодиса, иш-ҳаракат ва ҳолатнинг алмашиниб туриши ёки бир-бирини тақозо қилишини ҳам ифодалайди. Ҳозирги ўзбек адабий тили бадиий ва публицистик услубларида ё, ёки, ёхуд, ёинки, ё… ё, гоҳ… гоҳ,

дам… дам, бир… бир, баъзан… баъзан, хоҳ… хоҳ сингари ёрдамчилар энг фаол қўлланувчи айирувчи боғловчилар қаторига киради: Ўтди ёшлик завқ билан, гоҳи тўполон билан // Гоҳида яхши билан, гоҳида ёмон билан // Айри ҳам тушдим баъзан қалб билан, имон билан // Лекин сени йўқотдим, биринчи муҳаббатим… (А.Орипов) каби. Баъзан ва, ё боғловчилари мисра бошида ёнма-ён қўлланиб, ифодаланаётган риторик сўроқни кучайтиришга хизмат қилади: Мен дердим бу қизнинг қайда гўшаси // Йўлларида унинг кимдир зормикан? // О, у севгисидан бахтиёрмикан // Ва ё манзилида хазон тўшаги? (А.Орипов); Эшилиб, тўлғониб ингранади куй // Қайлардан келмоқда бу оҳу фарёд // Ким у йиғлаётган, Навоиймикин // Ва ё май куйчиси Хайёммикин, дод! (А.Орипов) кабилар. Баъзан дам сўзи айирув боғловчиси сифатида бир банднинг ҳар сатрида такрорланиб келади ҳамда у маъно кучайтириш воситаси сифатида кўринади: Дам оғир хаёлга бўлур занжирбанд // Дам қўшиқ тўқийди у ёна- ёна // Интилар юлдузлар туманига дам // Дам ойнинг ёнида бўлар парвона (А.Орипов) кабилар. На…, на ёрдамчиси уюшиқ бўлаклар ёки қўшма гап таркибидаги айрим содда гаплар олдида такрорланиб келади ҳамда улар ифодалаётган инкор маъносини алоҳида таъкидлаш, уқдириб кўрсатиш учун хизмат қилади: Энасидан қолган ёдгор буюмдай // Ҳар кимга кўз-кўзлаб керилар аён // На олтинга берар, на берар шундай // Аллақандай очкўз, нокас оломон (Ш.Қурбон); На бир сўз дедим сенга // На тун бир сўз дегайдир // Дод солиб йўлларингга – // Қўлларим чўзилгайдир (Х. Рустамова. Бир ширин сўз қидирар башар) кабилар. Ёрдамчи сўзлар орасида, жумладан тенг боғловчилар орасида ҳам маънодошлик (синонимия) ҳодисаси мавжуд. Синонимия боғловчилар орасида кенг тарқалган. Лекин боғловчилар синонимияси – бу, тенглик, бир хиллик дегани эмас, яъни баъзи ўринларда боғловчилар ўрнини юкламалар, ёки аксинча юкламалар ўрнини айрим кўмакчилар ёки боғловчилар эгаллаши

мумкин. Бу ҳолатларда эса услубий маъно нозикликларини тўла инобатга олиш лозим бўлади. Масалан, баъзан –у, -ю, -да юкламалари ва бириктирув боғловчисига семантик жиҳатдан маънодош бўлади. Бундай маънодошликни қиёслаш орқали сезиш мумкин: -Бечора онамнинг айби нимада? – деб ўйлади у. – Гуноҳи ўқимаганлигидами? Кечаю кундуз отамнинг инжиқликларини кўтариб, келди-кетдисига қараганими? (Б.О.Сурат). қиёсланг: кечаю кундуз // кеча ва кундуз; Қуёш ҳам айлаган ўлка, чиқадур ҳар куни йўлга // Нурин сочгай боғ-у чўлга , диёри Ўзбекистонда (А.Хишравий. Диёри Ўзбекистонда). Қиёсланг: боғ-у чўлга // боғ ва чўлга кабилар. Шундай қилиб, боғловчилар грамматика доирасида нафақат сўз ёки бирикмаларнинг синтактик муносабатга киришувига кўмаклашади, шу билан бирга, бу синтактик муносабатлар жараёнида турли-туман семантик ва стилистик маъно оттенкаларининг юзага келишига ҳам хизмат қилади. Ўзбек тилида ундовларнинг функционал- стилистик хусусиятлари Ўзбек тилида лингвистик табиатига кўра алоҳида гуруҳни ташкил этадиган ва сўз туркумлари тизимида ўзига хос мавқега эга бўлган ундовлар тилшунослигимизда тадқиқотчиларнинг эътиборида бўлиб келган. Унинг баҳосини беришда, дастлаб лексик-грамматик талаблар нуқтаи назардан ёндашганлар. Мавзу тадқиқотчиларининг фикрича, номинативлик хусусиятининг йўқлиги, матнда бирон бир гап бўлаги бўлиб кела олмаслиги уларнинг тилимизда алоҳида гуруҳ сифатида қаралишига сабаб бўлган. 1 Бу тил бирликларининг нарса-ҳодисалар номи бўлиш-бўлмаслигидан қатъий назар, ўзбек тилида ундовлар деб аталадиган сўзлар гуруҳи мавжуд ва улар нутқ жараёнида муайян коммуникатив-эстетик вазифани бажаришга хизмат қилиб келмоқда. Агар шундай бўлмаганда уларнинг тилда пайдо бўлишига эҳтиёж ҳам бўлмас эди. 1 Ўзбек тили грамматикаси, I том. – Тошкент: Фан, 1975, 591-601-бетлар. Қўнғуров Р. Ҳозирги ўзбек тилида ўзгармайдиган сўзлар. I қисм. – Самарқанд: СамДУ нашри, 1978.

Тилда бирон-бир элемент, ҳодиса ўз-ўзидан пайдо бўлмайди, албатта. Ундовлар тилимизда қандай пайдо бўлган, деган савол қўйилиши биланоқ кўз олдимизга тилнинг пайдо бўлиши ҳақидаги назариялар келади. 2 Улар орасида, гарчи мукаммал илмий асосга эга бўлмаса-да, ундов назарияси ҳам мавжуд. Тилшунослик илми тараққиётининг илк босқичларида тарқалган ушбу назарияга кўра у гўё товушга тақлид назариясининг давомига ўхшаб кетади ва унинг асосида ҳам ҳайвонларнинг бақириқ-чақириқлари ётади. Бу қараш асосчиларининг фикрича, ибтидоий ҳайвонлар одамларнинг бақириқ- чақириқларини ўрганиб, улар орқали ўз-ўзларининг ички кечинмалари, ғам аламларини ифодалашган, оҳ, уҳ каби сўзлар шундан келиб чиққан. Мазкур фараз гарчи тилнинг ижтимоий ҳодиса эканлигини рад этишга олиб келса-да, назария тарафдорларининг қандайдир бир ҳақиқатга асосланганлигидан кўз юмиб бўлмайди. Бу қарашда бўлган тадқиқотчилар фақат инсонларгагина хос бўлган ички кечинмалар ва ҳис-туйғуларининг тилдаги ифодасини эътибордан четда қолдирмаганлигининг ўзиёқ эътиборга моликдир. Кишилик жамиятининг ибтидоий босқичида одамлар фикр ифодасига бирмунча камбағал, фикрлар кўпинча имо-ишоралар ёки тақлид қилинган товушлар ёрдамида ифодаланган бўлса, бу жамиятнинг тобора такомиллашуви инсон тафаккури ва дунёни идрок қилишига ижобий таъсир кўрсатиб борган. Буни ўзбек тилидаги ундовлар эволюциясида ҳам кузатамиз. Шунинг учун ундовларни инсоният жамиятининг ва тил пайдо бўлишининг илк босқичидаёқ кишиларнинг руҳияти ва ҳис-туйғуларини ифода этувчи алоҳида тил бирликлари сифатида вужудга келганлигини эътироф этиш тўғри бўлади. Ўзбек тилидаги ундовлар ҳам ўзининг тарихий илдизларига эга. Улар бошқа туркумларга нисбатан олиб қаралганда кўпчиликни ташкил этмайди. Вариантлари билан биргаликда юзтача бўлиши мумкин, холос. Агар мозийга қараб кетадиган бўлсак, уларнинг сони янада кам бўлганлигини кузатамиз. 2 Содиқов А., Абдуазизов А., Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. – Тошкент: Ўқитувчи, 1981, 206-209-бетлар.

Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғот-ит турк» асарида бор-йўғи 30га яқин сўзнинг «ундов» белгиси сифатида келтирилганлиги, уларнинг ҳам маълум қисми тақлидий сўзлар эканлиги фикримизни тасдиқлайди. Биз уларнинг фақат 17 тасинигина ҳақиқий ундов сўз сифатида ажрадик. Семантикасига эътибор берадиган бўлсак, уларнинг бир қисми уй ҳайвонларини бошқариш билан боғлиқ ҳолда юзага келган буйруқ-хитоб сўзлари эканлигини кузатамиз: зақ-зақ ( -قذ قذ ) – қўчқорни сузиш учун қистаб ишлатиладиган сўз, 3 чí l íк- чí l íк ( - ﻜﻟﺠ ﻜﻟﺟ ) – эчкини чақирганда «чилик- чилик» дейилади [ I .369]. Индекс-луғатда унинг «чиги-чиги» варианти ҳам берилган [ IV .332], тушу-тушу ( - وﺷڌ وﺸڌ ) – эшакни тўхтатиш учун қўлланадиган сўз [ III .244], тÿкÿ-тÿкÿ ( وﮐڌ-وﮐڌ ) – кучук боласини чақиришга қўлланиладиган сўз [ III .249], қурï- қурï ( ﻯﺮﻘ-ﻯﺮﻘ ) – тойча бия (онаси)дан орқада қолганда етиб олишга ундаб чақириладиган сўз [ III .242] каби. Иккинчи қисми эса инсонларга қарата қўлланилган: а w а ( ڤآ ) – аламланишни билдирувчи сўз. Киши бирор нарсадан хафа бўлса ва ачинса - اڤآ ڤآ а w а-а w а дейди. Афсус, аттанг, эссизгина демакдир [ I .116]; а j ( ﺊﺍ ) – Қанча бардïң а j оғул / Эрдиң мунда ïнч амул. Нега кетдинг, эй ўғил, бу ерда тинч ва мамнун эдинг [ I .104]; ала ( لاا ) – секин, шошилмай; - لاا لاا ала-ала дейдилар. Секин-секин, аста-аста [ I .118]; ач ( ﺝآ ) – «ҳой-ҳой, ҳе» маъноларида қўлланадиган ундов сўз. ﻝﻛ ﻮﺭﺒ ﺝآ ач бэрÿ кэ l , ҳей тез кел [ I .71]; őп-őп ( - بوا بوا ) – бирон ишда ҳовлиқиб ва мақтаниб, сўнг уни исботлашдан ожиз қолганларга «őп-őп» дейдилар [ I .78]. Шу билан бирга, «Индекс-луғат»да унга афсусланиш, норозилик билдирувчи ундов сўз тарзида изоҳ берилган [ IV .196]; балу-балу ( - وﻟڊ وﻟڊ ) – оналар боласини бешикда ухлатиш учун қўллайдиган алла ўрнидаги сўз [ III . 251]; ва ( او ) – I . Сўзловчи буйруғини инкор этишни англатадиган сўз. Изоҳ: бу сўзни грамматик жиҳатдан инкор ундови дейиш мумкин. Ҳозирги ўзбек тилида вай ёки чўзиқ а билан талаффуз қилиниб, сўзланган сўзга норозиликни англатади. II . Қайғу-алам вақтида ҳам сўзланиб, шундай маъно англатади. Изоҳ: бу сўз ҳозирги ўзбек 3 Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит-турк, I том. – Тошкент: Фан, 1960, 321-бет. Бундан кейин «Девон»дан мисоллар келтирилганда асарнинг томи ва саҳифаси қавс ичида берилади.

тилида вой тарзида қўлланади [ III .234]; j э/ j а ( اڍ ) – инкорни англатувчи ва сўзи маъносидадир [ III .234]; j эму ( وﻌڍ ) – сўзимни қабул қилдингми, уюрганимни қилишга тушундингми деган маънодаги сўздир. Сэн барғïл j эму гапининг маъноси сен бор, хўпми демакдир [ III .32-33]; j у ( وڍ ) – хотинлар бирор нарсадан уялганларида сўзланадиган сўз [ III .234]; қï ( ﻰﻗ ) – ҳей маъносини билдирувчи ундов сўздир [ III .230] каби. Бундан ташқари М.Кошғарий ундовлардан феъл ясалиши ҳам мумкинлигини тасдиқлаган ва а h ладï ( یدﻟﻫآ ) сўзини келтирган – Ҳақиқий ﻫ ҳарфи асл турк тилларида йўқдир. Фақат یدﻟﻫآ ﺭا – одам оҳ урди гапидагина қўлланади [ III .129] сингари. «Девон»да келтирилган ундовлар шуни кўрсатадики, тилимизнинг минг йил аввалги даврида ундовлар ҳам миқдор, ҳам қўлланиш кўлами жиҳатдан озчиликни ташкил қилган. Шубҳасиз, уларнинг ўзбек тили ундовларининг бугунги қўлланиш даражаси билан қиёслаб бўлмайди. Биринчидан, М.Кошғарий даврида қўлланган ундовларнинг кўпчилиги ҳозирги адабий тилимизда фаол эмас. Зақ-зақ, чí l íк- чí l íк, тушу-тушу, тÿкÿ-тÿкÿ ундовлари умуман истеъмолда эмас. Чиги-чиги, қурï-қурï сингарилар эса аҳолининг чорвачилик билан шуғулланадиган қатлами орасида ва халқ оғзаки ижоди намуналарида сақланиб қолган. Ётган ерида бир қурҳайт тортди, тўқсон тўқайдаги йилқи йиғилиб қошига етди, ҳамма йилқилар жам бўлиб турибди (Алпомиш, 82). Йиғлатмагин Барчин гулдай бебахтди, Куру-ё қур, ҳайт-а, бегимнинг оти! (Алпомиш, 153) каби. А w а, а j , ала, ач, őп-őп, балу-балу, ва, (вай), j э/ j а, j эму, j у, қï сингари кишиларга қарата қўлланиладиган ундовлардан эса фақатгина ай (эй), ва (вай, вой) каби кўринишлари сақланиб қолган. Қолганлари эса ҳозирги ўзбек адабий тилида қўлланилмайди. Бу эса тилимиздаги бошқа тил элементлари қатори ундовлар ҳам катта тарихий йўлни босиб ўтганлигидан далолат беради. Уларнинг бир қисми бутунлай қўлланилмайди, қолган икинчи қисми эса ё кам қўлланилади, ёки уларнинг маънолари ўзгариб кетган.

Ундовлар юзага келишининг экстралингвистик шарт-шароитлари Ҳозирги ўзбек адабий тилида қўлланилиб келинаётган ундовлар ўзгармас сўзлар сифатида тадқиқ этилган ва уларнинг грамматик хусусиятлари атрофлича ёритиб берилган. 4 Аммо уларнинг функционал-стилистик хусусиятлари таҳлил этилганлиги тўғрисида бу гапни айтиб бўлмайди. Масаланинг бу жиҳатини ҳам ўрганиш эса ундовларнинг лингвистик табиати ҳақида кенг кўламли хулосалар чиқаришимизга асос бўлади. Ундовларни ўрганишга бир тизим сифатида қараладиган бўлса, уларни тил сатҳининг турли йўналишларида ўрганиш бир-бирига чамбарчас боғлиқ эканлиги аён бўлади. Айтайлик, уларнинг гап таркибидаги бошқа бўлаклар билан грамматик алоқага киришмаслиги ва бирон бир бўлак вазифасини бажармаслиги; эгалик, кўплик, келишик каби қўшимчаларни ола олмаслиги, бошқа сўз туркумларидан ясалмаслиги, аммо бошқа туркумдаги сўзларнинг ундовларга ёки ундовларнинг бошқа туркумларга ўтиб туриши мумкинлиги, бир томондан, уларнинг алоҳида лингвистик табиати мавжудлигидан далолат берса, икиинчи томондан, уларнинг нутқда яшаш тарзи ҳам ўзгача эканлигин кўрсатади. Шунинг учун ҳам, мазкур сўзлар туркумининг функционал- стилистик табиатни ўрганиш унинг тилшунослигимизда ҳали эътибор қаратилмаган жиҳатларини тўлдиради. Ҳар қандай тил бирлигининг лингвистик имкониятлари матнда намоён бўлиши аён гап. Бу имкониятлар ундовларда ҳам бор албатта. Агар шундай бўлмаганда, уларни алоҳида категория сифатида ўрганишга ҳожат ҳам бўлмас эди. Масаланинг моҳиятини англашимиз учун нутқий жараёнда ундовларнинг ўрни ва лингвистик аҳамияти нимадан иборат деган, саволни ўртага қўйишимиз лозим. Бунинг учун эса, ундовларнинг матнда қўлланилишидаги 4 Му ҳ иддинова Ҳ . Тақлидий сўзлар ва ундовдан ясалган феъллар / Ўзбек тили ва адабиёти.-1978.- №3.-Б.52-54 ; С о лихўжаева С . Э м оционал гапларда ундовларнинг роли / Ўзбек тили ва адабиёти .-1972.-№3.- 59-61 ; Ўзбек тили грамматикаси. I том. Морфология. – Тошкент: Фан, 1975. -612 б.; Қўнғуров Р. Ҳозирги ўзбек тилида ўзгармайдиган сўзлар. I қисм. – Самарқанд: СамДУ нашри, 1978. – 67 б.

лингвистик шарт-шароитларни, биринчи навбатда, экстралингвистик омилларни кўз олдимизга келтиришимизга тўғри келади. Дарҳақиқат, ўзбек тилида ўзига хос лингвистик хусусиятларга эга бўлган ушбу сўзлар туркумининг юзага келишига сабаб бўладиган экстралингвистик омиллар мавжуд. Бу, биринчи навбатда, суъбектнинг воқеликка муносабати акс этиши жараёнида юзага келадиган ҳис-туйғунинг ифодаланиши зарурати. Бошқача қилиб айтганда, фикрни ифодалаш масаланинг бир томони бўлса, шу жараёнда яна инсон ҳис-туйғусининг ҳам қўшимча равишда берилиши иккинчи томонидир. Инсон ҳис-туйғуси ифодасида икки мақсад кўзда тутилиши мумкин: биринчидан, қалбдаги кечинмани ташқари чиқариш зарурати ва, иккинчидан, тингловчига таъсир ўтказиш эҳтиёжи. Агар мана шу нуқтаи назардан қарасак, ундовларнинг нутқда пайдо бўлиш сабаблари бирмунча ойдинлашади, тилимизда ундов сифатида қараб келинаётган айрим элементларга бўлган муносабат ҳам аниқ бўлади. Чунки луғатларда ундов белгиси сифатида берилган айрим сўзлар мушоҳадаталабдир. Масалан, «Ўзбек тилининг изоҳли луғати» (ЎТИЛ)да келтирилган хе-хе-хе 5 сўзининг ундов эканлиги кишида шубҳа уйғотади. «Хехелаган кулги товушини ифодалайди» тарзида берилган изоҳнинг ўзиёқ унинг тақлидий сўз эканлигини кўрсатиб турибди. Инсоннинг ичидан отилиб чиқаётган туғённи, ҳис-туйғу ифодаси бўлган сўз билан, табиат ва жамиятдаги нарса-ҳодисалар образига тақлид натижасида ёки бошқа бир сабаб билан юзага келган элементлар бир-биридан фарқланиши лозим. Илмий манбаларда баъзан улар модал сўзлар билан аралаштириб юборилганлик ҳолатлари ҳам кўзга ташланади. Масалан, «Ўзбек тили грамматикаси», ЎТИЛ ва бошқа манбаларда ундов сифатида келтирилган алё, алло [I.70,72], алло, ассалом алайкум/ассалому алайкум,/салом алайкум/ассалом,/ваалайкум ассалом/салом; балли, баракалла /баракалло, бас,балли, жим, қани,қойил, қуллуқ, лаббай [II.480], марҳабо, марҳамат (II.549), марш, навзамбилло, омонмисиз, офарин, раҳмат, тавба [III.631], 5 Ўзбек тилининг изоҳли луғати, IV том. – Тошкент: ЎзМЭ Давлат илмий нашриёти, ___ , 394- бет. Бундан кейин янги нашрдаги изоҳли луғатнинг томи ва саҳифаси кўрсатилади.

ташаккур, ура, хайр, ҳорманг, хўп, шукур, эсонмисиз, эсиз [V.54], ўлай [V.147], болани ухлатиш маъносини берувчи маъноси изоҳланган оббо [III.70] каби сўзларнинг ундов эканлиги кишида шубҳа туғдиради. Тўғри, ундовлар ва модал сўзлар стилистик вазифаси жиҳатидан, субъектив муносабат оттенкаси яққол сезилиб туриши нуқтаи назаридан нутқда баъзан бир-бирларига мос келиши мумкин. шундай бўлиши қарамасдан, уларни аралаштириб юбориш мақсадга мувофиқ эмас. Инсон нутқи унинг муаллифининг эҳтиёжига боғлиқ ҳолда турли вазиятларда турлича шаклланади. Ана шу нутқий вазиятда соф тил воситларидан ташқари сўзловчи ҳис-туйғуларини рўёбга чиқариш, руҳий ҳолатини ифода этиш билан боғлиқ бўлган оҳанг, пауза, жест ва мимикалар сингари турли экстралингвистик омиллар ҳам иштирок этади ва улар лингвистик воситалар ёрдамида берилаётган ахборотнинг таъсирли ва мукаммал бўлишига кўмаклашади. Бинобарин, ундовларнинг юзага келиши ҳам ана шу экстралингвистик омилларга боғлиқдир. Ундовларнинг стилистик хусусиятлари Ҳар қандай тил бирликлари сингари ундовлар ҳам ўз лингвистик хусусиятларидан келиб чиқиб, матнда стилистик имкониятларини намойиш эта олади. Бу қўлланишда уч ҳолат кўзга ташланади. Биринчидан, ундов мустақил қўлланиши, ўзи алоҳида гап мақомида бўлиши ва мана шу ҳолатида муайян семантик ва стилистик маъно ифодалаши мумкин. Иккинчидан, ўзи алоқадор бўлган сўздаги маънонинг реаллашувига хизмат қилади. Бундай пайтда у ёнма-ён келган сўз маъносига қўшимча оттенка беради. Учинчидан, шундай ҳолатлар борки, ундов сўз иштирок этмаса, бу ёнма-ён келган сўзнинг маъноси реаллашмайди. Масалан, матнда бош сўзини Бошим! тарзида ишлатсак, унинг маъноси тингловчи учун мавҳум бир ҳолатда туради. Кичик матнга боғлиқ равишда бошнинг оғриётганлиги ҳақидаги хабарни ҳам, бошқа бир мазмунни, масалан, қаеринг тегди, деган

саволга жавоб бўлиши ҳам, Қаерларга урилмаган бошим! гапининг қисқарган шакли бўлиши ҳам мумкин. Лекин, вой бошим, дейилганда маъно аниқ – оғриган бош ҳақида гап бораётганлиги ҳеч кимда шубҳа туғдирмайди. Таҳлиллар шундан далолат берадики, нутқда ҳар қандай ундовнинг қўлланишида муайян субъектив баҳо кўзда тутилган бўлади. Шу маънода уларни шартли равишда дастлаб ижобий ва салбий эмоция ифодалайдиган ёки бошқа бир сўздаги шу оттенкаларни кучайтиришга хизмат қиладиган ундовлар тарзида икки гуруҳга ажратиш мумкин бўлади: ижобий: – Эй, муҳтарам домла!..– деди ва четланиб йўл берди (А.Қаҳҳор); салбий: Вой илон-ей! Мактабда интеллигент бўлиб юрасан-да, уйингда аксилинқилобий фаолият олиб борасан! Хэх! (Ў.Хошимов). Ундовлар англатадиган маъноларни шартли равишда икки – ижобий ва салбий оттенкаларни ифодалайдиган ёки сўзлардаги ана шу маъноларни кучайтиришга хизмат қиладиган қутбга ажратадиган бўлсак, айрим ундовларнинг бу ҳар икки қутбга дахлдорлиги ва уларнинг оралиқ ундовлар эканлиги маълум бўлиб қолади. Масалан, Аҳ, ёмон иш бўптида. Аҳ, яхши иш бўптида! Ёки вой ундови бир ўринда кесатиқ маъносини ифодаласа, иккинчи бир ҳолатда ачиниши, куйиниш маънларини ифодалайди: Вой, тилинг чиқиб қолипти-ку!-деди. – Вой қадрдоним, жигарим (Ойбек) каби. Илмий манбаларда ундовлар ясалмаслиги, аммо бошқа сўзларнинг ундовларга ўтиб туриши мумкинлиги ҳақида фикрлар айтилган: қаранг-а, қани…каби. [Ўзбек тили грамматикаси, 591]. Дарҳақиқат, ундовлар таркибида қатнашадиган айрим сўзлар мустақил маънога эга бўлган бирликлар ҳисобланади. Масалан, дариғ, ҳасрат, худо элементларини олайлик. Уларга во бирлиги, о/ё унлиларининг қўшилиши натижасида ундовлар юзага келади: водариғо [I.464], воҳасрато [I.470], худоё [IV.421] каби. Биринчи сўзда кучли ҳаяжонни ифодалаш учун во, о элементлари орттирилган: дариғ-водариғ-водариғо. Кейинги икки сўзда эса о ёки ё сиз субъектив муносабат юзага келмайди: ҳасрат-ҳасрато, худо-худоё каби.

Чунки водирғ дейиш мумкин бўлгани ҳолда воҳасрат, вохудо дейилмайди. Ё раззоқ [ III .342], ё раб сўзлари ҳақида ҳам шу гапларни айтиш мумкин. Ўл-а [ V .147] сўзидаги ўл ҳам ундов эмас. Унга а қўшилиши билан ундов ҳосил бўлади. Ана шу элемент туфайли сўзнинг талаффузи ва оҳанги ўзгаради ва шунга боғлиқ ҳолда мазмун ҳам ўзгаради. Ўл – буйруқ, а қўшилиши билан буйруқ оҳанги сусаяди, унинг ўрнини истак эгаллайди – бу кунингдан кўра ўлганинг яхши эмасми мазмунидаги гап шаклланди. Ёки ЎТИЛда келтирилган аттанг [ I .116] ни ҳам ундов деб бўлмайди. Унга қўшилган а ундов. Гарчи ўл-а даги сингари сўзнинг мазмунини бутунлай ўзгартириб юбормаётган бўлса ҳам, аттанг ни аттанг-а билан тенглаштириб бўлмайди. Аттанг – умуман афсусланиш, аттанг-а – афсусланишнинг суъбектив ифодаси, кучли афсусланиш, бўлиб ўтган воқеага ич-ичдан ижобий муносабат, ҳамдардлик билдириш, тингловчи билан ҳамфикр эканлигини изҳор қилиш. Шунингдек, ол сўзи ҳам ўзбек тилида мустақил лексик маънога эга бўлган бирлик. Унинг давомидан а қўшилса ва ола-а тарзида қўшилган товуш чўзиб талаффуз қилинса, у ундовга айланди ҳамда айтилган фикрга қўшилмаслик, менсимаслик, масхаралаш, беписандлик оттенкаларини келтириб чиқаради. Масалан: - Мен бугун жорий назоратдан юқори балл олдим. – Ола-а! каби. Гарчи луғатларда акс этмаган бўлса-да, йа-а элементи ҳам ундов ҳисобланади. Унинг айтилиши бирон-бир ҳаракатнинг уят деб ҳисобланишига боғлиқ бўлиб, одатда кичкина болаларга нисбатан қўлланиши билан характерланади: Йа-а, иштонингни ҳўл қилиб қўйибсан-ку! Майли, майли каби. У ҳам эркалаш, ҳам танбеҳ бериш, ҳам боланинг бу ҳаракатидан хафа бўлмаганликни билдириш каби оттенкаларни ўзида мужассам қилган ундовдир. Баъзи ундовлар тилимиз табиатига мос эмас. Улар ўзбеклар билан ёнма- ён яшаётган бошқа миллатларнинг тилидан ўзлаштирилган бўлиб, миллатимизнинг барча вакиллари тилида ҳам қўлланилавермайди. Мас., ой

ундови [Русско-узбекский словарь, М.,1954, стр.477]: Мен бугун ўзимга костюм заказ қилдим. Ой, бирам чиройли! Уҳ тарзида таржима қилинадиган фу [ IV .367] ундови ҳам рус тилидан ўзлаштирилган [Русско-узбекский словарь, М.,1954, стр.929]: Шу ҳам гап бўлдию, фу! каби. Бу сингари қўлланишларга тилимиз маданиятига салбий таъсир кўрсатувчи элемент сифатида қарашимиз, бошқалардан ўзини маданий ва билимдан кўрсатишга ҳаракат қилиб, уни тилга олиб киришга интилаётганларнинг хулқини эса салбий баҳолашимиз лозим. Бирламчи маънолари бутунлай бошқа бўлган айрим сўзлар борки, улар нутқда бемалол ундов бўлиб кела олади. ЎТИЛда шундай сўзлардан бири сифатида дўст келтирилган [ I .678]. Одатда, ижро этилаётган ашуладан завқланган шинаванда завқнинг, таъсирланишнинг кучлилигидан «Дўст!» деб қўяди. Худди шу сингари шахмат ўйинида айтиладиган шах/шоҳ сўзини ҳам ундов сифатида қабул қилиш мумкин. У шахмат ўйнида ютишига кўзи етган ва бундан завқ олаётган кишининг хитоби сифатида шоҳ-донани сураётган пайтда айтилади. Ўйин жараёнида пиёда охирги катакка етиб бориб, фарзин бўлганда ҳам ферз/фарзин деб юборади. Агар ўйин жараёнида от, тўра, сипоҳ ёки пиёда дейилмаслигини инобатга оладиган бўлсак, шоҳ ва фарзин нинг матний ундов эканлигини эътироф этишимизга тўғри келади. Ўзбек тилида ундовларнинг ёзилишида бир хиллик кузатилмайди. Масалан, аҳа [ I .129] ундови а-ҳа, а ҳа, ай-ҳа; оҳо [ III .196] ундови ох-хо / оҳ- ҳо, оҳа; ўҳў [ V .195] ундови ў-ҳў, уҳ-ҳу, ўҳ-ҳу, ўҳу, ўҳҳў [ V .195], ўҳ-ҳў, ҳўҳ- ҳўў [ V .571]; ҳа-ҳа [ V .523], ҳа-ҳа-ҳа, ҳаҳа-ҳаҳа [ V .523], ҳаҳҳа [ V .523], хах-ха; эҳа [ V .68] ундовининг э-ҳа, эҳ-ҳа,эҳ-ҳе тарзида берилиши каби ҳолатлар учрайди. Ҳарқалай бу каби хилма хилликлар тил маданияти нуқтаи назаридан ижобий ҳодиса саналмаслиги керак. Бир ундовнинг талаффузи деярли фарқланмаганлиги учун уни аҳа, а-ҳа, а ҳа тарзида уч хил ёзишга ҳожат бўлмайди. Масаланинг иккинчи томони ҳам бор. Сиртдан қараганда бу ерда имло қоидаларига риоя қилинмаётгандек туюлади. Аслида шундайми? Грамматик

нуқтаи назардан шундай бўлса, бордир. Аммо стилистик жиҳатдан бу гапни айтиб бўлмайди. Айнан ана шу ундовнинг талаффузида ҳар хиллик, аниқроғи узун-қисқалик ва баъзан чўзиқлик мавжуд. Бу ҳолат унинг маъносида дифференциацияни вужудга келтирган, маъно тараққиётига сабаб бўлган. Агар, ЎТИЛда ундов сўз сифатида аҳа нинг Разил кимсаларнинг ҳам Юрагини беомон — Ёндир! Аҳ-ҳа... мен кўрай, Ишқ олови, ён! [А.Суюн] каби мисолларда бировнинг қийин аҳволидан кулиш, масхаралаш, истеҳзони ифодалашдек фақат бир маъноси келтирилган бўлса [ I .129], бошқа матнларда унинг маъно доираси яна ҳам кенгайиши кузатилади: Аҳа, аҳа, гапиравер, гапиравер деганда, сўзловчининг фикрини тасдиқлаётгани; А-ҳа-а, тилинг чиқиб қолдими, дейилганда эса гапдан ҳали шунақами? маъноси англашилиб, объект ҳаракатининг маъқулланмаётгани маълум бўлади. Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, биринчидан, уларнинг ёзилишида мумкин қадар имло қоидаларига риоя қилиниши мақсадга мувофиқ бўлса, иккинчидан, уларнинг талаффузидаги қисқа-чўзиқлик ва бунинг оқибатида юзага келадиган стилистик нозикликлар ҳисобга олиниши лозим бўлади. Ундовларнинг шакллари турлича бўлишига қарамасдан, улар турли эмоцияларни ифода этувчи умумий сема атрофида бирлашади. Масалан, ажабланиш, ҳайратланиш, завқланиш, нафратланиш, аччиғланиш, эътироз ва норозилик каби. Айни пайтда , улар нутқда стилистик жиҳатдан бир хил қийматда деб бўлмайди. Р.Қўнғуров ундовлар ҳақида қуйидагиларни айтган: «Грамматик жиҳатдан ўзгармайдиган, субъектнинг ҳис-ҳаяжони, буйруқ-хитоби, ҳайдаш ва чақириши ҳамда турли хил ҳаётий муносабатларни билдирувчи сўзлар ундовлар дейилади». 6 Бу ва бу каби бошқа таърифлардан маълум бўладики, ундовлар нутқнинг фаол қисми ҳисобланадиган гапнинг таркибига кирмайди, унинг бўлаклари билан грамматик алоқага киришмайди. Аммо гап билан биргаликда матннинг турли ўринларида келаверади. Демак, ундов ва бошқа тил бирликлари ўртасидаги грамматик муносабатларнинг қандай бўлишидан 6 Қўнғуров Р. Ҳозирги ўзбек тилида ўзгармайдиган сўзлар. I қисм, 40-бет.

қатъий назар уларнинг нутқда қўлланишига қандайдир эҳтиёж бор. Ана шу эҳтиёж экстралингвистик омил бўлиб ҳисобланади. Тушунчамизда, бу эҳтиёж – нутқнинг тасвирийлигини, таъсирчанлигини таъминлаш зарурати бўлиб ҳисобланади. Бу масаланинг бир томони бўлса, иккинчи томони, нутқ субъектининг воқеликка муносабатини, воқеликдан қай даражада таъсирлаганлигини ифодалаш эҳтиёжи ундовларнинг нутқ жараёнида қўлланиш даражасини белгилайди. Бошқача айтганда, шундай нутқий вазиятларга дуч келинадики, сўзловчининг руҳий ҳолатини, ички кечинмаларини, ҳис-ҳаяжонини фикр ифодаси бўлган гап тўлалигича ўзида мужассам қила олмайди. Нутққа яна қандайдир ёрдамчи воситалар зарур бўлади. Ана шу зарур воситаларнинг бири сифатида ундовлар ёрдамга келади. Бинобарин, уларнинг нутқда юзага келиши субъектнинг ҳис-ҳаяжони билан, уларнинг объектга нисбатан мурожаати ва муносабати билан боғлиқ. Ана шу ҳис-ҳаяжонни, мурожаат ва муносабатни ифода этувчи тил элементлари нутқнинг алоҳида тури сифатида қараладиган гап таркибида ўзига хос тарзда ёки ундан ташқарида – ўзи ҳам нутқий ифоданинг бир кўриниши сифатида намоён бўлади. Мавзу тадқиқотчилари ундовларни маъно жиҳатдан эмоционал ундовлар ва императив ундовлар тарзида иккига ажратганларида ҳамда уларнинг ҳеч бирига кирмайдиган қисмини алоҳида гуруҳ тарзида баҳолаганларида масаланинг ана шу томонини ҳисобга олишган. 7 Биз уларга стилистик нуқтаи назардан муносабат билдиришга ҳаракат қиламиз. Аслида тил элементларининг бу алоҳида гуруҳини иккига – императив ва эмоционал ундовларга ажратиб таҳлил этиш лексик-семантик ва грамматик жиҳатдангина аҳамиятлидир. Стилистика учун эса бу тасниф шартли ҳисобланади. Чунки тилда бу алоҳида туркум сўзларнинг пайдо бўлиши ва қўлланиши нутқий вазият ҳамда суҳбатдошларнинг воқеликка муносабати 7 Ўзбек тили грамматикаси, I том. Морфология. – Тошкент: Фан, 1975, 592-бет.

билан боғлиқ экан, уларнинг нутқий жараёндаги иштироки у ёки бу даражада тасвирийликни келтириб чиқаради. Императив ундовларнинг стилистик хусусиятлари Ундовларнинг йирик бир қисми саналадиган императив ундовлар илмий адабиётларда одамларнинг диққатини тортиш, огоҳлантириш ёки жониворларни бирор ишни бажаришга ундаш, тўхтатиш каби маъноларни ифодалаш учун хизмат қилишлиги ва улар муайян объектга (II шахсга) қаратилганлиги билан кўпроқ буйруқ феълларига ўхшаб кетишлиги ҳақида мулоҳазалар баён қилинган. 8 Р.Қўнғуров уларни яна икки гуруҳга ажратган: одамларга қаратилган ҳамда ҳайвон ва жониворларга қаратилган ундовлар. 9 Императив ундовларнинг катта бир қисмини уй жониворларига қарата қўлланган элементлар ташкил қилади. Масалан, ЎТИЛнинг янги нашрида уларнинг учраши қуйидагича: ба (баъзи уй ҳайвонларини чақириш, I.131), баҳ-баҳ (итни чақириш, 1.194), беҳ-беҳ (ҳайвон ва паррандаларни чақириш, 1.249), гаҳ (қўлга ўргатилган қушларни чақириш, 1.490), дирр (отни тўхтатиш, 1.626), ишш (юриб кетаётган эшакни тўхташи, 2.261), киш (товуқ ва бошқа қушларни ҳайдаш, 2.379), киш-киш (паррандаларни, асосан товуқни ҳайдаш, 2.381), ма (нарсани олишга ундаш, 2.516), маҳ (ит ва бошқа баъзи ҳайвонларни чақириш, 2.572), мўҳ-мўҳ (уй ҳайвонларини чақириш, 2.671), пиш-пиш (мушукни чақириш, 3.273), пишт (мушукни ҳайдаш, 3.273), пўшт (одамларни йўлдан қочириш, 3.331), так/тек (отни тинчлантириш, 3.643), тис/ тисс (отни орқага тисариш, 4.116), тисс (овоз чиқармасликка ёки секин сўзлашга ундаш, 4.116), ту-ту (товуқни чақириш, 4.211), хих (эшакни тез юришга қисташ, 4.403), хўш/ҳўш (молни ҳайдаш ва қайтариш, 4.438), чув (отни юргизиш, 4.513), чуҳ/чу/чух/чув (отни юргизиш, 4.519), қурай (қўйларни ҳайдаш ва чақириш, 5.379), қурей (қўйларни ҳайдаш ва чақириш, 5.380), ғус (итни тезлаш, қопиш, қувишга ундаш, 5.462), ҳайт/хайт 8 Ўзбек тили грамматикаси, I том. Морфология, 597-бет. 9 Қўнғуров Р. Ҳозирги ўзбек тилида ўзгармайдиган сўзлар. I қисм, 50-бет.

(ҳайвонларни қўзғаш, ҳайдаш, 5.486), ҳуйт (қушларни чўчитиш, 5.558), ҳушт (майда жониворларни ва қушларни ҳайдаш, 5.568) каби. Бундан ташқари, гарчи ЎТИЛда берилмаган бўлса-да, қорамолларни кетаётган томонидан қайтариш учун бош, аравага қўшилган отни тўхтатиш учун трр, туяни қўзғаш, ҳайдаш учун ҳачу сингари ундов сўзлари қўлланади. Луғатда келтирилган қурей, хўш/ҳуш сўзларининг такроридан пайдо бўлган қурей-қурей, ҳуш-ҳуш, шунингдек, эчкиларни чақириш учун қўлланиладиган чиги-чиги каби ундов сўзлар ҳам мавжуд. Аммо ундовларнинг бу гуруҳи тилимиз учун стилистик жиҳатдан аҳамиятли эмас. Фақатгина одамга нисбатан бош сўзини қўллаш каби ҳолатлар бундан мустасно. 10 Қўшимча тарзда яна бир фикрни айтиш мумкинки, улар фақатгина кундалик-маиший жараёнда, яъни сўзлашув нутқида қўлланилади ва бошқа функционал услублар учун хос эмас. Агар бошқа услубларда, масалан, бадиий ёки публицистик услубда ишлатиладиган бўлса, уларга сўзлашув услуби орқали ўтган. Ундовлар нинг маълум қисмини одамларга қаратилган элементлар ташкил қилади ва уларни мурожаат ундовлари деб аташ мумкин. Янги ЎТИЛ маълумотлари бўйича инсонларга мурожаат қилишга қаратилган ундовлар тилимизда унчалик кўп эмас: ай/эй ( I .51), вей ( I .454), ҳай ( V .481), ҳап ( V .505), ҳо ( V .540), ҳов ( V .540), ҳой ( V .546), ҳу ( V .554-555), ҳув ( V .555), ҳўй ( V .570) каби. Улар орасида э ( V .16), эй ( V .23) ундовлари энг фаол ҳисобланганлиги учун уларни кенгроқ таҳлил қиламиз. Ай/эй. Ай ундови эй нинг ноадабий фонетик ёки шева варианти ҳисобланади ( I .51): Ай, менга қара! Ай, ундай қилма! Ай, қаёққа бораяпсиз? каби. Шунинг учун ҳам унга ижодкорлар жуда кам мурожаат қиладилар: Ай, Зарафшон, ўйнаб-кулиб оқа бер, / Мазлумларнинг юрагини ёқа бер (Чўлпон). Муборак, ай, юртим! Қирқ газ қанотли! (А.Суюн). Ай, раис бова, йўл-юзда биров билан майда-чуйда гап қилиб юрманг? (Т.Мурод) каби. Шу маънода у сўзлашув услубига хос бўлган ундов сифатида қаралади. 10 Баъзан ҳеч бир такаллуфсиз, қўпол равишда бир жойга бостириб кириб келган одамга нисбатан ҳайвонга менгзаб, жонли тилда «Бош, бош», деган жумлани қўллайдилар.

Гарчи ай нутқда эй нинг варианти саналса-да, уларнинг қўлланиш частотасида муайян фарқлар ва стилистик нозикликлар мавжуд. Бу нозиклик улардаги халқона услуб ва баъзан ифодаланадиган расмийлик оттенкаси билан изоҳланади. ЎТИЛда ундов сўз сифатида эй нинг икки маъноси: «1.мурожаат, чақириқ; 2.ачиниш, эзтироз, қўшилмаслик» маънолари берилган [ V .23]. Ай ва эй ундовлари қўлланиши нисбатида, эй кескин равишда кўпчиликни ташкил этади. Қиёсий таҳлил эса улар орасида муайян стилистик нозиклар борлигини ҳам кўрсатади. Бу стилистик фарқ уларнинг фақат адабий ёки шева вариантининг ажратилишида эмас. Масалан, бадиий матнларда ай қўлланган ҳолатларда халқ руҳига, жонли тилга яқинлик сезилади. Масалан, Чўлпон «Виждон эрки» шеърида ушбу ундовдан фойдаланганда худди ана шу жиҳатни эътиборга олган: Ай тутқинлар, ай эзилган, / Ай қийналган йўқсил эллар. / Ай умидсиз, ай чизилган / Дор олдига… Оппоқ диллар! / Ай бевалар, бечоралар, / Ай боғланган кишанларга. / Ай эрк учун оворалар, / Кўп ялинманг сиз уларга. Аксинча, «Кўринган аланга» шеърида эса эй вариантини қўллайди ва бу мурожаатга расмийлик оттенкасини беради: Эй, маданий, эй файласуф, эй аллома «кун ботиш», / Ер юзида кишан ёйиб, қуллик сепиб, охирда / Бу нима, бу – алангалар тўри билан ўралиш? (Чўлпон.). Эй ундови қўлланиш частотасининг юқорилиги, матнда мурожаат ва чақириқ маъноларининг шаклланишида фаол иштирок этиши унинг экспрессивлик даражасига ҳам таъсир кўрсатади. Масалан, Эй, ёш боламисиз! Нега йиғлайсиз? Эй бус-бутун аёлати вайрон ўлон ватан, Ҳар гўшаси замонада зиндон ўлон ватан. Шунинг учун, эй болалар, сарлавҳа қўйишни ўрганингиз,– деди Муродхўжа домла (А.Қаҳҳор). Товусдай ялтироқ, эй гўзал йиртқич! Мана, кўксимни йирт, мана, қоним — ич! (У.Азим) мисолларда эй иштирок этмаса ҳам у билан ёнма-ён келган сўз мурожаат оттенкасини ифодалай олиши мумкин: Ёш боламисиз! Нега йиғлайсиз? Бус-бутун аёлати вайрон ўлон ватан, Ҳар гўшаси замонада

зиндон ўлон ватан. Шунинг учун, болалар, сарлавҳа қўйишни ўрганингиз, – деди Муродхўжа домла каби. Матнлардаги эй нинг экспрессивлиги у билан ёнма-ён келаётган сўз билан биргаликда юзага чиқаётган бўлса ҳам, ундовнинг стилистик аҳамиятини инкор қилиб бўлмайди. Худди ана шу ундов воситасидагина мурожжат эффекти кучаяди, нутқ жонли тус олади. Мана шу маънода эй матнда ўзининг стилистик бўёғи билан иштирок этади. Шунинг учун ҳам ижодкорлар бу ундовга тез-тез мурожаат қилиб турадилар. Масалан, О.Ёқубов «Улуғбек хазинаси» романида эй валинеъмат бузруквор, эй бандаи гунг, эй осий банда, эй Муҳаммад Тарағай, эй нобакор, эй бандаи бероҳ, эй каззоб, эй нобакор палид, эй парвардигор каби жумлаларни қўллаган. Ушбу ундов иштирок этган матнлар таҳлили унинг ибтидоий маъноси мурожаат эканлигини, бошқа ҳолатларда ифодалаган стилистик отткеналари туфайли маъно кўлами кенгайиб борганлигини кўрсатади. Қуйидаги оттенкалар ана шу маъно кенгайишининг ҳосиласидир: ҳайратланиш: – Эй, муҳтарам домла!..– деди ва четланиб йўл берди (А.Қаҳҳор); эътироз: «Эй ўлинг ота бўлмай», дедим. – Эй... қўйинг... Мен итдан қўрқаман, – деди Мунисхон ва ўнг ёқдаги тор кўчага бурилиб, қўлини кўтарди. – Эй, хайр сенга... қурумсоқ... худомиз бир, пайғамбаримиз бир... (А.Қаҳҳор); суҳбатдошнинг фикрига қўшилмаслик:– Эй, сен ўл!– деди домла титраб- қақшаб,– қавм-қариндошинг, маҳалла-кўйинг ўлсин! – Эй, афандим, ишингиз тушсин... Қўй, эй... эримдан қолмайин!.. (А.Қаҳҳор); ачиниш: Шунда: «Эй, камбағаллик қурсин! Орзум очилмай сўзладиган бўлди, ўзим ҳасратда ўладиган бўлдим», деб бир сўз айтиб турган экан (У.Азим) кабилар. Ижодкорлар эй ни баъзан такрор қўллаш билан ифодада алоҳида пафосни вужудга келтира оладилар. Масасалан, Чўлпон эй дан шундай восита сифатида фойдалана олган: Эй, букун, оловлар Дунёни ёндирди / Инсонлар оч ерни Қонларга қондирди! / Эй, букун, кўкларда Қуёшлар тутилди, / Эй, букун, шамоллар, Бўронлар қутурди каби. Ёки: Эй-эй, келажагим сарбадорлари, — Сиз энди қўзғалинг фақат кўкламда! (А.Суюн).

Аслида такрорий қўлланиш кўпчилик ундовларга хос хусусият. Бунда икки ҳолат кузатилади: биринчи ҳолатда якка ҳолда ҳам ундов саналадиган бирликлар такрорланади ва жуфтлик ҳосил қилади: вой=вой-вой,оҳ=оҳ-оҳ, ҳай=ҳай-ҳай, ҳой=ҳой-ҳой. Иккинчи ҳолатда мустақил маъно эга бўлмаган бирликлар такрорланади ва бунинг натижасида ҳосил бўлган жуфтликдан ундов ҳосил бўлади: бай=бай-бай каби. Бу такрорланишлар биронтаси ҳам бекорга амалга оширилмайди. Ҳар бир такрорланишда муайян стилистик мақсад ётади. Шунинг учун ҳам вой ёки вой-вой, оҳ ёки оҳ-оҳ, ҳай ёки ҳай- ҳай, ҳой ёки ҳой-ҳой элементлари англатган маънолар бир-бирига тўғри келмайди, аксинча, бу такрорланиш оқибатида бутунлай бошқа – биринчи ундовнинг маъносига тўғри келмайдиган маъно оттенкалари юзага келади. Шунинг учун ундовларнинг такрорланишига нутқда рўй бераётган оддий ҳодиса сифатида қараш маъқул эмас. Баъзан нутқда айрим ундовлар оддий такрорланишлар доирасидан ташқарига чиқади. Масалан: бай-бай=бай-бай-бай, э-э, э-э-э сингари. Охирги элементнинг яна такрорланиши ёки товушнинг чўзилиши нутқда қўшимча маъно оттенкаларини юзага келтиради. Бай-бай дейилганда ҳайратланиш, ажабланиш, таҳсин ёки хушёқмаслик, норозилик, таассуф маънолари ( I .141) ифодаланса, сўз учинчи марта қайтарилиши билан бу оттенкаларнинг самарадорлиги янада ошади ва бу ифода сўзловчининг мақсадига янада тўлароқ мувофиқ келадиган бўлади. Э ажабланиш, таажжуб, ҳайрат ҳис- туйғусини билдирса ( I .16), э-э, э-э-э дейилганда ана шу ҳис-туйғулар ифодаси яна ҳам кучаяди. Ундовлар матннинг турли ўринларида такрорланиши ҳам мумкин: Эҳ! Ўзи пишитган чилвир-ку, эвоҳ ! Машрабнинг бўйнига солинган арқон!!! (М.Али) каби. Ундовлардаги стилистик маъно оттенкаларининг фарқланишида уларни талаффуз қилишнинг ҳам аҳамияти катта эканлиги адабиётларда кўплаб қайд этилган. Бу фикр эй га ҳам тегишлидир. Ундовнинг қисқа ёки чўзиқ талаффуз этилиши у билан ёнма-ён келган элементнинг маъно оттенкаларига ижобий

ёки салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Агар у қисқа талаффуз этилса, қатъият, кескинлик, шиддат маъноларининг ифодаланишига хизмат қилиши мумкин: эй одамлар, эй яхшилар, эй Худо каби. Кейинги товуш й чўзиб талаффуз қилинганда эса бошқа маънолар юзага келади: эй-й одамлар, эй-й яхшилар, эй-й Худо сингари. Иккинчи ҳолатда хурсандчилик, фахрланиш, мамнунлик оттенкалари пафос билан ифода этилади. Қиёслаймиз: Эй одамлар! Юксак юлдузлар / Мен сизларга учиб етсам бас (Р.Ҳамзатов) – Эй-й одамлар! Юксак юлдузлар / Мен сизларга учиб етсам бас ; Эй-й, фалак! Менга бунча чексиз-чегарасиз бойликни қандай ато этдинг?! (А.Суюн) – Эй, фалак! Менга бунча чексиз-чегарасиз бойликни қандай ато этдинг?! каби. Ундовлар фаол иштирок этадиган нутқий жараён асосан субъектнинг объектга мурожаати бўлиб ҳисобланади. Тўғри, тилда бу жараённи шакллантирувчи бошқа грамматик воситалар ҳам йўқ эмас. Масалан, ундалмаларни олайлик: Ука, бу гапларни мен сенга айтаяпман / Укам, бу гапларни мен сенга айтаяпман / Укагинам, бу гапларни мен сенга айтаяпман / Укажоним, бу гапларни мен сенга айтаяпман / Укавой, бу гапларни мен сенга айтаяпман. Гапнинг барча вариантларида, ҳатто биринчи гапда ҳам аканинг укага илиқ муносабати маълум бўлиб туради. Субъектив баҳо шакллари ана шу муносабатнинг шаклланишига хизмат қилади. Агар ундалмани ундов сўз билан, масалан, Эй, бу гапларни мен сенга айтаяпман тарзида алмаштирсак- чи? Оттенка бутунлай ўзгаради. Самимият, меҳрибонлик, яқинлик, ялиниш каби маънолар ўрнини қўполлик, менсимаслик, беписандлик каби оттенкалар эгаллайди. Бундай шундай хулоса келиб чиқадики, ундовлар шунчаки объектга мурожаат қилиш воситаси эмас. Айни пайтда, у муайян бир стилистик вазифани ҳам адо этишга мўлжалланган. Юқоридаги келтирилган гаплардаги ундалмада объект аниқ билиниб турибди. Бу – ука. Иккинчи ҳолатда эса, бу аниқлик ўз-ўзидан йўқолган. Мурожаат кимга қаратилганлиги номаълум. Уни фақат каттароқ матний қуршовда аниқлаб олиш мумкин. шу ҳолатида эса, мурожаат умумга қаратилган бўлиб туради.

Мурожаат характеридаги ундовларни қараб чиқишда давом этамиз. Вей. ЎТИЛда унинг маъноси «ҳайронлик, таажжуб, норозилик ҳис- туйғулари ифодаланади» [ I .454] тарзида берилган ва С.Аҳмаднинг «Уфқ» романидан Вей, ўзинг кимсан? Хотиниммисан? Мен фронтда қон тўкиб келганман мисоли келтирилган. Аммо бу мисолдан изоҳда берилгани каби ҳайронлик, таажжуб, норозилик оттенкаларини англаб бўлмайди. Унда мурожаат мазмуни бор, холос. Англашимизча, мазкур ундов ҳам эй, ҳой ундовлари сингари бир кишининг иккинчи бир кишига қарата мурожаатини ифодалайди. Аммо унинг қўлланиши диалектал чегараланган бўлиб, шаҳар типидаги шеваларда қўлланиши кузатилади: вей, менга қара; вей машинангни четга олиб қўй каби. Бу масаланинг бир томони, иккинчи томондан эса, унинг маъносида салбийлик – менсимаслик, илтифотсизлик оттенкалари бўлади. Биринчи сабабга кўра у бадиий ва публицистик матнларда деярли қўлланилмайди. Ҳай. ЎТИЛда уч маъноси келтирилган бўлиб, «1.кимсанинг диққатини ўзига жалб этиш, чақиришни; 2.эътиборни тортиш, огоҳлантиришни; 3.бўлган ёки ўтган ишдан розиликни, эътирозсизликни ва унга эътибор бермасликни, «шундай бўлса бўлибди» маъносини билдиради» тарзида изоҳланган [ V.481 ] : Ҳай, менга қара! Ҳай, кўзингга қара! Ҳай, майли! каби. Лекин бу каби қўлланишлар нутқда фаол бўлганлиги сабабли, экспрессивлик бўёғи ҳам камайган. Биринчи ва иккинчи мисолларда унга эй ундови синоним бўлади олади. Унинг ўрнида ҳой ёки учинчи мисолда ҳа нинг қўллана олишини вариантлар сифатида қараш керак. Мана бу Ҳай хотин, дейман, қандоқ беҳаёсан! Жинними ўзи бу... (А.Қаҳҳор). Ҳай, болам, давлат орттир, ерни кўпайтир, иморат сол, тилла йиғ... (А.Қаҳҳор). Ҳай, Мухтор, Муҳаммадражаб қаерда? (А.Қаҳҳор) мисолларида у хотин, болам, Мухтор сингари ундалмалар англатган ўзига жалб этиш, чақириш маъноларини кучайтирувчи вазифани адо этади. Шунинг учун ҳам Ҳай, Мухтор, Муҳаммадражаб қаерда? ва Мухтор, Муҳаммадражаб қаерда? гапларининг стилистик қиймати бир хилда эмас.

Аммо у ҳамма вақт ҳам шу маънолар доирасида қолиб кетмайди. Санжоғимда кўтаргум сени! Кўк тукли, Кўк ёлли Бўрим, ҳай! (А.Суюн) каби мисраларда у ўзининг экспрессивлик имкониятини қайта тиклайди. Ҳай, чақиринг! (О.Ёқубов). Ҳай, бу шовқин нима? – кампир кўча томонга қулоқ солди (Ойбек) . Ҳай, сенинг димоғ-фироғинг кимга! (А.Қаҳҳор). Ҳай, тузукмисиз?— дея бош силтади Ҳанифа Ражабовна (Ў.Ҳошимов) сингари гапларда унинг вазифаси ўзгаради. Сўз метонимизация ҳодисасига учрайди, хотин, болам, Мухтор каби элементларининг вазифасини ўз зиммасига олади, гапда ундалма ўрнида келади. Айни пайтда, ундовлар муайян стилистик вазифани ҳам адо этади, менсимаслик, беписандлик, ўзини катта олиш каби оттенкалар пайдо бўлиб қолади. Қиёслаймиз: Ҳай, болам, давлат орттир, ерни кўпайтир, иморат сол, тилла йиғ... – Ҳай, давлат орттир, ерни кўпайтир, иморат сол, тилла йиғ...; Ҳай, Мухтор, Муҳаммадражаб қаерда? – Ҳай, Муҳаммадражаб қаерда? каби. Ҳай, майли. Ана, қимиз қуйиб ич! (Зулфия) каби мисолларда эса майли сўзидаги розилик оттенкасини кучайтирувчи қўшимча восита бўлиб ҳисобланади. Шу билан бирга, унинг иштирок этиш-этмаслиги гапдаги ифодани стилистик жиҳатдан фарқлайди: Майли. Ана, қимиз қуйиб ич! дейиш амалга оширилиши лозим бўлган ишга юракдан розилик аломати ҳисобланса, Ҳай, майли. Ана, қимиз қуйиб ич! дейилганда эса ноиложликдан ёки хоҳламай розилик билдирилаётганлик маъноси англашилади. Айрим мисоллар таҳлили бу ундовнинг ЎТИЛда қайд этилмаган имкониятлари ҳам мавжудлигини кўрсатади. Жумладан, матнда эслаш: Ҳай, бир давр эди-да... (Ў.Ҳошимов); афсусланиш: Ҳай, номард дунё, номард дунё! – деди Ботир фирқа (Ў.Ҳошимов) каби оттенкаларни ҳам ифодалай олади. Ушбу ундов Ҳай аттанг! Қани, ўртоқ Одилов, сиз айтинг, шу гаплар ростми? Айтинг, Деҳқонбой (А.Қаҳҳор). Ҳай аттанг! "Жисми ногирон, қалби маҳзун " бу шаҳзода улуғ падарининг бошига не кулфатлар солмади! (О.Ёқубов). Ҳай, аттанг, сизларга тушиб қолибди (Ў.Ҳошимов) мисолларида

ҳам соф стилистик вазифани – аттанг сўзидаги афсусланиш маъносини кучайтиришга хизмат қилади. Шу жиҳатдан ҳай ундови э сўзига синоним бўла олади: Э, аттанг, сизларга тушиб қолибди каби. Афсусланиш маъносини берадиган сўз билан бирга келганда во га синоним бўлиши ҳам мумкин: Қори (четга). Ҳай дариғ, вақтида аскарликдан қочмаганимда ҳозир участкалик куёв бўлар эканман! (А.Қаҳҳор) - Во дариғ, вақтида аскарликдан қочмаганимда ҳозир участкалик куёв бўлар эканман!. Ундовдаги стилистик маънонинг реаллашувида вергул ҳам сезиларли аҳамият касб этади . Яна юқоридаги мисолларга қайтамиз: Ҳай, болам, давлат орттир, ерни кўпайтир, иморат сол, тилла йиғ... Ҳай, Мухтор, Муҳаммадражаб қаерда? Матндан вергулни олиб кўрамиз: Ҳай болам, давлат орттир, ерни кўпайтир, иморат сол, тилла йиғ... (А.Қаҳҳор). Ҳай Мухтор, Муҳаммадражаб қаерда? Ундовнинг самарадорлиги бирданига сусаяди, асосий куч ундалмага ташланади. Ундов ундалманинг соясида қолиб кетади. Агар ундов ва ундалма орасида пауза бўлса, нутқнинг оҳанги бошқача бўлади, сўзловчи нутқ объектининг диққатини ундов ёрдамида ўзига қаратиб олади, ундалма ёрдамчи, аниқловчи воситага айланади. Ўзбек нутқи меъёри нуқтаи назаридан ундов ва ундалма ўртасида пауза – узилиш бўлмаслиги, бир зарб билан айтилиши мақсадга мувофиқ. Шундагина ундалма биринчи планга чиқади. Унга дейман: “Ҳай гўзал, Бормоқдасан қаёққа?” (Зулфия). Ҳай қиз, тўлқинида келади оқиб / Бир олма, ариқнинг лабидан жилма! (Зулфия) мисолларидаги ундов ва ундалма ўртасида паузанинг бўлиши эса умуман мақсадга мувофиқ эмас. Бу ерда пауза шеърий ритм ва оҳангнинг бузилишига ҳам олиб келади. Ушбу ундовнинг қўлланиши баъзан индивидуал характерга эга бўлади. Масалан, Муҳаммад Али ушбу ундовни ҳай-ё тарзида, бирмунча маъноси кучайтирилган ҳолда қўлайди : Ҳай -ё, бу калом Аъёни салтанат, аъёни қутлуғ (М.Али). Қўлидан не келар шоирнинг аммо? Ҳай -ё! Унга ясси кўринар ҳаёт (М.Али) каби.

Олло исмин зикр этмасанг ҳам, Дилгинангда турсин “ Ҳай ё Ҳу!” мисраларида шоир уни ЎТИЛда изоҳлангани каби [V.484] қатъият маъносида қўллаган. Шоир ҳай-ё ҳуйт ни ҳам, гарчи ЎТИЛда изоҳланган маъносига тўғри келмаса-да, қатъият маъносида қўллаган: Бу дуррани танғиб олган-да, “ Ҳай -ё, ҳўйт!” деб ишлай берган у (М.Али). Бу ундов баъзан ижодкор жўшқинлигини, ҳаяжонини, бир сўз билан айтганда, шеърий матнда пафосни белгилайдиган нутқий воситага айланади: Кўк тукли, Кўк ёлли Бўрим, ҳай! (А.Суюн) каби. Шунингдек, одатда, ёш одам вафот этганида марҳумнинг яқинлари давра айланиб садр тушадилар. Бунда таъсирли сўз ва ибораларни айтиш йиғлаш билан бирга ҳар жумла охирида «ҳай!» деб кўксига уриб фарёд қиладилар. «Якка Аҳмад» достонида бироз бошқача тарзда берилган: Хончорбоғда ларзон бериб йиғлашиб, / Хотинлар ҳу, дейишиб садр солади. Матнларда учрайдиган ҳай-ҳай ундови ЎТИЛда қайд этилганидек [V.488], ҳай нинг шунчаки такрори эмас. Такрорланиш ҳисобига бу сўзнинг маъно доираси яна ҳам кенгаяди. Масалан: -ҳайратланиш маъносини кучайтиришга хизмат қилганда у астағфирулло сўзига синоним бўлади: Айниқса хотин важига келганда, ҳай-ҳай, худо ўз паноҳида сақласин! (А.Қаҳҳор) - Айниқса хотин важига келганда, астағфирулло, худо ўз паноҳида сақласин! каби. Шунингдек, ҳай-ҳай ёрдамида луғатда акс этмаган яна қуйидаги маъно нозикликлари келиб чиқади: -тўхтатиш, бирон-бир номаъқул ишдан қайтариш: Ҳайдар ота бир туп садарайҳонга қўл уриб искади, сўнгра, шохидан синдираётган эди, кимдир «ҳай, ҳай!» деди (А.Қаҳҳор). “Ҳай-ҳай, тил тегизма худога, кофир, Йўқса, дўзахга ҳам кирмоғинг маҳол!” ( М. Али ). -афсусланиш, ачиниш: Пишиқлабди ўғлини... Ҳай, ҳай... / Совчи бормай, ризолик сўрмай... ( М. Али ). Ҳай-ҳай, уввос солиб йиғлайди! (Ў.Ҳошимов). -нимадандир маза қилганликни, қаноатланишни маълум қилиш: Қори. Ҳай-ҳай, ундай бўлса шодиёнасига биз ҳам андак ишрат қилайлик

(А.Қаҳҳор). Асли ани кўрмакка йўқ тоқат, демишлар, / Сўз десалар, ҳай-ҳай, паришон дейдиларму? ( М.Али ). -фикрни тасдиқлаш: Ҳай-ҳай, бир от ишқибози, бир соз ишқибози ёмон (А.Суюн). -гап мазмунидаги нафратни кучайтириш: Ҳай, ҳай, сен келгинди! (А.Суюн) каби. Ушбу ундовнинг отлашуви ва фразеологик бирликлар таркибида келиши ҳам нутқ жараёнидаги кўламининг кенгая борганлигидан далолатдир: Ҳай- ҳай қилмасангиз Юсуфжон ака ҳам «Алқисса андин сўнг» дея ёзади (А.Қаҳҳор). Тан бериш, қойил бўлиш, завқланиш оттенкалари эса бу ундовнинг алоҳида стилистик имконияти сифатида қаралиши керак: Асли ани кўрмакка йўқ тоқат, демишлар, Сўз десалар, ҳай - ҳай , паришон дейдиларму? (М.Али). Тошдан эди дийдаси, ҳай - ҳай , Золим эди асли ул пари (М.Али) сингари. С.Зуннунованинг машҳур «Ҳай-ҳай» шеъри ҳам бунинг яққол далилидир. Ҳой эса ҳай нинг варианти ҳисобланади ва энг фаол ундовлар сирасига киради. У сўзлашув нутқида ҳам маҳсулдор қўлланади. Ўз навбатида бадиий ва публицистик матнларда ҳам бошқа ундовларга нисбатан қўлланиш частотаси юқори. Бу матнларда қўлланишнинг фаоллигига тескари ўлароқ семантик имкониятлари чегараланлигини кузатамиз. У субъектнинг объектга мурожаатини ифода этаётганда ундалма ҳам иштирок этади: Ҳой, Раҳимжон, шохини синдирасан... Ҳой бола, асли, қачон бўлса-да, рўёбга чиқиш умидида машқингни қилиб юраверсанг бўлар эди (А.Қаҳҳор). Ундалма иштирок этмаса, ундов унинг вазифасини ўз зиммасига олади, ва, айни пайтда, бетакаллуфлик оттенкаси кучли тарзда намоён бўлади: Ҳой, дунёга бир марта келасан, ҳамширангни... (А.Қаҳҳор). Баъзан мурожаатда ундовлар қўшалоқ ҳолда қўлланиб сўзловчининг алоҳида руҳий ҳолатини ифода этадиган воситага айланади: Э, ҳой, анор олиб бермадимми?– деди Туробжон майин товуш билан (А.Қаҳҳор).

Эътиборни қаратишга хизмат қилади: Мен биламан, оҳ, биламан сени, / Ҳой, йўловчи қиз! / Денгиздан нари маъбуданг сени, / Ҳой, йўловчи қиз! (Чўлпон). Баъзан у сўзловчининг нутқи қаратилганликни шунчаки ифода этади: Агар шу кўптирма нондай ерлар чойракорнинг ўзиники бўлса-чи, ҳой... (А.Қаҳҳор). Оғайни-чи, ҳой, бу дунёда оғайни бўлиш керак (А.Қаҳҳор). Бўстон (киради). Қани, ҳой, чўзма лағмон қани? (А.Қаҳҳор). Шунчакилик оттенкаси, мазкур ундовнинг гапдаги ўрни алмашганлиги билан изоҳланиши ҳам мумкин. Кейинги гапда ҳўй унинг варианти сифатида келтирилган. Ушбу ундовнинг гапдаги ўрнининг алмашиниши баъзан бадиий асарларда жуда катта стилистик вазифани адо этиши мумкин. Масалан, А.Қаҳҳор «Синчалак» асарида бу ҳолатдан мулоқотдаги келишув белгиси сифатида фойдаланган: Қаландаров мундайроқ меҳмон келса, югурдагига: «Эшон!» дер экан, бу иккита нон билан бир чойнак чой олиб кел» дегани, «ҳой, Эшон» деса, ош буюргани, «Эшон, ҳой» дегани эса, «ҳовлига бориб хотинимга айт, нозик меҳмон олиб бораман», дегани бўлар экан. Албатта, бу қўлланишни бошқа ўринларга ҳам татбиқ этиб бўлмайди ва у матнда адгерент характерга эга. Ушбу ундов ёрдамида эътироз, фикрга қўшилмаганлик, аниқлаб олиш оттенкалари реаллашувида иштирок этиши мумкин: Холнисо. Ҳо й , шошманг... нима, нима бўлди, қуда?. . Холнисо . Ҳой, нима деяпсан ўзинг? (А.Қаҳҳор). Баъзан персонажлар нутқида бу сўзнинг қўлланишида ноаниқликка йўл қўйилади: Раҳимжон. Ҳой аттанг! (А.Қаҳҳор). Гарчи жуда кам ҳолатларда бўлса-да, унинг такрор қўлланиши кузатилади: Ҳой-ҳой, менинг ёримсан, Танимдаги жонимсан (А.Қаҳҳор). Бундай пайтда у ўзининг асл семантик маъноси доирасидан ташқарига чиқади ва завқланиш, хурсандлик оттенкасини ифодалайди. Ҳап. ЎТИЛда ҳап тақлидий ва ундов сўз сифатида эътироф этилган ва жим деган маънони бериши айтилган (V.505). Луғатда келтирилган мисоллар унинг шевага мансуб сўз эканлигидан далолат беради. Биз қараб чиққан

бадиий матнларда бу ундовнинг учрамаслиги унинг қўлланиш доираси ниҳоятда чегараланганлигидан ёки ҳозирги адабий тилимизда деярли қўлланилмаётганлигидан далолат беради. Унинг Қисинишиб четроқ-четроқда / Кун санаймиз “ҳап, сеними” деб! (М.Али). "Ҳап сеними?" деган овози эшитилди. Қалқонбек гурс-гурс юриб Қаландарнинг ёнига келди (О.Ёқубов) мисолларида ҳап, сенми жумласи таркибида қўлланиши ЎТИЛда ундов сифатида келтирилган маънонинг моҳиятини ўзида акс эттирмайди. Ҳап тақлидий сўз сифатида оғизнинг тез очилиб-ёпилишини, шунда чиқадиган товушни билдиришини, ундан ҳосил бўлган ҳап этмоқ/ҳап демоқ эса тишлаш учун очилган оғизни тез беркитиш маъноларини билдирар экан, унинг ундовлик маъноси ҳам ана шу тақлидий сўз замирида пайдо бўлган, деб ўйлаймиз. Чунки луғатда келтирилган мисоллардаги ҳап ўтир, ҳап тур гаплари оғизингни ёпиб тур, оғзингни ёпиб ўтир маъноларини беради. Шундай экан, ҳап, сенми даги ҳап сўзнинг луғавий маъносига мос келмайди. Шунинг учун, уни битта п товуши орттирилган ва аслида у ҳа, сенми / ҳа-а сенми тарзида қабул қилиниши лозим бўлади. Юқоридаги мисолларда қўлланилган ҳап, сенми стилистика учун объект бўла олмайди. Ҳов. ЎТИЛда унинг уч маъноси берилган бўлиб, иккинчиси ундов сўз сифатида изоҳланган ва « айнан ҳо » нинг ўзи деб изоҳланган [V.540]. Дарҳақиқат, мана бундай мисолларда уларни бемалол ўрин алмаштириб қўллаш мумкин: Ҳов, Шакарбуви, шошилманг, қизингиз боласини туғиб кетсин! (А.Қаҳҳор). – Ҳов, йигит, кечаги чопиқни битириб қўйинг! (Ойбек). Ҳазил қилма, ҳов бола, нобуд бўласан, - дейишаётибди («Кунтуғмиш»). Ҳов йигитлар, бир наъра шер бормисан? («Маликаи айёр»). Ҳозирда ҳам же- ловчи шеваларда бу икки ундов ўзаро фарқланмасдан қўлланилаверади. Аммо ЎТИЛда у матнда ифодалайдиган ҳамма маънолари ҳам ифодаланган эмас. Масалан: ажабланиш, ҳайратланиш, эслатиш оттенкалари ифодаланмаган: – Ҳов, Йўлчибойми! Келинг, насиба-да. – Ёрмат қичқириб, узоқдан Йўлчини қаршилади (Ойбек). – Ҳов, урра қочди-ку, ақчаси қани!

(Ойбек). Отасининг олдига ўғли борса, ёр-ёр, Ҳов шул ҳам туҳмати бўламикан, ёр-ёр («Алпомиш»). Ҳов, ёшроғин уйида, балки, Умр кўшки берилди барбод (М.Али). Ҳов ва ҳой сўзлари ЎТИЛда маъноси «айнан ҳо» тарзида изоҳланган (V.540, 546). Аммо ҳой ни қуйидаги мисолларда ундов деб бўлмайди: Ҳов анави мажнунтолга етмагунча қўймайди! (Ў.Ҳошимов). Ҳов пастда, жарлик орасида вертолёт бўлаклари кўзга ташланади (Ў.Ҳошимов). Варианти: ҳовв. Ҳой да эса мурожаат оттенкаси мавжуд бўлганлиги учун уни экспрессив ундовлар қаторига киритиб бўлмайди. Сўзлашув услубида жуда фаол қўлланилади ва бошқа услубларга ҳам у орқали ўтган: Нимадан кўнглинг ғаш, нимада дардинг, Ҳой , кичик қишлоқнинг жажжи боласи? (М.Али). Тайёрланур, Отланур! Ларзаланур ҳозир ерлар, Ғайратлар қанотланур! Ҳой , полвон! Ҳой ! Улоқни торт (М.Али). Лекин ҳой такрор қўлланиб, ҳой-ҳой тарзида жуфтлашганда унинг стилистик қиймати ўзгаради, воқеа-ҳодисага муносабат оттенкаси юзага келади. Масалан, тўпланишиб турган кишилардан бири кутилмаганда ўйинга тушиб кетса, унга қараб «ҳой-ҳой», деб қўйиш ҳаракатни маъқуллаш, ҳаракатнинг устидан кулиш, ҳаракатдан тўхтатишга уриниш каби турлича оттенкаларни ифодалайди. Маънодаги фарқлар оҳанг орқали амалга юзага чиқарилади. ЎТИЛда тўрт маъноси берилган ва биринчиси «айнан ҳу» тарзида изоҳланган [V.555] ҳув ни ҳам, маъноси «айнан ҳой» деб берилган ҳўй ни [V.570] ҳам ундов деб бўлмайди. Унинг қўлланишида ишора, кўрсатиш оттенкаси мавжуд: Олмос қояларда олмос нур ўйнар, Чўққилар узра, ҳув , жайрон боласи (А.Суюн). Чунки, ҳув , олис тонгда Кашф этолган қалбин у! (А.Суюн) каби. Дарҳақиқат, ҳу нинг ҳув тарзида қўлланиши билан нутқда бирон бир стилистик ўзгариш содир бўлганлигини пайқаш қийиш: Йиғлама деяпман, ҳув кўз ёшинг ўз бошингни есин! (А.Қаҳҳор) - Йиғлама деяпман, ҳу кўз ёшинг ўз бошингни есин! каби. Шунинг учун унга бир товуш орттирилган вариант сифатида қараш тўғри бўлади. Сўраб нима қилурсан

мендан, Ҳув, йўллардан сўрагил уни (А.Суюн); Ҳув, четда нур тегмаган булут, Худди нурсиз ўтган бир юрак (М.Али) мисолларида у ундов эмас, кўрсатиш олмошидир. Ҳўй нутқда асосан феъл-ҳўй жуфтлигида қўлланади, алоҳида тарзда эса жуда камдан-кам ишлатилади: Қизиқ феъл-ҳўйларинг бор: қаерда булоқ бўлса, ўша булоқ қо-шига қатор-қатор иморатлар соласан — данғиллама уйлар, таг-тугли зинхоналар қурасан, дов-дарахтлар экасан, боғу роғлар яратасан! (А.Суюн) каби. А.Қаҳҳорнинг «Бошсиз одам» ҳикоясида у ношуд Фахриддин нутқида ишлатилган ва унинг ёрдамида образнинг нафақат қўлидан бир иш келмайдиган, балки гапини ҳам эплаб гапира олмайдиган уқувсиз, беўхшов кимса эканлигига ишора қилинган: – Э, ҳўй!.. Яхшимисан... ҳўй!– деди Фахриддин. Улардан ташқари тилимизда яна Аллоҳга қаратилган ундовлар ҳам мавжуд. Аллоҳга қилинган мурожаатларда ё, о, оҳ, ў, эй ундовлари фаол. Ё Олло/ Алло, ё Аллоҳ, ё Аллоҳу таоло, ё Раб/Раббий, ё Парвардигор, ё пока Парвардигор, ё Раззоқ, ё Худо, ё Ҳақ тарзида мурожаат қилинганда унинг куч-қудратини тан олиш ва бундан ҳайратланиш, қўрқиш, таъсирланиш каби ҳиссий ҳолатлар фақатгина ё ундови туфайли юзага чиқаётганлигини англаш қийин эмас. ЎТИЛда бу элементнинг учта маъноси келтирилган бўлиб, учинчиси ундов ва «хитобни билдирувчи ундалма, сўзлар олдидан келиб, кучли ҳис- ҳаяжонни билдиради» тарзида изоҳланган [II.22]. Ана шу оттенкалар Аллоҳга мурожаатда тўла намоён бўлади. Шу билан бирга, унда расмийлик оттенкаси ҳам мавжуд. Уларнинг қўлланишида маълум бир услубий фарқланишлар сезилади. Айтайлик, ё Олло/Алло, ё Аллоҳ дин пешволарининг ёки художўй, мўмин кишининг оддий кундалик мулоқотида тез-тез ишлатилиб турилади. Бу мурожаатларда экспрессивлик оҳори сезилмаслик даражасига келиб қолган. Диний маросимларда, масалан, амри маъруф қилинганда ё Аллоҳу таоло, ё

Парвардигор, ё пока Парвардигор сингари мурожаатлар фаол қўлланилади. Айнан мана шу қолипда улар бадиий услубга ёки публицистик услубга ҳам кўчган. Масалан: Ё оллоҳ! – деб товуш берди Гавҳаршод бегим. – Ўзингга шукур! (П.Қодиров). Ё оллоҳу таоло! Муқаддас рамазон кунида рўза тутиб қилган илтижоларимизни ижобат айлагайсен! (П.Қодиров). Ё раббий! Не ёзуқлари учун бу хўрлик, бу ажри интиқомни раво кўрдинг унга?" (О.Ёқубов). Ё раб... жаннатмакон Беруний ҳазратлари ҳақ: Оллонинг ҳукми ила курраи замин бетиним айланур (О.Ёқубов). Ё парвардигор! Осий бандангни бу ёлғон дунёдан ўз раҳматингга чорлагайсен ва лекин юлдузлар тўла коинот ни кўрмоқ ва мушоҳада қилмоқ, фалак сирларини идрок этмоқ саодатидан маҳрум қилмагайсен! (О.Ёқубов). Ё пока парвардигор, фалак бунчалик чаппа айланди?! – деб ўртаниб йиғлади (П.Қодиров). Тарихий мавзуларда ёзилган «Улуғбек хазинаси» ва «Она лочин видоси» романларида мана шу тарзда ифодада юқори услуб таъмин этилган. Мазкур ундов Ҳақ, Тангри, Худо сўзлари билан ҳам қўлланилади: Театр, ё Ҳақ, деб сенга келурман – Мени ёндира қол, бировнинг дарди! (У.Азим). Ё тангрим, нажот бер, нажот бер, ўзинг! Зор бўлди, ў, тангрим, ўзинг қўллагил! (А.Суюн). Ё Худо! Бу қандай шармандалик! (Ў.Ҳошимов) каби. Гарчи кам қўлланилса-да, бундай ҳолатлар ҳам юқори поэтик услуб намуналари сифатида қаралади. Мурожаатнинг ё худо шаклини, одатда, оддий халқ вакиллари фаол қўллайдилар. Масалан, Қоч! Қоч, имонсиз! Ё Худо! Бу қандай шармандалик! (Ў.Хошимов). Нега мен кўрмаяпман, ё худо, мен ҳеч кимни кўрмаяпман, Йўлмирза қайси бири? (Зулфия) каби. Биринчи мисолдаги ё худо «Тушда кечган умрлар» романидаги Фотима, иккинчи мисолдагиси эса М.Каримнинг «Ой тутилган тунда» трагедиясидаги Шафақ тилидан олинган. Ундовларнинг ўзи ёнма-ён келган сўзлардан олдин ёки кейин жойлашиши маълум стилистик аҳамиятга эга эканлиги бу ҳолатда ҳам яққол намоён бўлади. Бу жойлашишлар уларнинг маъно оттенкаларини ўзгартиради: ё Худо, ё Аллоҳ – худоё, илоё каби. Бундай қўлланганда ё

Аллоҳ, ё Худо жумлалари билан илоё ва худоё сўзлари билан стилистик жиҳатдан тенг қийматда бўлмайди. Биринчи ҳолатда - ё Худо, ё Аллоҳ дейилганда бевосита Яратганга мурожаат қилинса, иккинчи ҳолатда – худоё, илоё дейилган унинг номи тилга олиниб, истак, ният билдирилади. Парвардигоро сўзи ҳақида ҳам шу фикрни айтиш мумкин: Ўғлим! – деб такрорлади. – Илоё бошинг тошдан бўлсин, омон бўл, онангни сенга, сени Оллоҳга топширдим, болам! (О.Ёқубов). Шунингдек, илоё, худоё сўзларнинг қўлланишида маълум функционал чегара мавжудлигини таъкидлаймиз. Бу ҳолат Аллоҳ ва Худо сўзларидаги чегаранишлар, яъни худо сўзининг халқчиллиги ва аллоҳ элементининг юқори услубга хослиги билан изоҳланади. Қўлланишдаги бу каби услубий ўзига хосликлар мана бу мисолда ҳам яққол кўзга ташланади: Ё қудратингдан! Қачон? Қачон мен кета беринг дедим? (А.Қаҳҳор) каби. Матнда бу зотнинг номи тилга олинмаса-да, кимга мурожаат қилинаётганлиги аниқ бўлиб туради. Матнда метонимизация ҳодисасига рўй беради ва қудратингдан сўзи буюк зотнинг номини ифодалашни ҳам ўз зиммасига олади. Биз учун муҳими шундаки, Аллоҳга мурожаат қилинаётганлик бу ерда фақат ё ундови орқалигина амалга ошади. Акс ҳолда, кимга мурожаат қилинаётганлик аниқлаш қийинлашиши мумкин: Қудратингдан! Қачон? Қачон мен кета беринг дедим? сингари. Бунинг устига, ҳайратланиш эффектини ҳам фақат ана шу ундов ўз зиммасига олмоқда. Фикримизни қуйидаги мисоллар ҳам тасдиқлаши мумкин: Тангрим! Нима жаранглар унда! – Кучер, тўхта, отларни тўхтат (Зулфия), Кишанларнинг зори бор бунда! Тангрим... Санаб бўлурми машъум минутда (Зулфия). Кейинги гаплар ёрдамида бу маъно оттенкалари янада кучайтирилиши ҳам мумкин: Ё қудратингдан! Тушда ҳам шунчалик ўхшайдими одам? (О.Ёқубов). Ё қуруқ туҳматингдан! Ўлимдан хабарим бор, бунақа гапдан (Ў.Ҳошимов). Ўзбек тилида ё+бошқа сўз қолипида юзага келган ундовли бирикмаларнинг қўлланиш кўлами кенг эканлиги кузатилади. Уларнинг бир

қисмида, худди юқоридаги тарзда, одамларга ҳам мурожаат қилинади: Ё амиралмуслимин, тағин, кўзингизга зарар етказмасин... (А.Қаҳҳор). Иккинчи бир қисмида алҳазар, қозийилҳожат сингари сўзлар қўлланилади: Ё алҳазар, жиндаккина жуссасига шунча айёрлик, шунча макр- ҳийла сиғса-я! (А.Қаҳҳор). Ё алҳазар! Кечагина тузилган сулҳни бузиб яна уришайликми? (П.Қодиров). Нақ шу пайтда Шоқосимнинг хўжайини Парпихўжа ёғчи ичкари ҳовлидан чиқиб, одатдагича, «ўҳу, ўҳу» билан «ё олло! ё қозийилҳожат!»…деди (Ойбек). Гаплардан шу нарса англашиладики, бу ерда ҳам мазмунан: алҳазар – ўзинг сақла, қозийилҳожат – ҳожатни чиқарувчи ҳукмдор маъноларида Аллоҳга мурожаат қилинади. Ё+пир бирикмаси нутқда фақат I шахс бирлик шаклида қўлланилади ва унинг маъносида кенгайиш юз берган. Дастлаб, ё пирим дейилганда мадад сўровчи мурожаат маъноси кучли бўлган: Ё пирим, дея, жойидан қўзғолди. Oёқланиб, қалқиб-қалқиб олди (Т.Мурод). Кейинчалик унга ҳайратланиш маъноси қўшилган: Ё пирай, сен қаёқдан пайдо бўлдинг!? (оғзаки нутқдан). Ё пийрим!.. Нусрат акамга минг марта айтдим-а!.. (А.Қаҳҳор). Сўзлашув нутқида, одатда, кексалар ўрнидан тураётганларида бу сўз тез-тез мурожаат қиладилар: ё пирим… каби. Ё чилтон дейилганда ҳам руҳларга мадад сўраб мурожаат қилиш оттенкаси мавжуд: Бу мудҳиш машъум базмга ҳалиги ялмоғиз фолбиннинг хаста овоз билан вайсаши қўшилди: «ё Султон! ё чилтон! ҳу – ҳу – ҳу!..» (Ойбек). Ушбу қолипда юзага келган қуйидаги ё тавба, ё фалак жумлаларида ҳам ҳайратланиш, ажабланиш оттенкалари бевосита ундов орқали реаллашган: Ё тавба! У юлдузларни яхши танимади (О.Ёқубов). – Ё тавба! Қилмиш- қидирмиш деганлари шумикан? (П.Қодиров). Ё фалак! Ҳой, уни тутингиз, илло, Ундай бадбахт ила қисқа гап лозим! (М.Али). Аллоҳга қилинган мурожаатлар орасида эй ундовига ҳам алоҳида эътибор берилади: эй парвардигори олам, эй ҳаллоқи олам каби. Агар матндан ундов сўз олиб ташланса, фақатгина Аллоҳга мурожаат маъноси қолади ва бу мурожаат маълум маънода ҳис-туйғу ифодасидан маҳрум бўлади.

Аллоҳга мурожаатда оҳ ундовининг қўлланиши билан алоҳида стилистик маънолар юзага келади. Масалан: ҳузурланиш, шукроналик, қаноатланиш туйғулари берилади. Ундовнинг такрорланиши бунга кўмаклашади: Оҳ-оҳ, тангрим, бор экансан, Хизматингга минг шукр, Бизларни ҳам дер экансан, Даргоҳингда омон юр (А.Суюн). Унинг ёрдамида ноиложлик, чорасизлик туйғулари ифодаланди: Оҳ, тангрим!. Нима гап? Шу етмаганди. Юз бурдингми биздан оллоҳи карим? (А.Суюн). Гарчи кам бўлса-да, ў қўлланилади ва у нолаю фиғоннинг юқори нуқтада берилишини таъминлайди: Шайтону мустабид ўчоғи битта, Ў, тангрим, мен уни вайрон истарам! (А.Суюн). Аллоҳга бўлган мурожаатда ниманидир сўраш, илтижо, ўтинч оттенкалари ҳам ундовлар орқали амалга оширилади: Руҳни саломат қил, э тангрим! Туя бардошини ато қил менга, (Зулфия). О, тангрим, сен узун пичоқ бер бизга. Узун пичоқ даркор олмоқ-чун қасос... (Зулфия). Шунингдек, ҳайратланиш: Қанча азизларимдан бўлдим мосуво?! О, тангрим, бу не ҳол, Оқйигит? (Зулфия), саросима: Нега чекка сочларинг бирдан оқариб кетди? Ё худойим!.. Ё тангрим, ой сўниб боряпти (Зулфия), ғашлик: Э худо, кўнглим шундай ғашки, шундай ғашки, ичимни ит тирнаяпти (Зулфия) каби руҳий ҳолатларнинг юзага чиқишида ҳам ундовларнинг хизматлари алоҳида бўлади. Унинг қўлланишидаги самарадорлик Аллоҳнинг бошқа эпитетлари билан биргаликда келганида янада яққол намоён бўлади: Ўзинг инсоф бергайсен уларга, э яратган эгам. Ўзинг инсоф бергайсен... Э, яратган эгам! Фақирга қилган иноятларингни бул набирамдан ҳам дариғ тутмагайсен!–деб дуо қилди (О.Ёқубов). Англашиладики, ундовларнинг императив гуруҳидаги кўринишлари ҳам ўзи иштирок этаётган нутқий вазиятга боғлиқ тарзда мулоқот жараёнининг фаол аъзоси, субъектив муносабатнинг алоҳида ифодаси сифатида намоён бўлади. Эмоционал ундовларнинг стилистик

хусусиятлари Кишилар нутқ субъекти сифатида турли вазиятларда турлича эмотив ҳолатда бўладилар. «Кишиларнинг ҳис-туйғусини, эмоция ва руҳий ҳолатини билдирувчи ундовлар эмоционал ундовлар бўлиб, энг катта группани ташкил қилади. Бу группаларга кирган ундовлар маъно жиҳатдан жуда ҳам ранг- барангдир. Яъни улар завқланиш, қувонч, хурсандчилик, ачиниш, шафқат, хайрихоҳлик, мамнуният, ҳузур, ажабланиш, ҳайратланиш, таажжуб, койиш, қойил қолиш, шодланиш, миннатдорлик, ташаккур, қўрқиш, чўчиш, афсусланиш, норозилик, эътироз, жирканиш, нафратланиш, ғазаб, ўкинч, алам, пушаймон, ғам, қайғу, мусибат, кулфат, дард, зарда, ҳазар, нолиш, зорланиш, шикоят, ҳасрат, даҳшат, ваҳима, танбеҳ каби хилма-хил маъноларни ифодалайди». 11 Ушбу маъноларни ифода этадиган алоҳида ундовлар мавжуд. Уларнинг асосийларини кўриб ўтамиз. ЎТИЛда маъноси «мурожаат ёки хитобни билдиради» тарзида изоҳланган ва эск. белгиси остида берилган аё сўзи [ I .42] ундовдир. Бошқа функционал услубларда қўлланилмайди ва бадиий услубга хосланган бўлишига қарамасдан, бу услубда ёзилган матнларда ҳам кам ишлатилади: Аё, халқинг хароб! Беруҳ, паришон! Сени топтар ғаним истаган пайти (А.Суюн) каби. Бў. ЎТИЛда ундов сифатида берилган ва моллар (сигир, бузоқ ва б.) чиқарувчи чўзиқ товушни ифодалаши айтилган [ I .395]. Агар сўз мол товушининг ифодаси бўлса, ундов эканлиги шубҳали ва унга тақлидий сўз сифатида қараш лозим. Лекин баъзан эсини таниб қолган бола йиғлаётган бўлса, унга қарата ғашини келтириш мақсадида же-ловчи шеваларда шу сўзни айтадилар. Иккинчи маънода қўллаганиши ҳам кузатилади. Агар бирон киши бировнинг омонатини олган бўлса-ю, олганлигидан тонса, қайтариб бермаса, баҳс жараёнида унга Олмаган бўлсанг бў де қани, дейдилар. Ва. ЎТИЛда сўзнинг иккинчи маъноси унинг таркибидаги а нинг чўзиб талаффуз қилинишидан юзага келиши ва ундов ҳисобланиши ҳақида изоҳ 11 Ўзбек тили грамматикаси, I том, 592-593-бетлар.

берилган: «Нарса, кимса, ҳаракат кабиларнинг белгиси меъёрий даражадан пастлиги, мақтайдиган даражада эмаслигини ифодалайди», дейилган [ I .430]. Бу изоҳлар ундов сифатида унинг вазифасини тўлиқ қамраб ололмайди. Бундан ташқари сўзлашув нутқида у ажабланиш оттенкасини бериши мумкин: Ва-а, шундай бўп чиқдими! Бунда у вой га синоним бўлади. Ёш болага нисбатан Ва-а, ҳолинг шу экану, дейилганда унинг устидан кулиш ёки шижоатга ундаш каби оттенкалар юзага келади. Ваҳ. ЎТИЛда унга «Бировни чўчитиш учун тўсатдан, билдирмасдан айтиладиган сўз» тарзида изоҳ берилган [ I .450]. Аммо бу шарҳ унинг имкониятини тўла қамраб ололмаган. Қуйидаги Ваҳший йўлбарс «ов»ин ғажир, бурдалар – Парча-парча оҳу –бегуноҳ бир жон. Ваҳ, не ҳол, сурувни қийратар қашқир (А.Суюн). Маҳбус ўлмоқ истасанг гар, кел анга кўнгилни бер, Ваҳ, анинг қалби Бухоро Аркининг зиндонидир! (М.Али). Ваҳ, айлана бошлади тезкор / Бошим узра фалакнинг чархи (У.Азим) каби гапларда у сўзловчининг афсусланиш, иложсизлик, куйиниш, ачиниш, изтироб сингари ҳис-туйғуларининг реаллашувига хизмат қилган. Воҳ. ЎТИЛда «ғам, қайғу, алам, афсус ёки оғриқни ифодалайди» тарзида изоҳланган [ I .470]. Масалан, На қушларнинг саси келар, воҳ, / На хуш илҳон еллар навоси... (М.Али) каби . У матнда, одатда, бошқа ундовлар билан биргаликда келади: Ўтди умрим воҳ дариғ... (Қадимги қўшиқ). Қишлоқ каттакон азахонага ўхшаб қолди: босинқи ғовур, оҳ-воҳ, кўз ёши. Эй воҳ, фалак, мен ўлмадим ёшлиғимда, Ҳурлар билан ўйнамадим кавсарингда. Заргаров (дарров креслога ўтириб). Оҳ! Воҳ! Суғур! Суғурсанг-чи! (А.Қаҳҳор) сингари. Вуй. ЎТИЛда муболағани, ҳайратни ифодалайди, деб изоҳланган [I.471]. Бундан ташқари кутилмаган вазиятга дуч келинганда ва чўчиб тушганда ҳам вуй дейдилар. Асосан хотин-қизлар нутқига хос ва якка ўзи қўлланади. Бизнингча, у вой ундовининг варианти. Шунинг учун ҳам вой-вуй тарзида фаол қўлланади: – Вой - вуй... – деди Ўрмонжон кайфи учиб, – агар шуларнинг ҳаммаси рост бўлса... Кўрпамни қўйиб атрофга шундай қарасам...

вой-вуй, Мирзачўл шунақами ҳали, деб юборибман! (А.Қаҳҳор). Вой-вуй-й, осмонда ҳам кап-каттакон фил, Сичқондан қочмоқда — хартумлари зил (А.Суюн). Дод. ЎТИЛда «Руҳий ва жисмоний азобга чидай олмай чиқарилган қаттиқ товуш; бақириқ, фарёд», деб изоҳланган. [I.634]. Энг фаол қўлланадиган эмоционал ундовлардан бири. Бу фаоллик, айниқса, икки ҳолатда, биринчидан, дод деб юбормоқ, дод овози, дод солмоқ, дод демоқ, дод айламоқ, арзу дод қилмоқ, додламоқ, дод урмоқ, дастингдан дод сингари ясама ва фразеологик бирликлар тарзида, иккинчидан, вой сўзи билан биргаликда қўлланганда яққол сезилади. Аммо таҳлиллар унинг ўзи якка ҳолда қўлланиш имкониялари тобора чегараланиб бораётганлигини кўрсатади: -Дод!.. Анваржоннинг онасидан қолган тақинчоқлар ичида меники, ўз-ўзимники ҳам бор эди, айтинглар, меникини беришсин!.. (А.Қаҳҳор). Ў ғ ри урган киши «дод, ў ғ рини ушла!» дейди, пора берган киши «дод, порахўрни ушла!» демайди - да! (А.Қаҳҳор). А.Қаҳҳор «Шоҳи сўзана»да ишлат ган дод устига дод!, дод-бедод вариантлари нутқда жуда кам қўлланилади ва стилистик оҳори кучли ундовлар ҳисобланади: Нетайхон. Нима гап ўзи? (Аҳволни кўриб ва ҳимага тушади, капитанни четга суриб сандиқни қучоқлайди. ) Войдод! Дод устига дод! Бўстон. Дод-бедод! Войдод, ҳукуматга арзим бор! Ёҳу. Худога қарата кучли ҳис-ҳаяжон билан айтиладиган илтижо [II.59] маъносини берадиган ушбу ундов китобий характерга эга ва юқори услубни белгилайди: Йигитлар мактубин битганда қондан, Келинлар фироқда чекканда ёҳу (А.Орипов). Термилар оҳу кўзинг, ёҳу, кўзим яйратгали, Кўздаги қайғуларин қайғуларимга отгали (М.Али). Қуш баланд учарди, Жуда ҳам баланд. Қаноти бор эди қушчанинг, ёҳу! (У.Азим). Шу сабабли сўзлашув нутқида деярли учрамайди. Иби. ЎТИЛда маъноси «ажабланиш, ҳайронлик каби ҳис-туйғуни билдиради» тарзида изоҳланган иби сўзи [II.209] худди шу оттенкаси билан сўзлашув услубига, асосан же-ловчи шевалар тилига хосланган: Иби, нима

деяпсан? Иби, сенга нима бўлди? каби. Шундай бўлишига қарамасдан, бу услубда ҳам фаол қўлланилмайди ва изоҳланган мазмунда вой, ие ундовларига синоним бўлади. Ие. ЎТИЛда маъноси «ажабланиш, ҳайронликни ёки норозиликни билдиради» тарзида изоҳланган [II.175]: -Ие, Ҳусанхўжа-ку! “Ўлмаганмидинг?” (Ў.Ҳошимов), Ие, скелет-ку, бу? (Ў.Ҳошимов). Ие сўзи таркибидаги е чўзиб талаффуз қилинганда норозилик оттенкаси намоён бўлади: – Ие, қатиқ бузилади!.. Ҳаммаси зардобга айланади! (А.Қаҳҳор). Лекин ушбу ундов ифодалайдиган маънолар фақатгина ажабланиш ва ҳайрон бўлиш доирасида чегараланиб қолмайди. Уларга хурсанд бўлиш оттенкаси ҳам қўшилиши мумкин: -Ие, ўзингмисан, ўртоқ?- деди дадилланиб.- Марҳамат, қани ичкарига! (Ў.Ҳошимов) каби. Ийи [II.185], ийе [II.185], ийя [II.185], ия [II.262] каби ундовлар эса «айнан ие» деб талқин қилинган. ЎТИЛ хулосаларига асосланиб, уларни ўзаро вариантлар сифатида қараймиз. Ҳатто алоҳида ундов сифатида берилган ий ни ҳам шу вариантлар таркибида қарашга тўла асослар бор. Чунки бу ундов изоҳида берилган «хавфсираш, эҳтиёт бўлиш» оттенкалари [II.184] юқоридаги вариантларда ҳам мавжуд. Иҳ. ЎТИЛда маъноси «норозиликни билдиради» тарзида изоҳланган [II.265]: Нурининг ғазаби тутақиб ёниши учун ҳар вақт биргина сўз кифоя эди. У «иҳ» деб тескари бурилди (Ойбек) каби. Нутқда ниҳоятда кам қўлланилади. Юқоридаги мисолда ҳам муаллиф нутқида берилганлиги буни исботлайди. О (чўзиқ). ЎТИЛда маъноси «завқланганликни ёки мамнунликни билдиради» тарзида изоҳланган [III.70]. Мана бу мисол луғатда айтилган фикрни тасдиқлайди: О, айланай, медаллик Бўстонбуви Норматовани ким билмайди! (А.Қаҳҳор). Лекин, бошқа мисоллар таҳлили унинг шу маънолар доирасида чегараланиб қолмаганлигини, риторик мурожаат даражасига кўтарилганлигини кўрсатади: О, тақдирнинг аччиқ ўйини! Гувоҳ бўл, эй мўйсафид тарих (М.Али) каби.

Шу билан бирга, ушбу ундов туфайли юзага келган қуйидаги маъно оттенкалари унинг нутқий жараёндаги имконияти янада кенгая борганлигидан далолатдир: -эътироз, «йўқ-йўқ» маъносида: О, қўрқаман! Юргайман доим шафқатинг излаб (М.Али). -афсусланиш, алам, надомат оттенкаси: О, шўрбахт инсон! Ортиқ ҳиммат кўрганмидинг ҳеч? (М.Али). О, кўрмаган роҳат тўшагин, Жанг-жадал деб туғилган инсон (М.Али). -фахрланиш, ғурурланиш оттенкаси: Қарангиз, о! Фот иҳ, жаҳонгир! Бир вақт унга дунё эди тор (М.Али). О, мен учун, Ватан ва подшо Икки тимсол — яхлит бир сиймо!” (М.Али). -нафрат оттенкаси: Биров билмас. Билурлар аён: Уруш борар, уруш... о, уруш...(М.Али) Шунингдек, ушбу ундовнинг қўлланишида кўтаринкилик, пафос сезилади ва бу унинг функционал чегараланишини ва юқори услубга хосланишини белгилайди: Қайлардасан, о, сен бояқиш? Жонга тегди бу кеча фироқ (М.Али) каби. Обба. ЎТИЛда унинг «1.ҳайрат, таажжуб», «2.ачиниш, нафрат», «3.зорланиш, норозилик» тарзидаги уч хил маъноси изоҳланган (III.70). Обба ва оббо (III.70), ўббў (V.132) сўзлари ўзаро вариантдош ҳисобланади: оббо, ёмон иш бўлибдику; оббо, ҳали етиб бормаганмикан?; оббо, шу етмай турувди; оббо, ҳали сен ҳам бормидинг каби. Яна: Оббо хотинталоқ-эй, шунақа қилган денг, Ҳожим!.. (А.Қаҳҳор). Оббо... нималар қилдим экан? (А.Қаҳҳор). Оббо! Эсингиздан чиқдими, келганингизда оёғингиздаги ботинканинг ипи симдан эди... (А.Қаҳҳор). Таҳлиллар ушбу ундовнинг матнда бошқа стилистик оттенкалари юзага чиқишини ҳам кўрсатади. Масалан, – Оббо... Жодугарликни билсам ҳовлингизни минг чақирим нарига сурар эдим (А.Қаҳҳор) гапидаги ундовдан «фикрингиз тўғри эмас», «фикрингизга қўшила олмайман», «ундай эмас» каби маънолари келиб чиқади. — Оббо! Боринг энди! (Ў.Ҳошимов) гапида

эса у субъектнинг «ўжарлик қилманг», «қайсарлик қилманг» ёки «кўп гапирманг», «эзмалик қилаверманг» сингари фикрларининг ифодаси бўлиб хизмат қилади. Оббо... сизга ёлғончи бўлдим-да! (А.Қаҳҳор) гапида эса афсусланиш маъноси айнан шу ундов орқали реаллашмоқда. –Оббо, нима қилибсизки, чарчайсиз... ётинг, чўзилинг…(А.Қаҳҳор) гапида суҳбатда фикрнинг муштарак эмаслиги, суҳбатдошларнинг бири иккинчисининг фикрига қўшилмаётгани маълум бўлади. Сўзлашув нутқида оббо ундови, одатда, якка ҳолда қўлланмайди. У иккинчи бир ундов – ё эй, ёки а нинг келишини тақозо қилади: оббо сенэй, оббо сизай, оббо укамай/оббо укама каби. Бундай пайтда ундов ёрдамида юзага чиқаётган маънолар кўлами кенгаяди. Оббо Раҳимжон-эй, – деди Салимхон сочини тараган тароғини пуфлаб, – шунча кўришни орзу қиламан, ҳеч тўғри келтириб бўлмайди (А.Қаҳҳор) мисолини қиёслаб кўрамиз: Оббо Раҳимжон, – деди Салимхон сочини тараган тароғини пуфлаб, – шунча кўришни орзу қиламан, ҳеч тўғри келтириб бўлмайди = Оббо Раҳимжон-эй, – деди Салимхон сочини тараган тароғини пуфлаб, – шунча кўришни орзу қиламан, ҳеч тўғри келтириб бўлмайди = Оббо Раҳимжон-а, – деди Салимхон сочини тараган тароғини пуфлаб, – шунча кўришни орзу қиламан, ҳеч тўғри келтириб бўлмайди. Англашиладики, оббо нинг қандай оттенка ифодалаши ўзидан кўра кейин келган ундовга боғлиқ бўлиб қолмоқда – биринчи мисолда ифодада қатъият, иккинчи мисолда субъектнинг объектни ўзига яқин олиши, учинчи мисолда афсусланиш оттенкалари намоён бўлмоқда. Бу эса ушбу ундовнинг ЎТИЛда акс этмаган ва у туфайли юзага келган қўшимча стилистик оттенкаларидир. Оҳ. ЎТИЛда у кенг изоҳланган ва беш маъноси изоҳланган: «1.қувонч, завқ, қойил қолиш», «2.соғиниш, интизорлик», «3.ачиниши, дард-алам, ҳасрат», «4.оғриқ, дард» «5.дод, фиғон, нола, афғон, зорланиш» каби ҳис- туйғуларни ифодалаши айтилган [III.194]: – Оҳ , ёш бўлсангиз ҳам авлиёдек дилимдагини топиб айтдингиз, Алишержон! (П.Қодиров). Оҳ , айланай, сизлардан! Келин-куёвлик икковларингга ҳам беҳад ярашибди! (П.Қодиров).

Келиб қўлларимдан хабар олгин, оҳ, Йўлларингни пойлаб кўзим йиғлайди (У.Азим). Акалар, шошилманг!... Оҳ, умрим абас!... Ўқ тегди... Бир қалқиб тўхтади юрак... (У.Азим) каби . Ушбу ундов оҳ-оҳ тарзида такрор қўлланади. Унинг такрорланиши билан юқоридаги маънолар кучайтирилади, деб бўлмайди. якка қўлланган оҳ га хос бўлмаган бошқа стилистик оттенкалар вужудга келади. Масалан, Оҳ-оҳ, бунча ширин бўлибди бу бола! дейилганда эркалаш оттенкаси мавжуд. Оҳ- оҳ-оҳ. Яхши бўлди, алам қилсин сенга! гапидан сўзловчини мазах қилаётгани англашилади. Оҳо. ЎТИЛда маъноси «кутилмаган воқеа ёки ҳодисадан таажжубланганликни ифодалайди» тарзида изоҳланган [ III.196 ] . Оҳ-ҳо нинг маъноси эса «айнан оҳо» тарзида изоҳланган [III.197]. Баъзан учрайдиган ох- хо ни унинг шева ёки бузилган вариант и сифатида қараш мумкин. Иккинчи бўғин чўзиб талаффуз қилинганда бу ундовнинг изоҳланган маъноларидан ташқари яна тасвир объектининг меъёрдан кўплигига ишора қилиш оттенкаси ҳам юзага чиқади: Оҳ-ҳо, қаерга жой бўлади бу! каби. Ўзбек тилида тақлидий сўз туф ва феъл туфламоқ негизида юзага келган, лекин луғатларда қайд этилмаган тфу сўзини ҳам ундов санаш мумкин: – Жинни бўлманг! Олинг қўлингизни! Бу нимаси!? Қўйиб юборинг! Қўйиб юбор дейман! Тфу аҳмоқ!.. (А.Қаҳҳор). Чунки бирон нарса-ҳодисадан аччиғланганда, унга қаттиқ эътирози бўлиб, ғазабланганда, уни ифода этиш учун шу сўзни қўллайдилар: Сен ҳам одам бўлдингми, тфу! каби. Унинг ўзини алоҳида сўз-гап сифатида шакллантириш ҳам мумкин: Тфу! Сен ҳам одам бўлдингми! Уф. ЎТИЛда маъноси «бирор нарсадан шикоят, ранжиш, бўғилиш каби туйғуларни ифодалайди» тарзида изоҳланган (IV.304). Оғзаки нутқда унинг, одатда, бир товуш орттирилган уфф шакли қўлланилади: — Уфф, неча киши турасизлар? (Ў.Ҳошимов). — Уфф! Боринг, дедим-ку! (Ў.Ҳошимов) каби. Ҳис-ҳаяжонни ифодаловчи ундовлар орасида э товуши билан бошланадиган ундовлар алоҳида мавқега эгалиги ва фаоллигига кўра

ажралиб туради. Жумладан, якка ҳолда талаффуз этиладиган э нинг ўзи ҳам бемалол субъектив муносабатни ифодалай олади. Унинг ЎТИЛда тўрт маъноси берилган бўлиб, учтаси ундовдир: «1.ажабланиш, таажжуб, ҳайрат; 2.кейин билганлик, энди эслаганлик; 3.чақириш, мурожаат ҳис-туйғусини билдиради» тарзида изоҳланган [V.16]: – Э, бу Исҳоқ афанди-ку! Буни биламан (А.Қаҳҳор). Э, бўлди, эсимга тушди! (Ў.Ҳошимов). — Э, бўлди, анави йигитми? (Ў.Ҳошимов). — Э, қаёқда юрибсиз? — десам, маъюс жилмайиб қўйди (Ў.Ҳошимов) каби. Мисоллар таҳлили унинг матнларда яна бошқа оттенкалари намоён бўлишини ҳам кўрсатади. Масалан, сохта илтифот, ёқтирмаслик: – Э, келинг...– деди ва кўзини ишқаб ўрнидан турди (А.Қаҳҳор); фикрга қўшилмаслик, эътироз: – Э, қайтган хатни сақламасангиз унинг юборилгани ва қайтганини қандай биламиз? (А.Қаҳҳор); хурсандчилик: Э, акажоним келаяпти (оғзаки нутқдан); мурожаат: - Э, Худо! Бизга раҳминг келсин (Ў.Ҳошимов) каби оттенкалар шулар жумласидандир. Э ундовининг фаоллиги унинг стилистик жиҳатдан дифференциациялашувига олиб келган. Унинг қўлланиши нутқ субъектининг ёши нуқтаи назаридан чегараланган. Масалан, сохта илтифот, ёқтирмаслик ёки ўзини жуда хурсанд бўлиб кетгандек қилиб кўрсатиш ёши катта кишилар, айниқса, эркаклар нутқига хос: Э, Умаров ака, келинг, келинг, қадамларига ҳасанот! каби. Болалар нутқида эса у кўпинча хурсандчилик оттенкасини ифодалайди. Шунингдек, кейин билганлик, эслаганлик, фикрга қўшилмаслик маъноларини ҳам у катталар нутқида ифодалайди. Унинг э-э; э- э-э тарзида чўзиб қўлланиши орқали у ифодалаётган маъно яна ҳам кучайтирилади. Аслида э кучайтирадиган маънолар қуйидагилар: эътироз: Э сўрама! — Чумоли деди. — Асло-асло кутмаган эдим (М.Али); афсусланиш: Э дариғ. Нечун бу зот унга ёпишиб олди? Нечун бу нопок юмушни унга топширди? (О.Ёқубов); меҳрибонлик: Э, бобожоним. Меҳри дарё бобожоним (О.Ёқубов); ажабланиш ва ҳайратланиш: Э, тавба, — деди, — сенга ким

қўйибди бундай гапларни? Нима бало, инглиз лордимисан ё француз қиролимисан? (Т.Мурод) каби. Аммо шундай ҳолатлар бўладики, бу каби оттенкалар фақат ундов орқали амалга ошади: Э, эгачим, бундай қарасам, келбатинг овулимиздаги Давлатбийнинг қизига менгзайди (У.Азим) каби . Э ундовининг нутқ жараёнида чўзиқ тарзда ёки плеонастик шаклда қўлланилишида ҳам муайян стилистик мақсад – субъектив муносабатни аниқ ифодалаш, ифода мазмунини кучайтириш кабилар кўзда тутилади. Масалан, чўзиқлик: ижобий эмоция: Э-э, бунинг ҳангомаси узоқ, иним. Э-э, амирим, бир девона бор эди, шу санамни деб ҳушидан айрилган.. Э-э, ассалому алайкум, биродари азиз!..(О.Ёқубов); салибий эмоция: Э-э! — Гриша асабий кул силтади. Э-э! Тезроқ даф бўлсанг-чи! (Ў.Ҳошимов); плеоназм: “Вой-бу, қорбобо бўп кетинг-э!” — деса (Ў.Ҳошимов), — Вой, Рустамжон-эй! Вой муғомбир-эй! — У навбатдаги машинани қувиб ўтаркан, сигнални бибиблатди (Ў.Ҳошимов). Э-э, ҳа, мавлоно Али Қушчи! Хуш келибсиз, мавлоно, хуш келибсиз...(О.Ёқубов). Ўз макримнинг қурбониман, ўзим, э воҳ, Бутун фақат айтадурган сўзим, э воҳ. Дарё кечигидан, оқишдан қўрқиб Хоннинг кўпригидан ўтибман, э воҳ! (А.Суюн). Ундов таркибидаги кейинги товушнинг чўзилиши маънони янада кучайтиради: -Эй-й-й...– деди домла қўл силтаб,– марг унинг саккиз-тўққиз фоизига! – Эййй... одамларнинг гапи... (А.Қаҳҳор). Бундай пайтларда э ва эй ундовлари шаклдош бўлиб қолади. Э, эй ундовларининг сўз охирига қўшилиши уларни юкламага яқинлаштиради, унинг семантикасидаги оттенкани янада кучайтиради ёки баъзан ўзгартириб юборади. Жонли сўзлашувда фаол бўлган бу қўлланиш усули (боринг-эй, қўйинг-эй, шошманг-эй, туринг-эй, юринг-эй каби), айни пайтда, бадиий матнларга кўчиб, шеърий матнларга халқона руҳ бағишлайди. Биз бу ҳолни Усмон Азим ва Азим Суюн шеъриятида кўп кузатамиз: Хуш қол, ёрим, чимматларинг Кўз ёшнингдан ҳўлдир - эй, / Бировларга ёр бўлгунча Ҳасратингда ўлдир - эй! (У.Азим). Пичан ғарам устида Ухлабман-эй, донг

қотиб; Унутайин дебман-эй, Гуллар, кенглик, далани, Очиқ қилсамми экан Шаҳар билан орани? (А.Суюн) каби. Ифодага халқона руҳ бағишлаш бу ундов бажарадиган вазифалардан биттаси, холос. Матн синчиклаб ўрганилса, унинг бошқа хизматлари ҳам юзага чиқиб қолади. Уларни аниқлашимиз учун юқоридаги матнлардан эй ни тушириб қолдирамиз: Хуш қол, ёрим, чимматларинг Кўз ёшнингдан ҳўлдир / Бировларга ёр бўлгунча Ҳасратингда ўлдир !; Пичан ғарам устида Ухлабман, донг қотиб; Унутайин дебман, Гуллар, кенглик, далани, Очиқ қилсамми экан Шаҳар билан орани? Гапларнинг ифода мазмуни ўзгаришга юз тутади – аниқлик, кескинлик, қатъият оттенкалари пайдо бўлади. Эй ундови жойига қайтарилганда, ифода фокуси ўзгаради ва бу ўзгариш натижасида ифода мазмуни ҳам ўзгаришга юз тутади, юқоридаги аниқлик, кескинлик, қатъият каби оттенкалар хотира майдонидан йироқлашади. Нутқ субъектининг диққати эй га кўчирилгач, ифодада субъективизим яна кучаяди, юқоридаги оттенкалар ўз ўрнини эркалаш, юмшоқлик оттенкаларига бўшатиб беради. Зеро, ифода мақсади ҳам шуни тақозо этади. Ў.Ҳошимов «Тушда кечган умрлар» романидан олинган қуйидаги мисолларни таҳлил қилиб кўрайлик: Йўғ-э, ахир мен етмиш иккидаман-ку! Йўғ-э, бундан ҳам осони бор; Отангга раҳмат-э, шоввоз!; Ўт-э, эшонвачча! - деди Ҳусаннинг қўлини ёқасидан олиб ташлашга уриниб; Худойим-эй, неча марта тушунтириш керак бунга, а?; — Нари тур-э! - “Соат ака” ҳазар қилгандек, ўзини четга олди. Хат қани, хат?- деди ўкириб; - Жиннивой-эй! Сенга жевачка ваъда қилувдим-ку! гапларини олиб кўрайлик. Йўқ, ахир мен етмиш иккидаман-ку! – гапдаги йўқ қатъият, фикрдаги аниқликни шакллантиради. Мазкур сўзга э қўшилганда йўқ нинг мазмуни ўзгаради – айтилган фикрга қўшилмаслик, рад этиш маъноси келиб чиқади: Йўғ-э, ахир мен етмиш иккидаман-ку! Йўғ-э, бундан ҳам осони бор каби; -Отангга раҳмат, шоввоз! миннатдорлик, тан бериш оттенкасини берса, Отангга раҳмат-э, шоввоз! қойил қолиш маъносини ифодалайди; Ўт, эшонвачча! - деди Ҳусаннинг қўлини ёқасидан олиб ташлашга уриниб,

дейилганда буйруқ оҳанги устунлик қилса, Ўт-э, эшонвачча! - деди Ҳусаннинг қўлини ёқасидан олиб ташлашга уриниб, дейилганда унга нафрат оттенкаси ҳам қўшилади; Худойим, неча марта тушунтириш керак бунга, а? дейилганда, гўё вазиятдан келиб чиққан чорасизликдан Аллоҳга мурожаат қилиш англашилса, Худойим-эй, неча марта тушунтириш керак бунга, а? худди шу нутқий вазият туфайли Аллоҳ тилга олинади, аммо бунда мурожаат оттенкаси бўлмайди; -Жиннивой! Сенга жевачка ваъда қилувдим-ку! дейилганда эркалаш оттенкаси намоён бўлса, -Жиннивой-эй! Сенга жевачка ваъда қилувдим-ку! дейилган бекор қилибсан демоқчи бўлганлик ифодаланади. Бир-бирига яқин бўлганлиги туфайли баъзан э ва эй ундовлари талаффузда фарқланмай қолади. Бинобарин, нутқ жараёнида уларни аралаштириб юбориш, қўллашда баъзан бефарқликлар кузатилади. Масалан, Э ҳаким! Даво топ тошдан, чечакдан. Руҳин саломат қил, э тангрим! (Зулфия). Ибодат маскани, тоат маскани... Ёниб кетмиш! Кечир, э парвардигор! (М.Али). Ўзинг инсоф бергайсен уларга, э яратган эгам. Ўзинг инсоф бергайсен... (О.Ёқубов) каби. ЎТИЛда маъноси «қаттиқ афсус, изтироб, ўкинч билдиради» тарзида изоҳланган эвоҳ [ V.17 ] э/эҳ ҳамда воҳ ундовларининг қўшилишидан ҳосил бўлган ва бадиий услубга хосланганлиги билан характерланади: Бугун бир сесканиб танидим — эвоҳ , Рақибим, наҳотки, сен эдинг, ўлим? (У.Азим). Эвоҳ , билдим, ҳатто тасодиф: Беролмаскан севгингни менга! (А.Суюн). Эвоҳ ! Одамга ташна илон, Заҳрин сочди беомон! (М.Али). Эҳ- воҳ унинг варианти ҳисобланади. ЎТИЛда маъноси «1.завқ-шавқни, қувончни, шодликни; 2.афсусланиш, ачиниш, ўкинч ёки пушаймонни билдиради» тарзида изоҳланган эҳ [V.68] ҳам нутқда ғоятда фаолдир: Онанг ато этмиш сенга бир ҳусн, Эҳ , кимлар йўлингга қўймаслар тузоқ! (У.Азим). -Эҳ, танкист, танкист! - деди ҳамкасбим аламнок ил жайиб (Ў.Ҳошимов). Эҳ , не-не очилмак истаган ғунча Интиқ кутишмакда пойи қадаминг! (М.Али) каби.

ЎТИЛда маъноси «ажабланиш, таажжуб ёки қувонч, шодликни билдиради» деб берилган эҳа [V.68] баъзан эсга келганлик маъносини ҳам билдиради: Эҳа айтмоқчи: Салимхоннинг синглисини мақтади (А.Қаҳҳор). Гарчи, э-ҳа унинг варианти эмас, балки ёзувдаги ўзгарган шакли дейиш тўғридай туюлса-да, уларнинг қўлланишида маълум стилистик фарқлар сезилади. Масалан: Эҳа, гапираверинг, гаправеринг ва Э-ҳа, гапираверинг, гаправеринг гапларини таҳлил қилайлик. Биринчи гапда юқорида айтилган оттенкаларнинг биронтаси ҳам йўқ. Унда суҳбатдошини тинглаб ўтирган кишининг бир лаҳза чалғигандан кейинги эшитишга яна чоғланганлиги ифодаланаяпти. Иккинчи гапнинг маъноси эса бутунлай бошқача, ундан «ичингда шунча гапинг, дардинг бор экану, жим юраверган экансан-да» маъноси англашилмоқда. Бу ҳар икки маъно оттенкаси фақат ундов орқали реаллашмоқда. Баъзи ҳолатларда у гапнинг маъносини кучайтириш вазифасини бажаради ва, айни пайтда, субъектив муносабатни ҳам ифодалайди: Оқ нодшонинг нима дахли бор? У — у ёқда, эҳ- ҳа, йўл узоқ (М.Али) каби. ЎТИЛда маъноси «айнан эҳа» тарзида изоҳланган эҳе ва эҳ-ҳе [ V.68 ] ундовлари ҳақида ҳам айнан шу гапларни айтиш мумкин: Қишлоқдан чиқиб кетганига, эҳ-ҳе, қанча бўлди! (Ў.Ҳошимов). Кичкина кўнглимда, эҳ-ҳе , не ўйлар! Кичкина кўнглимда улуғ муҳаббат (М.Али) сингари. Ўҳ. ЎТИЛда маъноси «қўрқув, оғриқ, ачиниш, нафратланиш каби ҳисларни ифодалаш учун қўлланади» тарзида изоҳланган [ V.195 ] . А.Суюннинг «Иморат ёки бир томчи денгизга айланган кеча достони» асарида Толиб темирчи тилидан келтирилган парчадаги ҳар тўртликнинг охиридаги Ўҳ , ботирим, қайдасан? мисрасида бу ундов юқорида қайд этилган маъноларнинг биттасини – ачиниш оттенкасини ифодалаган: Эрлигини унутган эл — Эрклигини унутган эл. Ўҳ , ботирим, қайдасан?; Ўзбек, қачон эл бўласан, Тўлиб тошган сел бўласан Ўҳ , ботирим, қайдасан? Матнда ундовдан кейин кўп нуқта қўйилганда луғатда берилган ҳис- туйғуларнинг кучли тарзда, кўнгилнинг тубидан чиқаётганлиги ифодаланади:

Ити йўқ қуллар, ўҳ... ити йўқ элим, Қачон ҳур яшайсан, озод яшайсан?.. (А.Суюн). Ушбу ундов такрорий қўлланганда ҳам маъно ифодаси кучаяди: Ўҳ - ўҳ , отам шўрлик, бу қўшиқни Ўроқчи бўлиб бўзлаб айтарди (А.Суюн) каби. Тилда уҳ-ҳ ундови ҳам мавжудки, уни ўҳ нинг варианти сифатида қараш мумкин: Уҳ-ҳ, жонимга ҳам тегиб кетдинг каби. Ўҳў. ЎТИЛда маъноси «таажжуб, ҳайрат каби ҳисларни ифодалайди» тарзида изоҳланган [V.195]: Болохонага Бир чиқиб қаранг... Ўҳ-ҳў, қанча китоб... Сариқ, оч сариқ, оқиш китоблар, оҳ, Бобонгиз бобосидан қолган балки! Болохонада йўқ!.. (А.Суюн). “ Ўҳ -ҳў!” — деди йигитлар бари, — Тушибди-да ҳазрат назари!” (М.Али) каби. Бундан ташқари, Ўҳ-ҳў!.. Бундай хирмонни Отларимиз еёлмас каби ҳолатларда у нарса-ҳодисанинг мўл- кўллигига ишора қилади. Уҳ-ҳу, ўҳ-ҳу, ўҳу каби элементлар, шунингдек, алоҳида ундов сифатида келтирилган ўҳҳў, ўҳ-ҳў [V.195], ҳўҳ-ҳўў [V.571] лар ҳам ўҳў нинг вариантидир. Улар бир-бирларидан фақат ҳис-туйғунинг кучли-кучсизлик даражаси билан фарқланади, холос. Ў. ЎТИЛда икки маъноси келтирилган бўлиб, биринчиси «бировга мурожаат қилганда унинг диққатини ўзига жалб этишни билдиради» тарзида изоҳланган [V.132]. Ундовнинг қўлланишида индивидуаллик сезилади. Масалан, А.Суюн бу бирликка кўп мурожаат қилган: Зор бўлдим, ў, тангрим, ўзинг қўллагил! Ў, тангрим, русумда, жамики нарса Кўкламда бўй бериб, кузда хазондур!; Калавий, Бухорий, ў, устодларим, Сирдош-мунгдошларим; Қандайин малҳам у? Ў, қайси табиб Уни топа билар?.. каби. Таҳлиллардан яна шу нарса англашиладики, унинг маъноси луғатда келтирилган маънолар билан чегараланиб қолмаган. Масалан, Ў-ў шўрлик Сархон... қадрдоним-эй; Ў, Мовароуннаҳр, сенинг қисматинг! Қоп-қора тун эди... Ў, даҳшатли тун каби матнларда ҳамдардлик, ҳамфикрлик, ичдан яқинлик ифодаси ана шу ундов орқали берилган.

Шунингдек, ушбу ундов достонлар матнида учрайди ва луғатда ифодаланган мурожаат маъносини беради: Думалоқ повон айтди:— Ў, чўлкезар, аҳмоқ, сен ҳали ўзингни билмайсан, тентаксанми, қандай қилиб гапирасан? Аввал ўзингни ўнглаб ол, ҳали эсинг йўқ-ку («Холдорхон»). Унинг ў-ў варианти мавжуд. Ҳа. ЎТИЛда ўнга яқин маъноси келтирилган бўлиб, уларнинг бирида «ундов гаплар таркибида (а товуши турлича - кучли, чўзиқ ва бошқача айтилиб) маъқуллаш, норозилик, таажжуб каби ҳис-туйғуларни ифодалайди» тарзида изоҳланган [V.466]. У.Азимнинг халқ қўшиқлари руҳида ёзилган «Чапани ёхуд жайдари шеърлар» туркумидаги шеърлардан бирида ҳа даъват, ундаш маъноларида қўлланган: Ўйнагунча ўйнагин, Ҳа, дўст, ёр. Ўйнашингни қўймагин, Ҳа, дўст, ёр. Ўйнаб-ўйнаб дунёда, Ҳа, дўст, ёр. Менинг каби куймагин, Ҳа, дўст, ёр каби. Яна: Бўл, ҳа, бўл! Ҳей! Анграйган ким, у? Имиллаган қайси бадкирдор? (М.Али). Сўз охидаги а нинг чўзиқлиги баъзан аниқ ифода этилади: «Бойман!»... — деб бақиринг, чақиринг, ҳайқиринг! Ҳа-а!.. Қаттиқроқ!.. Қаттиқроқ!.. (А.Суюн). Ҳа-а!.. Дарҳақиқат, бизнинг бувилар… (А.Суюн). Калавий. Ҳа-а, эсладим... Кўрганман... (А.Суюн) каби. Бинобарин, субъектив баҳо муносабати ҳам ёрқин намоён бўлади. Ҳа ундови юклама билан биргалик ҳа -я тарзида оғзаки нутқда қўлланилади ва эсимга тушди маъноси англашилади : Ҳа-я, унутай дебман каби. Ушбу ундов такрорланган ҳа-ҳа шаклида ҳам фаол қўлланилади. Унинг ЎТИЛда икки маъноси келтирилган бўлиб, «1.бирор иш-ҳаракатга ундаш, қисташ маъноларини; 2.айнан ҳа маъноларини ифодалайди» тарзида изоҳланган [V.523]. Аммо ҳа ва ҳа-ҳа нинг қўлланишида стилистик фарқлар мавжуд. Масалан, - Ҳа, ҳа, ишонаверинглар, тагларингда шундоқ ғуж-ғуж олтин! (А.Суюн) - Ҳа, ишонаверинглар, тагларингда шундоқ ғуж-ғуж олтин! Мисоллар қиёсидан сўзни такрор қўллаш натижасида маъно

кучайтирилаётгани билиниб турибди. Маънони кучайтириши унинг бир хизмати. Иккинчидан, такрорий қўлланиш ифодада пафосни кўтаради ва шунинг учун шеърий ва драматик асарларда фаол учрайди: Ҳа, ҳа, танҳо, — деди, — танҳо бурундан (А.Суюн). Ҳа, ҳа, шундай у, Кўз тикармиш тунлари кўкка (А.Суюн) каби. Матнларда учрайдиган ҳа-ҳа ҳам ҳа,ҳа нинг айнан ўзи ва стилистик фарқларга эга эмас: Ҳа- ҳа, кўрганман денг? Ўқиганмисиз? (А.Суюн). Телба Сархон! Ҳа-ҳа ! Тўғри айтдинг сен, Мен! Мен! Телбаман! Сен телба эмас! (А.Суюн). Шунингдек, мазкур ундов фахрланиш ва ғурурланиш оттенкаларини ҳам ифодалайди: Ҳа, ҳа, элга нур сочсин қуёш, Бир қуёшки, оти — маърифат (М.Али). Ҳа, ҳа, улар! Йўқ, ўзга эмас! Самарқанддан биттаси, ана! (М.Али) каби. Таажжуб, тасдиқ маъноларини ифодаловчи ҳаҳа-ҳаҳа [V.523], таажжубланиш, эътироз, ғазабланиш каби туйғуларни ифодаловчи ҳаҳҳа [V.523] ҳамда уларнинг вариантлари ҳа-ҳа-ҳа, хах-ха кабилар оғзаки нутқда учрайди. Ҳаҳ. ЎТИЛда маъноси «норозиликни, дўқ-пўписа ва ш.к.ни ифодалайди» тарзида изоҳланган [V.523]: –Ҳаҳ! – деб таажжубланди Гавҳаршод бегим. – Шундай йигит ҳам улуснинг можаросидан бу қадар безор бўлган эканларми? (П.Қодиров). Ҳаҳ – бу аслида бирон бир ҳаракатни бажариш олдидан журъатсизликни енгиш ёки руҳан диққатни бир жойга йиғиш ва куч тўплаш мақсадида инсон чиқарадиган овоз, ички нидонинг зоҳир бўлиши. Масалан, Болтани ҳар урганда, «ҳаҳ» деган овоз чиқарарди каби. Шу маънода у тақлидий сўз. Аммо кейинчалик унинг маъноси кенгайиб, ҳис-ҳаяжонни ифодалаш оттенкаси пайдо бўлган: Лекин Бургут Маржонтовда ўтадиган курашлардагидек, юраги мислсиз бир шавққа, йигитлик ғурурига тўлиб, «Ҳаҳ!» деб бақирди-да, ҳамон зўр бериб типирлаётган Бўрсиқни гурсиллатиб ерга ағдарди (О.Ёқубов). Бу каби маъно кенгайиши натижасида қўшимча оттенкалар пайдо бўлган. Масалан, афсусланиш: Ҳаҳ! Ёруғ дунёда юриб-юриб етиб келган жойим шу бўлдими? (А.Қаҳҳор); койиш: – Ҳаҳ, шумтакалар, оғизларингда эриб

кетадиган сузма қурутни берсам олмайсизлар, шу тош қурутни талашасизлар (Ойбек). Мана бу ҳолатда уни тўғри қўлланган деб бўлмайди: – Ҳаҳ, мундай денг (Ойбек). Аслида ҳа-а бўлиши керак эди. Ҳе. ЎТИЛда уч маъноси келтирилган бўлиб, «1.мурожаат, чақириқ пайтида ишлатиладиган нидо; 2.норозилик, нохушлик маъноларини ифодалайди; 3.жирканиш, нафрат билдиришда, қарғаганда ишлатилади» тарзида изоҳланган [V.523]: Кимдир яна қўшилди: «Кун-тун Санқийди у, ҳе, садқаи... кет» (А.Суюн). Бундай пайтда унга эй ундови синоним бўла олади. Ушбу ундовнинг охирги товуши е нинг анча чўзиб талаффуз этилиши унинг стилистик имкониятларини яна ҳам кенгайтириб, тасвирланаётган манзил-маконнинг йироқда эканлигига ишора қилинади: Умганин кўтарган тоғлар кифтидан Боқишларим оқди, Ҳе , узоқ узоқ (М.Али). Далалар, ҳе , бир чети мағриб, Бир четида ухлайди машриқ (М.Али). Синонимии: эй, ҳей. Ҳей. ЎТИЛда маъноси «айнан ҳе» тарзида изоҳланган [V.524] ҳей ундови ҳе га мурожаат, чақириқ маъносида мувофиқ келиши мумкин: Тулпорингга қамчини бос! Асабингни тобла, ҳе й! (М.Али). Йўрғала, ҳе й, тўриқ, Қайдасан, Қашқар? Олдда ўзга йўл йўқ (М.Али). Бўл, ҳа, бўл! Ҳе й! Анграйган ким, у? Имиллаган қайси бадкирдор? (М.Али) каби. Ушбу мурожаатда икки хил оттенка намоён бўлади: 1. ижобийлик – фахрланиш, ғурурланиш туйғуси ифодаси: Қўрғон! Ўзим — қўрғон, ҳе й, баланд қўрғон! Собит деворларинг нечун толмайди? (У.Азим). Ҳе й куйлагил, тирикликнинг боқий қўшиғин, Яшил ўрмон, жоним ўрмон, жонажон ўрмон (А.Суюн); 2.салбийлик – бетакаллуфлик: Ҳей, ол машинангни бу ердан! каби. А.Суюн «Иморат ёки бир томчи денгизга айланган кеча достони» асарида Олтибой дўмбирачи тилида ҳай ундовини ишлатганда бу ифодада халқ оҳанглари услубига ғоятда мос бўлган жўшқинликни юзага келтира олган: Яхши бўлса хотининг агар, Шўх даврани изламоқ нечун? Яхши бўлса хотининг агар, Уйингда-ку байрам туну кун. Уйингда-ку қизғин байрам, ҳей. Шу тарзда парчадаги ҳар бешликнинг охирида Уйгинангда мозористон, ҳей;

Илон билан ухлайсан-ку, ҳей; Тайёр ўчоқ ёнгинангда, ҳей; Баҳорда ҳам қиш ётоғинг, ҳей; Ўзин ғамин етиб ортар, ҳей мисралари таркибида қўллаган. Ҳеҳ. ЎТИЛда маъноси «норозиликни ифодалайди» тарзида изоҳланган ҳеҳ, «таажжуб ифодалайди» тарзида изоҳланган ҳе-ҳа, маъноси «айнан ҳе- ҳа» тарзида изоҳланган ҳеҳ-ҳа ва ҳеҳ-ҳе [V.525] ундовлари ёзма нутқда ниҳоятда кам қўлланилади ва асосан сўзлашув услубига хосланган. Шундай бўлишига қарамасдан бу услубда ҳам ундовларнинг шу шаклда қўлланиши чегараланган. Уларнинг ўрнига эҳ, эҳ-ҳа, эҳ-ҳе ундовлари фаол қўлланилади. Бунинг сабаби ҳ товуши билан бошланувчи юқоридаги ундовлар талаффузида айнан ана шу товуш талаффузи талаб қиладиган куч билан боғлиқлиги билан изоҳланади. Ҳимм. ЎТИЛда унинг уч маъноси келтирилган бўлиб, «1.таажжуб, шубҳа, ишонмаслик, кесатиш, пичинг кабиларни; 2.фикр билдиришда қийналишни, иккиланишни, тутилишни билдиради; бирор нарсани тушуниб етганликни, ундан қаноат ҳосил қилганликни, мамнун бўлганликни ифодалайди» тарзида изоҳланган [V.530]: Ҳимм... Кўп хат ёзишмаслик керак...– деганини ўзи ҳам билмай қолди (А.Қаҳҳор). Мухторхоннинг фикри яна мудофаа билан банд бўлиб, нима деганини ўзи билмай жавоб берди,– ҳимм... Ўзгантда.. (А.Қаҳҳор). Шах! Ҳимм... Ўзгантда... Йўқ, йўқ, очмас... Ўз...гантда... (А.Қаҳҳор) каби. Ҳо. ЎТИЛда унинг ундов сифатида беш хил маъноси келтирилган: чақириқ, мурожаатни билдириши; чақириққа жавоб маъносида ишлатилиши; чўзиқ талаффуз қилиниб, таажжубланиш, ишонмаслик, кесатиш каби маъноларни билдириши; рози эмаслик, рад этиш каби маъноларни ифодалаши, чўзиброқ талаффуз этилиб, суюнч ва ҳаяжонни ифодалаши кабилар [V.540]. Варианти: ҳо-о. Кўплаб мисоллар таҳлили унинг субъектнинг бошқаларга мурожаати ва чақириғи жараёнида фаол қўлланишини кўрсатади: Олим бува эртасига эрталаб йўлакда шовқин солди: - Ҳо шайтон арава! (А.Қаҳҳор). Ҳо келгинди! Буёққа чиқ! Чиқ дейман буёққа! (А.Қаҳҳор).

Мана бу – Ҳо-о, ўйин кўрсатяптилар-ку, акамлар!–деган овози келди (О.Ёқубов) мисолида луғатда кўрсатилган таажжубланиш оттенкаси ифодаланган. – Ҳо, Ҳо! – Шарановский кенг меҳмонхонада у ёқдан – бу ёққа югуриб, ҳавода чархпалак қилган қоғоз пулларни тутар экан, мамнун хитоб қилди (О.Ёқубов) мисолидаги у ифодалаган мамнуният оттенкаси эса луғатда қайд этилмаган. А.Суюндан олинган мана бу мисолларда ҳам у ҳақиқий маънодаги, айни пайтда, ўзига хос ундовлар саналади: Ғоз тутгил-эй, бошингни, Бошлар қайтиб келмайди! Ўйна, ҳо, ўйна! Ўйна, ҳо, ўйна! (А.Суюн). У матнда ҳеч қандай лексик маънони ифода этмайди. Айни пайтда, усиз ифодалилик ҳам юзага келмайди: Ғоз тутгил-эй, бошингни, Бошлар қайтиб келмайди! Ўйна, ўйна! Ўйна, ўйна! Ифодада ритм бузилади, қуруқ даъватнинг ўзи қолади, ички туғу берилмай қолади, ҳаяжон кузатилмайди. Бир сўз билан айтганда, ифодада пафос йўқолади. Мана шу маънода ҳо матнда ҳақиқий экспрессив аҳамиятга эга бўлган восита саналади. Худди мана шу мазмунда у ур сўзининг таркибига сингиб кетган, халқ жонли тилида фаол қўлланилади: урҳо-ур қилиб ётибди, урҳо-ур бўлиб кетди каби. Яна: Бўри қочди, бўри қочди. Урҳо-ур, урҳо-ур!/ Бўрининг қорни очди, Урҳо-ур, урҳо-ур!/ Қайга қочиб боради, Урҳо-ур, урҳо-ур!/ Сенинг молинг ёради, Урҳо-ур, урҳо-ур! (А.Суюн). Ушбу сўз ундов сифатида айрим жумлалар, масалан, урҳо-ур таркибида турғунлашган. Аммо у ЎТИЛнинг эски нашрида ҳам, янгисида ҳам акс этган эмас. Тилимизда мазмунан унга тўғри келадиган ва синоними бўла оладиган ур-йиқит, ур-калтак сўзлари мавжуд [V.295]. Маъноси шу луғатларда берилган ва маъноси «жанжал, тўполон, муштлашиш, уриш» бўлган ур-сур сўзи ифодалаган кўчма маънога асосан тўғри келади: Ҳамма томон урҳо-ур бўлиб ётибди/кетди каби. Сўзлашув нутқида қўлланилади ва шу ҳолатда бадиий нутққа кўчган: Қилич, қалқонлар шарақлаши, шовқин-сурон, «ур ҳо - ур», «чоп ҳо -чоп», «бўшашма»лар авжига минади (А.Суюн) каби .

Шунингдек, А.Суюн қўллаган ўйна, ҳо, ўйна! жумласи халқ оғзаки ижоди намуналарида мавжуд: Биз ўтказган умрлар, Жўра, қайтиб келмайди. Ўйна, ҳо, ўйна! Бу кўркамлик, бу чирой, Жўра, қайтиб келмайди. Ўйна, ҳо, ўйна! Ўқдай учар қирғийлар, Бу шашт қайтиб келмайди. Ўйна, ҳо, ўйна! Ғоз тутгил-эй, бошингни, Бошлар қайтиб келмайди! Ўйна, ҳо, ўйна! Мана шундай қўлланишларда ҳо нинг маъноси ҳа га тенг келади ва бирон вазифани бажаришга даъват қилинади. Қуйидаги мисолда эса у мурожаат маъносидаги ҳой нинг варианти сифатида қаралади: Ҳо , биқиниб тургунча, Бу ён чиқинг, кўрайлик! (М.Али). Бирон-бир ишни амалга ошираётганда гўё мадад сифатида ушбу ундовга мурожаат қилинади: Олим майналарини боғбонлар ва айниқса уларнинг зумраша болалари «гала-гала», ҳо-о-о...» деб палахмонда кесак отиб, темир- терсак, тунукалар осилган сим дорларни силкитиб, шақир-шуқурлатиб қувлаётганда ҳайрон бўлиб, елка қисиб, кўкда текис учиб дарахтларга қўнаётган «малика»ларига хушнуд қўл силкитарди... (А.Суюн). Кучайтирувчи восита вазифасини бажаради: "Ёв қочди, ҳо, ёв қочди!" деган қийқириқ билан тўғри унга томон бостириб келарди... (О.Ёқубов). Ҳо-ҳо нинг маъноси ҳам ЎТИЛда гарчи «айнан ҳо» тарзида изоҳланган [V.554] бўлса-да, аслида уларнинг қўлланишида стилистик фарқлар бор. Бу фарқланиш нутқий вазиятга боғлиқ тарзда намоён бўлади. Ҳо нинг бешинчи маъноси бўлган бирон нарсани кўрганда суюниш, ҳаяжонга тушиш ҳолати ҳо нинг такрорланиши билан кучлироқ ифода этилади. Агар ундов ҳоҳ-ҳо тарзида талаффуз этилса, оттенка яна ҳам кучайтирилади. Масалан, жуда кўп йиллардан бери учрашмаган ўртоғини куриб қолган киши «мен сени кўриб, жуда қувониб кетдим», деган фикрини, ҳаяжони ва хурсандчилигини ана шу ундов ёрдамида бир қадар эмоционал-эксперссив ва қисқа тарзда ифодалай олади. Унга мурожаат маъносидаги сўз эмас, балки кулишга тақлид деб қараш ҳам мумкин: «Ҳо-ҳо!.». Кулишинг зўр-ку! каби.

Ҳу. ЎТИЛда ундов сўз сифатида унинг икки маъноси изоҳланган. 1.қарғиш, сўкиш ифодаловчи сўз-иборалар билан бирга қўлланиб, кучли қаҳр, ғазаб, нафрат ҳис-туйғусини билдиради [V.554]. 2.илоҳий кучга ёрдам сўраб мурожаат қилганда айтиладиган нидо [V.555]. – Баҳри! Ҳу, афтинг қурсин! – деди (А.Қаҳҳор). Ҳу, участканг бошингдан қолсин! (А.Қаҳҳор). Қорним оч дейди! – Ҳу қорни ёрилсин! (А.Қаҳҳор) каби. Узоқдаги кимса ёки нарсага ишорани билдирганда у ундов ҳисобланмайди: Ҳу, қишда айтганинг шу қизми? (А.Қаҳҳор). Ёронлар, худонинг қудрати кучли,/ Ҳу тордан бир қузғун давр олиб учди («Кунтуғмиш»). Буни ёш қиз вақтимда, ҳу, мундан қанча йил илгари, ойим сотиб олиб берганди (Ойбек). Бу ундов такрорланганда маъносида яна ўзгариш содир бўлади: Бир, икки, ўн икки, Ўн икки, деб ким айтди. Ҳу-ҳу-ҳу каби. Унинг қўлланиши, одатда, болалар тилига хос бўлиб, ўзи айтган гапдан завқланиш маъносини беради. Мана бу ўринда у бировнинг устидан кулиш, масхаралаш оттенкасини беради: Сиз ҳам уйда димиқиб ётган эдингиз, ишлаб, ўқиб, кўкрагингизга шабада теккандан кейин шунақа бўлдингиз-да! Эсингиздан чиқдими, ҳу... ҳув!.. (А.Қаҳҳор). ЎТИЛда маъноси «пўписа учун ишлатилади» тарзида изоҳланган ҳуҳ [V.569], «сакраш, ҳатлаш пайтида айтиладиган нидо» деб берилган ҳўп [V.570] нутқда кам қўлланилади. Ундовлар ҳақида юқорида айтилган фикрлар муайян хулосаларга келишимизга имкон беради. Жумладан: -ундовлар инсониятнинг мулоқот эҳтиёжини қондирувчи тил воситаси сифатида тарихий-лингвистик категориядир. Унинг бошқа тил воситаларидан жиддий фарқ қилувчи томони эса нутқий жараёнда субъектив муносабатни алоҳида тарзда ифода этиши билан характерланади. Шу маънода ундовларни тил амалиётининг юқори босқичида олиб қараш мумкин. Тил ривожи ҳақидаги қарашлар тизимида ундовларнинг бирмунча кейин пайдо бўлганлиги, сон ва сифат жиҳатдан аста-секинлик билан

тараққий этиб борганлиги ҳақидаги мулоҳаза ҳам шунга боғлиқ равишда келиб чиқади; -номинативлик хусусиятининг йўқлиги уларнинг бир хусусияти бўлса, нутқий жараёнда сўзловчининг субъектив муносабати, ҳис-ҳаяжонини ифода этиши ва тингловчининг руҳиятига ижобий ёки салбий таъсир ўтказиши ундовларнинг ўзигагина хос бўлган хусусиятлардир. Шу маънода ундовлар ҳар қандай тилда, жумладан, ўзбек тилида ҳам стилистик мазмун ва аҳамият касб этади; - ундовларнинг стилистик ранг-баранглиги уларнинг қўлланиш чатотаси га тўғри пропорционал. Улар нутқда қанчалик фаол бўлса, стилистик имкониятлари ҳам шу қадар кенг бўлади; -ундовлар эволюцияси дастлаб алоҳида ундовлар, улар негизида эса вариантлар ҳосил бўлганлигини кўрсатади. Кейинчалик ундовларнинг айримларида маъно тараққиёти юз бериб, алоҳида ундовлар ажралиб чиққан. Ҳар икки ҳолат ҳам стилистика учун аҳамиятли ҳисобланади; - аксарият ундовлар унли товушлар билан бошланувчи элементлар саналади ва бунда ҳам маълум бир қонуният бор. Унли товушларнинг айтилишидаги чўзиқлик ва давомлилик, уларнинг ҳосил бўлиши тана ичкарисидан бошланиши, инсоннинг маълум бир руҳий ҳолатида ўпкада йиғилиб турган ҳавони чиқариш зарурияти билан боғлиқлиги ана шу қонуниятни белгилайди; -гап таркибида келган ундов алоҳида бир урғу билан талаффуз қилинади. Вужудга келган оҳанг ушбу элементнинг стилистик қийматини белгилаб беради. Аммо бу урғу автоном урғу эмас. У микроматн урғуси билан яхлитликда вужудга келади. Ифодада маълум мақсадни кўзлаб айтилган ва урғуга эга бўлган гап таркибидаги ундов унга мос ва ҳамоҳанг бўлиши лозим. Акс ҳолда уни ёрдамчи восита сифатида эътироф этиб бўлмайди. Гапдан ташқарида олиб қаралган ундов сўзнинг гап билан мазмуний уйғунлиги қай даражада эканлиги ҳақида эса фақат вазиятга қараб муносабат билдириш мумкин;

-ундовлар ҳосил қиладиган стилистик оттенкалар микроматн билан узвий боғлиқ бўлганлиги туфайли айрим ундовларда ҳам тасвирийлик, ҳам экспрессивлик имкониятлари намоён бўлади ва оралиқ ундовлар сифатида эътироф этилади; -ундовлар субъектив баҳо ва модаллик хусусияти мавжудлиги билан стилистик қимматга эга бўлган алоҳида сўз туркумидир. -айрим ундовларнинг нутқий фаоллги уларнинг услубий хослануви ва дифференциаллашувига олиб келади ҳамда микромайдон чегарасини белгилаб беради; -лингвистик табиатига кўра дастлаб сўзлашув нутқида пайдо бўлиши ундовларнинг асосан шу услубга хосланишини ва у орқали бадиий ва публицистик услубга кўчиши мумкинлигини кўрсатади. Уларнинг қўлланиши илмий ва расмий услубларга хос эмас. Адабиётлар : 1. Му ҳ иддинова Ҳ. Тақлидий сўзлар ва ундовдан ясалган феъллар / Ўзбек тили ва адабиёти.-1978.-№3.-Б.52-54. 2. Нурмонов А., Шаҳобиддинова Ш., Искандарова Ш., Набиева Д. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2001. -164 б. 3. С о лихўжаева С. Э м оционал гапларда ундовларнинг роли / Ўзбек тили ва адабиёти .-1972.-№3.-59-61. 4. Ўзбек тили грамматикаси. I том. Морфология. – Тошкент: Фан, 1975. -612 б. 4. Қўнғуров Р. Ҳозирги ўзбек тилида ўзгармайдиган сўзлар. I қисм. – Самарқанд: СамДУ нашри, 1978. – 67 б.

O'xshashlar

Ёрдамчи сўзлар. Кўмакчилар

Синтактик алока воситалари. Формал, лексик-грамматик ва позицион муносабатлар

Гап ва унинг асосий белгилари

Морфология. Суз туркумлари

Эргаш гапли кушма гаплар