Bir satrga va turli satrga mansub birliklar munosabati. Zidlanish va uning turlari - Tilshunoslik - Referatlar

Bir satrga va turli satrga mansub birliklar munosabati. Zidlanish va uning turlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47 KB

Ko'chirib olish

Bir sat r ga va turli sat r ga mansub birliklar munosabati. Zidlanish va uning turlari Reja: 1 . Bir sat r ga mansub birliklar munosabati. 2. Turli sat r ga mansub birliklar munosabati. 3. Lisoniy birliklarda zidlanish. 4. Zidlanish turlari. 5. Teng qiymatli va mutanosib ziddiyat. 6. Darajali va noto’liq ziddiyat.

Til sistemasidagi har bir sat r , birligi - fonema, morfema, leksema, so’z shakl, sintaksema, matn lisoniy (lingvistik)birliklar sanaladi. Lisoniy birliklar sistema tarkibida ma'lum munosabatda b o’ ladi. Ularni dastlab ikki guruhga ajratish mumkin: ) bir satha mansub bo’lgan birliklar munosabati; 2) turli sathga mansub bo’lgan birliklar munosabati, ya'ni sathlararo munosabat. Bir sathga mansub birliklar munosabati Bir sathga mansub bo’lgan birliklar o’zaro ikki xil munosabatga kirishadi: ) uyadoshlik (paradigmatik) munosabati; 2) ketma-ketlik munosabati. 1) Uyadoshlik munosabati Bir sathga mansub bo’lgan, qimmat jihatdan bir xil birliklarning ma'lum umumiy belgi asosida bir guruhga (uyaga) birlashuvi uyadoshlik munosabati sanaladi. Uyadoshlik munosabatida bo’lgan birliklar uchun umumiy belgi sifatida shu birliklarning ma'nosi ham, shakli ham xizmat qilishi mumkin. Masalan, ichi, ishla leksemalari o’zakning umumiyligi bilan o’zaro birlashsa, qo’shimchalari bilan farqlanadi. Yoki aksincha, ishla, angla, so’zla singari leksemalar qo’shimchaning umumiyligi bilan birlashib, o’zakshshg xilma-xilligi bilan farqlanadi. har ikki holatda ham uyadoshlikni hosil qiladi. Leksik sathda ayrim leksemalar shakliy o’xshashlik umumiy belgisi asosida bir uyali, sinfni tashkil etadi. Bunday leksemalar munosabati leksik omonimlarni hosil qiladi.Yoki ba'zi leksemalar ma'no umumiyligi asosida. bir sinfga birlashadi. Bunday munosabatda bo’lgan leksemalar leksik sinonimlarni tashkil etadi. Xuddi shunday xususiyat fonologik sathdan yuqori bo’lgan barcha sath birliklari uchun ham xosdir. Masalan, u mumiy egalik ma'nosi asosida barcha egalik shakllari bir uyaga birlashadi. Zamon ma'nosi asosida barcha zamon bildiruvchi fe'l shakllari bir uyani h osil q iladi. Shu bilan birga, uya ichida huddi shunday umumiy ma'no asosida yana kichik uyalarga birlashishi mumkin. Jumladan, o’ tgan zamon shakllari, h ozirgi zamon shakllari, kelasi zamon shakllari kabi. Shunday q ilib, ma'lum uya o’z ichida kichik uyalarga b o’ linib, uyalar darajalanishini hosil qiladi. Masalan, a, e, o, u, u, i unlilari munosabati unlilar sistemasini (paradigmasini) tashkil etish bilan birga, bu unlilarning har qaysisi bevosita kuzatishda bir qancha variantlar orqali yuzaga chiqadi va variantlar uyasini

(sistemasini) tashkil etadi. Lisoniy birliyutarning uyadoshlik munosabatini belgilashda ko’proq ma'no umumiyligi belgisi xizmat qiladi. Shuni ta'kidlash kerakki, ma'lum umumiy ma'no asosida bir uyaga birlashtirish uchun asos bo’lib xizmat qilgan umumiy ma'no takrorlanishi lozim. Ana shu takrorlanuvchi ma'no (sema) har bir a'zoni ayni shu uyaga (paradigmaga) birlashtirish uchun xizmat qiladi. Shu bilan birga uyaning har qaysi a'zosi boshqa a'zodan ma'lum belgilariga ko’ra farqlanish xususiyatiga ham ega. Ana shu far ql anish: belgisi bilan uyaning aloqida birligi ekanligini s aql ab turad i . Demaq har bir a'zo birlashtiruvchi va far q lovchi semalar birligidan tashkil topadi. Birlashtiruvchi sema har bir a'zoni ma'lum mazmuniy uyaga (paradigmaga.) birlashishini, farqlovchi sema esa uya tarkibidagi har bir a'zoning o’ziga xosligini, aloqidalngini ko’rsatib turadi. Anglashiladiki, uyaning har bir a'zosida umumiylik va o’ziga xoslik dialektikasi o’z tajassuminitopadi. Masalan, -gan, -di shakllari o’ tgan zamon semasi bilan bir uyaga kiradi. Shu bilan birga ularning haritasisi o’ziga xos far ql anish belgisiga h am ega. Ular o’tgan zamonning nutq momentiga nisbatan uzoq yoki yaqinligini ifodalash. jihatidan bir-biridan farqlanadi. Birinchisi nisbatan u zoq o’ tgan zamonni, ikkinchisi esa ya q in o’ tgan zamonni bildiradi. H ar bir uya (paradigma) sistema sanaladi. Shuiday ekan, til sistemasi o’zaro munosabatda bo’lgan bir qancha uyalarning birligidan iboratdir. H ar bir uya a'zolari bir-biri bilan zidlanish xususiyatiga ega. Zidlanish har q anday narsa va xodisaning ichki tara q qi yo t negizidir. Sh unday ekan, davrlar o’ tishi bilan uya a'zolari o’ rtasida mi q doriy o’zgarish ruy berishi mumkin. Ayrim a'zolar eskirib, iste'moldan chiqinshi, yangisi kirib kelishi mumkin. Bu esa til sistemasining ochiq sistema ekanligini ko’rsatadi. 2) Ketma-ketlik munosabati Bir sathga mansub bo’lgan birliklar nutq jarayonida o’zaro ketma-ket boglanib ma'lum axborot tashish uchun xizmat qiladi. Har bir lisoniy birlikning vazifasi ketma-

ketlik (sintagmatik) munosabati ga kirshpganda namoyon bo’ladi. Nutq jarayonida ikkita birlikni hech qachon bir vaqtda talaffuz qila olmaymiz. Oldin bittasini, s o’ ng ikkinchisini, uchinchisini va h .k. talaff u z qilamiz. Lisoniy birliklarning ma'lum chiziqda ketma-ket bog’lanishi ikki elementni hech qachon bir vaqtda talaffuz qilishga imkon bermaydi. Muayyan cho’ziqlikka ega bo’lgan ikki va u n dan ort i q elementlarning ketma- ket munosabati ketma-ketlik (sintagmatik) munosabat sanaladi. Masalan, ishchilarga so’z shakli tarkibidagi ish–chi-l ar - g a morfemalari bir q atorda ketma-ket joylashad i. Bundan ketma-ketlik munosabati faqat nutqqa xos degan xulosaga kelmaslik kerak. Ketma-ketlik munosabati imkoniyat va voqelik dialektikasini o’zida mujassam qilgan holda tilga ham, nutqqa ham xosdir. Har qanday ketma-ketlik munosabati ma'lum tilda amal qiluvchi muayyan qoidalar, andozalar asosida maydonga keladi. Bunday qoida, andozalar ijtimoiy mohiyatga ega bo’lib, u yoki bu tilning har bir vakili ongida tayyor holda mavjud bo’ladi. Nutq jarayonidagi real birikma esa ana shu qoida va andozalar asosida y u zaga chiqadi. H ar bir lisoniy bir li kning boshqa lisoniy birlikka bog ’ lanish imkoniyati mavjud bo’la di. Grammatik jihatdan bo’glanish mumkin bo’lgan birliklar ham agar mazmuniy moslik bo’lmasa, bog’lana olmaydi. Masalan, yig’lamoq, kulmoq, mushtlashmoq; singari leksemalarning mazmuniy mundarijasida odam leksemasi bilan boglanish imkoniyati mavjud. O’z navbatida odam leksemasining mazmuniy mundarijasida yig’lamoq, kulmoq, mushtlashmoq leksemalari bilan mazmuniy mos keladigan (shu harakatlarni yuzaga chiqara olish) sema mavjud. Har ikki lisoniy birlikda mavjud bo’lgan usha bir-biriga mos sema ularni o’zaro mazmuniy va grammatik munosabatga kirishuviga yo’l ochadi. Aksincha, tosh leksemasi bilan emoq, leksemasi o’rtasida yuqoridagi kabi mazmuniy uyg’unlik yo’q. Shuning uchun ham ular o’zaro mazmuniy bog’lanish imkoniyatiga ega emas. Ko’rinadiki, til egalari ongida tayyor holda mavjud bo’lgan lisoniy birliklarning o’zaro vqushilish qoidalari, andozalari til sathiga, ana shu qoida va andozalar asosida bevosita ko’zatishda namoyon bo’lgan cheksiz hosilalar, konkret birikmalar nutq sathiga mansubdir.

Sintagmatik munosabat yordamida tilning bosh vazifasi - kommunikativ vazifasi amalga oshadi . 3) Po g’ onali munosabat Bir sathga mansub, murakkablik darajasiga ko’ra bir xil bo’lgan lisoniy birliklar munosabatidan tashqari, turli sathga mansub, turli murakkablikdagi birliklar ham o’zaro munosabatga kirishadi.(Murakkablik darajasi turli xil bo’lgan, ikki xil sath ga mansub lisoniy birliklar munosabati pog’onali munosabat sanaladi. Bunday munosabatni «...dan tashk il topad i », «... tarki bi ga kiradi» ifodasi bilan berish mumk i n. Demaq quyi sath birligi o’zidan bir daraja yuqori sath birligi uchun qurilish (konstruktiv) birligi bo’lib xizmat qiladi. Yuqori sath birligi esa qurilma (konstruktsiya) sifatida o’zidan bir daraja quyi sath birliklarining ketma-ketlik (sintagmatik) muiosabatidan tashkil topadi. Masalan, maktabga so’z shakli morfologik sath birligi sifatida morfemik sath birligiga nisbatan murakkablik darajasi yuqori. Chunki u o’zidan bir daraja quyi morfemik sathning maktab va -ga birliklari o’rtasidagi sintagmatik munosabat hosilasi sifatida maydonga kelgan. Demaq morfolog ik sath birligi bo’lgan so’z shakl morfemik sath birligi bo’lgan morfemalarning (morfema variantlarining) o’zaro sintagmatik munosabat i dan tashkil topadi. Morfema (morfema varianti) esa so’z shakl tarkibiga kiradi. Lisoniy birliklarning murakkablik darajasi nisbiydir. Uning m urakkab deb nom olinishi o’zidan bir daraja q uyi sath birligiga nisbatandir. Masalan, morfemik sath birligi bo’lgan morfemaning murakkab (qurilma, sistema) deb nom olinishi fonologik sat h birligi bo’lgan fonemaga nisbatandir. Morfema, o’z navbatida, morfologik sath birligi bo’lgan so’z shakl uchun element, qurilnsh (konstruktiv) a'zosi sanaladi. So’z shak l morfemaga nisbatan murakkab, sintaksemaga nisbatan esa element h isoblanadi. Lisoniy birlshshar o’rtasidagi pog’onali munosabat til sistemasi ichki to’zilishining oddiydan murakkabga qarab tadrijiy joylashganligidan dalolat beradi. 3. Paradigma a'zolari o’ rtasidagi z id lan ish lar va zidlanish turlari Yuqorida ta'kidlanganideq uyadoshlik (paradigmatik) munosabatida bo’lgan

lisoniy birlliklar muayyan birlashtiruvchi semaga ega bo’lishi bilan birga, o’zaro farqlovchi semaga ham ega bo’ladi. Ana sh u far q lovchi semalar uya a'zolarining o’zaro zidlanishi u ch gun asos bo’ladi. Sistemav iy tilshunoslikda uya a'zolarining ana shunday farqlovchi semalar asosida zidlanish i ni belgilash markaziy o’ rinni egallaydi. Chunki lisoniy birliklarni ma'lum sinflarga birlashtirish qanchalik muhnm bo’lsa, sinf a'zolarini bir-biriga zidlash ham shunchalik ahamiyatlidir. Sinflarga birlashtirishda lisoniy birlik mazmuniy mundarijasidagi birlashtiruvchi sema xizmat qilsa, bir-biridan ajratishda farqlovchi sema asosiy rol o’ynaydi. Shuning uchun sistemavyay tilshunoslik asoschilari zidlanish tushunchasiga katta e'tibor berib, tilda zidlanishdan boshqa hech narsa yo’qligini ta'kidlaydilar. Far q lash tushunchasi zidlanish tushunchasini taqozo etadi. Ikki narsa bir-biridan fa q at o’zaro zid quyilgandagina far q lanadi. Sistemaviy tilshunoslikning asoschilaridan biri N. S.Trubetskoy fonologik sathda zidlanishlarni quyidagicha belgilarga ko’ra tasnif etadi: A. Zidlanish sistemasiga munosabatiga k o’ ra. B. Zidlanuvchi a'zolar o’rtasidagi munosabatga ko’ra. V. Zidlanuvchi a'zolarning ma'no far q lash kuchiga ko’ra . Zidlanish sistemasiga ko’ra zidlanish turlari Bu belgiga ko’ra zidlanishlar bir o’lchovli va ko’p o’lchovli hamda ajralgan va proportsional zidlanishlarga b o’ linadi. Zidlanishlar zidlanuvchi a'zolarni farqlash uchun xizmat qiladigan belgilarnigina emas, balki har ikki zidlanayotgan a'zolar uchun umumiy bo’lgan belgini ham taqozo etadi. Bunday belgilar «qiyoslash uchun asos» bo’lib xizmat qiladi. Qiyoslash uchun asos belgiga ega bo’lmagan ikki narsa o’zaro zidlanishi mumkin emas. Qiyoslash uchun asos bo’lgan belgiga ko’ra zidlanishlar ikki turli bo’ladi: 1) bir o’lchovli, 2) ko’p o’lchovli.

Bir o’lchovli zidlanshplarda zidlanuvchi a'zolarning zidlanishlari uchun asos bo’lgan belgi faqat shu zidlanish uchungina xos bo’lib, zidlanish sistemasining boshqa a'zolarida uchramaydi. Masalan, lotin grafik sistemasidagi E va F harflari zidlanishini olib ko’raylik. Bu harflarning zidlanishi bir o’lchovlidir. Chunki bu ikki harf o’rtasidagi o’xshash belgilar yig’indisi (vertikal chiziq va ikki gorizontal chiziq) lotin alfaviti-dagi boshqa hech qaysi harfda uchramaydi. Aksincha, R va P harflari zidlanishi esa ko’p o’lchovlidir. Chunki bu harflar o’rtasidagi o’xshash (qiyosga asos bo’lgan) belgilar (vertikal chiziq va uning ustiga o’ng tomondan chizilgan yarim doira) faqat shu juftlikdagina emas, balki boshqa harflarda ham mavjud (masalan, B harfida). Bir o’lchovli va ko’p o’lchovli zidlanishlarning ajratilishi tilshunoslikda juda katta ahamiyatga ega. Bunday zidlanishlar tilning barcha sathlarida uchraydi. Bundan tashkari birinchi belgiga ko’ra zidlanishlarning pro potsi onal va ajralgan turlari h am mavjud. Ma'lum bir zidlanish a'zolari o’rtasidagi munosabat til sistemasining boshqa zidlanish a'zolari o’rtasidagi munosabat bilan bir xil bo’lgan zidlanishlar proportsional zidlanish hisoblanadi. Masalan, o’zbek tili f'onologik sistemasidagi k-g fonemalarining zidlanshli proportsionaldir. Chunki bu zidlanish a'zolari o’rtasidagi munosabat, ya’ni jarangsizliq portlovchilik belgisi asosida umumiylikni hosil qilishi faqat shu juftlik uchungina emas, balki p-b, t-d kabi juftliklar uchun ham xosdir. Ma'lum bir zidlanish a'zolari o’rtasidagi qiyos uchun asos bo’lgan belgi til sistemasidagi zidlanishlarning hech qaysisida uchramaydigan zidlanish ajralgan zidlanish sanaladi. Masalan, b va p juftliklari o’rtasidagi zidlanish ajrapgandir. Chunki bilabiallik va labiodentallik belgilari boshqa hech bir juftlikda qiyos uchun asos bo’lmaydi. Zvdlanish a'zolari o’rtasidagi munosabatga ko’ra zidlanish turlari Zidlanish a'zolari o’rtasidagi munosabatga ko’ra zidladashlar privativ (qiyosga asos bo’lgan belgi birida bor, ikkinchisida yo’q bo’lgan zidlanish), darajali (gradual) va teng qimmatli (ekvipolent) zidlanishlarga bo’linadi. Zidlanuvchi a'zolaridan birida zidlanish uchun asos bo’lgan. belgining mavjudligi, ikkinchisida esa yo’qligiga asoslangan zidlanish privativ zidlanish hisoblanadi. Zidlanuvchilarning belgiga ega bo’lgan a'zosi belgili (markirlangan), kuchli, belgiga ega bo’lmagan a'zosi esa belgisiz (markirlanmagan), kuchsiz a'zo deyiladi. Masalan, t-d, k-g,

undoshlari zidlanishlari privativ) ziddiyat sanalib, zidlanuvchi juftliklarning har birida birinchi a'zo «ovoz» (jarang) belgisining yo’qligi, ikkinchisi esa borligi bilan xarakterlanadi. Bunday zidlanishlarning grafik ifodasi uchun kuchsiz a'zoga «-», kuchli a'zoga «+» belgisi qo’llaniladi. Masalan, so’z turkumlari sistemasida ot bilan fe'l o’rtasida qiyos uchun asos bo’lgan belgi «harakat» sanalib birinchisi bu belgining yo’qligi (-), ikkinchisi esa borligi (+) bilan xarakterlanadi. Zidlanuvchi a'zolar bir belgining turli darajasini (gradatsiyasini) ko’rsatuvchi zidlanish darajali zidlanish h isoblanadi. Masalan, unlilarda og ’ iz ochilipshning turpi darajasini u k o’ rsatuvchi u- o’ -o, i-e-a o’rtasidagi zidlanish. Darajali zidlanish ko’p a'zoli bo’lib, darajalanish silsilasidagi birinchi va so’nggi a'zo chegara a'zolar, ular o’rtasidagi a'zolar esa oraliq a'zolar sanaladi. Chegara a'zolar zidlanishning ikki chutbini tashkil etadi va maksimal zidlanish hosil qiladi. Zidlanuvchi a'zolarning har ikkisi mantiqan teng bo’lgan, ya'ni belgining ikki darajasini ham, bor yoki yo’qligini ham bildirmaydigan zidlanishlar teng qimmatli (ekvipolent) zidlanish hisoblanadi. Masalan, opa-singil, ota-ona zidlanishi. Shuni ta' ki dlash kerakki, z i d l anishlarning yu q oridagi turlarini ajratish t i l sistemasining konkret shart-sharoiti bilan bog ’ liq. Bu sistemaning konkret shart-sharoitdan ajratib olingan ayni bir zidlanishi privativ ham, darajali ham b o’ lishi mumkin. Masalan, u-O o’rtasidagi zidlanish og’iz nin g ochilish darajasi sifatida olinsa, privativ ziddiyat bo’ladi. Zidlanuvchilardan biri og’iz ochilishining «nul» darajasi sifatvda qabul qilinadi. Bu vaqtda u «ochiq emas», o esa «ochiq», yoki u «yopiq», O esa «yopiq emas» tarzida zidlanadi. Xuddi shu belgiga ko’ra til sisgemasidagi u ga nisbatan ochiqroq unli o’ e'tiborga olinsa, u bilan o o’rtasidagi zidlanish darajali zidlanshlga aylanadi. Bu vaqtda u va o zidlanishning chegara a'zolari, o’ esa oraliq a'zo bo’lib qoladi. Shunday qilib, u yoki bu zidlashshni privativ, darajali va teng qimmatli zidlanish sifatida.baholanishi bizning qanday nuqtai nazardan yondashuvimizga bog’liq. Lekin bundan u yoki bu zidlanishni belgilash sof sub'ektiv xarakterga ega degan xulosaga kelmaslik kerak. Shuni ta'kidlash kerakki, zidlanishning o’zida uni ma'lum bir turga kiritish uchun asos bo’ladigan qandaydir belgi mavjud bo’ladi. Tilning sistemaviy

tuzilishining o’zi va uning funktsiyalashuvi ko’p hollarda zidlanishning ob'ektiv va aniq turini ajratishga imkon beradi. Yuqorida ko’rib o’tgan u va o fonemalari o’rtasidagi munosabat privativ zidlanish sifatida ham, darajali zidlanish sifatida ham tasavvur etilishi mumkin. Lekin amalda ularning q aysisi reallasha yo tgani shu fonologik sistemaning t u zilishi va q o’ llanishi bilan bog ’ lik bo’ladi . Zidlanuvchi a'zolarning ma'no farqlash kuchiga ko’ra zidlanish turlari Zidlanuvchi a'zolarning ma'no farqlash kuchiga ko’ra ziddanishlar doimiy va mo’'tadillashgan turlarga ajratiladi. Zidlanishlarning bunday tasnifi til sistemasining konkret sharoitda yuzaga ch iqi shiga asoslanadi. Sistema - funktsiya tamoyiliga amal qiladi. Til sistemasidagi zidlanuvchi a'zolar nutq jarayonida muayyan sintagmatik munosabatga kirishganda ham zidlanishga asos bo’lgan belgini saqlab qolsa, doimiy zidlanish, aksincha, saqlab qolmasa, mu'tadillashgan zidlanish sanaladi. Masalan, o’zbek tilida so’z oxiri jarangli va jarangsiz undoshlar zidlanishi uchun kuchsiz vaziyat sanaladi. Ana shu vaziyatda zidlanuvchi zidlanuvchi a’zolar zidlanish belgisini yo’qotadi, mu'tadillashadi: Masalan, bob-bop, tog’-toq. Mo’tadillashgan ziddiyat ham barcha ziddiyatlar kab i faqat fonologik sa th uchungina xos emas. Ularning barchasi tilning .hamma sathlarida uchraydi. Jumladan, birlik va ko’plik morfemalari o’rtasidagi zidlanish hurmat ma'nosini ifodalaganda mo’tadillashadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.I.Karivov. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. T., 2008. 2. NigmatovX.G., Funktsionalnaya morfologiya tyurkoyazichnix pamyatnikov, X-XP v.v.,T.,1989. 3. Nurmonov A va boshqalar. O’zbek tilining mazmuniy sintaksisi. T.,1992. 4. Nurmonov A., Shahobiddinova Sh. Grammatik kategoriya muammosiga doir ayrim mulohazalar. // O’TA, 1998, 6-son. 5. Rahmatullayev Sh. "O’zbek tilida tobe boglanishning turlari. T.,1993. 6. Sayfullayeva R., Abduzalova M. Gapning eng kichik kurilish qoliplari haqida.//O’TA, 1991, 5-son. 7. Solntsev V.M Yazik kak sistemno-strukturnoe obrazovanie M., 1977. 8. Sossyur F. De. Trudi po yazikoznaniyu. M., 1977. 9. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X.. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 1980. 10. Hojiyev A. Fe'l.T.,1973. 11. Hojiyev A. Mahmudov N., Semantika va sintaktik pozitsiya. // O’TA, 1983, 2-son. 12. O’zbek tili grammatikasi. I tom T., 1975. 13. O’zbek tili grammatikasi. II tom T.,1975. 14. Nurmonov A. va boshq. O’zbek tili nazariy morfologiyasining asosiy tamoyillari. O’TA, 1998, 2-son.

O'xshashlar

Til lison va nutq munosabati. lisoniy paradigma va uning asosiy turlari

O’zga gap va uning turlari

Bog’lama, uning vazifasi va turlari

Til va nutq munosabati

Morfologiya va sintaksis munosabati