Юрак ва қон томирлар тизим - Tibbiyot - Referatlar

Юрак ва қон томирлар тизим

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93 KB

Ko'chirib olish

Юрак ва қон томирлар тизим Режа: 1. Юрак томирлар тизими, морфофункционал тавсифи. 2. Қон томирлари, турлари, гемодинамик шароитлар, томирларнинг тузилиш принциплари. 3. Артериялар, турлари, пардаларининг тузилишлари. 4. Микроциркулятор оқим томирларининг тузилиши. 5. Гемокапиллярлар, турлари, артериовенуляр анастомозлар. 6. Ве налар, турлари, тузилиши. Томирлар тараққиёти, ёшга кўра ўзгаришлари. 7. Лимфатик томирлар турлари, тузилиши. 8. Юрак, унинг камералари ва деворлари. 9. Эндокард, юрак клапанлари. 10. Миокарднинг микроскопик тузилиши. 11. Миокард, кардиомиоцитлар, турлари. 12. Юрак тараққиёти, ёшга кўра ўзгаришлари. 13. Чақалоқ юраги ҳ усусиятлари.

ТМИ: Юрак клапанлари ва уларнинг цитофизиологияси. Юрак ва томирлар системаси организмни қон билан таъминлайди, қон орқали аъзо ва тўқималарга ҳар хил озуқа моддалар, кислород ва биологик фаол моддаларни етказиб беради, шу билан бирга организмда модда алмашиниш натижасида ҳосил бўлган кераксиз маҳсулотларини ва газларни олиб чиқишда ҳизмат қилади. Бу системага қон ва лимфа томирлари, юрак киради, Қон томирларига артериялар, артериолалар, қон капиллярлари ге - мокапиллярлар, венулалар, веналар ва артериола - венулляр аностомозлар киради, Артерияларда одатда кислородга бой бўлган қон бўлиб ўпка артерияси бундан мустасно, у юракдан аъзоларга қараб оқади, Веналар орқали қон юракка оқиб келади. Ўпка венасидан ташқари хамма веналардаги қонда кислород кам бўлади. Гемокапилляр артерия ва вена қон томирлар ўртасида жойлашади. Баъзан улар иккита ҳар хил томирлар ўртасида бўлиши ҳам мумкин. Бундай жойлашиш капиллярнинг "ажойиб тўри" деб аталади масалан, буйрак коптокчалари, жигар ва бошкаларда шундай. А р т е р и я л а р . Деворнинг тузилишига қ араб эластик, мушак ва мушак эластик типида б ў ладилар. Барча артерияларнинг девори умуман бир хилда тузилган б ў либ, уларда уч қ ават тафовут қ илинади: 1. Ички парда 2 . Ў рта парда 3. Таш қ и парда. Турли пардаларнинг тузилиши ва қ алинлиги тананинг турли жойлардаги томирларда ҳа р хил б ў либ, кўпроқ гемодинамик омилларга , қон босими ва тезлигига бо ғ ли қ Э ла с т и к т и п д а г и а т е р и я л а р . Эластик типдаги артерияларга йирик томирлар, яъни аорта ва ў пка артериялари киради. Бу типдаги томирларда ка т та қ он босим ( 120-130 симоб устуни ) ва тезлиги 10-13 м/с/ билан о қ ди. Эластик толалар ва пардаларнинг к ў плиги туфайли бу артериялар девори ч ўз илувчи бў лади. Натижада томир б ў шли ғ и кенгайиб,

қ o н зарби сусаяди. Диастола пайтида эса, томир девори яна илгариги ҳ олатга қ айтади. И ч к и п а р д а томир бўшлиғига қapaгaн бўлиб, ўз навбатида у ҳам уч қaвaтдан тузилган: эндотелий, эндотелий ости қавати ва эластик толалар чигали. Эдотелий ҳужайралари базал мембранада жойлашган йирик, ясси ҳужайралар бўлиб, улар томир бўйлаб ётади. Одам аортасининг эндотелий ҳужайраларнинг бўйи баъзан 500 мкм га, эни эса 150 мкм га етади. Бу ҳужайралар кўпинча бир ядроли бўлиб, уларнинг цитоплазмасида турли шакли ва катталикдаги митохондриялар кўринади, Эндоплазматик тўр суст ривожланган бўлиб, мембранасида оз миқдорда рибосомалар тутади. Э н д от е л и й о с т и қ а в а т и анча қ алин б ў либ, аорта деворининг 15 - 20 % ини ташкил қ илади. У сийрак толали шаклланмаган бириктирувчи т ўқи мадан тузилган ва ихтисослашмаган юлдузсимон ҳ ужайралар тутади, Бу қ ават Лангганс қ авати деб номланади. Бу ерда б ў йлама й ў налган айрим силли қ мушак ҳ ужайралари хам учрайди. Ички парданинг ҳ ужайралараро моддаси гликозаминогликанларга ва фосфолипидларга бой б ў либ, томир деворининг тикланишида мухим роль ў йнай ди . Ў рта ва кекса ёшдаги кишиларда асосий моддалар холестерин ва ё ғ кислоталари учрайди. Эндотелий ости қ аватларидан чу қ урро қ да нозик эластик толаларнинг қ алин т ў ри жойлашган б ў либ, унда ички айлана ва таш қ и б ў йлама қ атламларни ажратиш мумкин. Аортанинг ички пардаси юракнинг чи қ иш жойида учта яримойсимон клапанларни ҳ оси л қ илади. Ички парданинг эластик толалари кескин чегарасиз ў рта пардага ў тади. Ў рта парда жуда к ў п дарчали эластик мембраналардан ташкил топган. Бу мембраналар эластик толалар билан ў заро бо ғ ланиб, бош қ а пардаларнинг эластик элементлари билан биргаликда ягона эластик каркас ҳ осил қ илади, Дарчали эластик мембраналарнинг сони 40-50 тага етади. Улар орасида оз ми қ дорда фибробластлар учрайди. Мембраналар орасида уларга нисбатан қийшиқ й ў налган силли қ мушак хужайралари жойлашади. Ў рта қ аватнинг бундай тузил и ши аорта деворининг эластиклигини

таъминлайди, систола даврида у кенгайиб, қ он зарбини юмшатади ва диастола ва қ тида томир деворинвнг тонусини са қ лаб туришга ёрдам беради. Микроциркvлятор оқим . Микроциркулятор оқим бу системага артериолалар, капиллярлар, венулалар ва артерио-венуляр аностомозларни ўз ичига олади. Қон томирларни ушбу функционал комплекси лимфа капиллярлари ва лимфа томирлари бўлган бириктирувчи тўқима билан биргаликда аъзоларнинг қон билан таъминланишини бошқаради, қон ва капиллярлар орқали модда алмашинувини таьминлайди. Шу билан бирга дренаж ва қон депоси вазифаларини бажаради. Кўпинча микрициркуляция система перекапилляр, капилляр ва посткапилляр томирларнинг қалин тўридан иборат. Ҳар бир аъзонинг вазифаларига мос равишда микроциркуляцияси тўқима томирларининг шакли, диаметри ва зичлиги ўзига ҳос ҳусусиятларига эга. Макроциркуляция система томирлари қон оқишига қараб ўзгариб туради, томирлар кенгайиб, ўзларидан қон шакилли элементлари тўпланиши ёки торайиб, қон плазмаси ўтказиши тўқима суюқлиги ўтишини ўзгартириши мумкин. К а п и л л я р л а р. Тузилишига кўра капиллярлар уч хил; базал мембрана ва эндителийси бўлган, узликсиз базал мембрана эпителийда ёриқлар- фенестрлари бўлган; базал мембранада ва эндотелийда кўп ёриқлари бўлган капиллярлар бўлади. Қон капиллярлари энг кўп сонли ва ингичка томирлар бўлиб, уларнииг диаметри томир функционал ҳолатига ва жойлашган аъзолар ҳусусиятига кўра ҳар хил бўлиши мумкин. Масалан, катта-кичиклигига кўра энг ингичка капиллярлар /диаметри 4,5-7 мкм/ кўндаланг- тарғил мушакларда, нервларда ва ўпкада бўлса, бироз йирикроқлари /диаметри 7-11 мкм/ терида ва шиллиқ пардаларда учрайди, қон яратувчи аъзоларда, эндокрин безларда ва жигарда йирик /диаметри 20- 30 мкм ва ундан катта/ капиллярлар бўлиб, улар синусоид капиллярлар деб аталади. Жинсий олатнинг ғoвaк танасида эса капиллярларнинг махсус тури қон сақловчи бўшлиқлар лакуналар мавжуд.

Капиллярлар кўпчилик ҳолларда тўр ташкил қилади, аммо улар қовузлоқ /тери сўрғичларида/, хамда коптокчалар /буйракда томирлар коптокчасида/ ҳосил қилиб жойлашиши мумкин. Қовузлоқ ҳосил қилган капиллярларда артериал ва веноз бўлимлар тафовут қилинади. Веноз бўлим артериал бўлимга нисбатан бироз кенгроқ бўлади. Турли аъзоларда капиллярларнинг зичлиги турлича бўлади ва у холат аъзо тўқималарининг морфо-функционал ҳусусиятига боғлиқ. Капиллярлар девори жуда юпқа бўлишига қарамай, унда хам 3 қатлам; эндотелий ҳужайраларидан ташкил топган ички; базал мембрана ва нозик коллаген толалардан иборат ўрта хамда адвентициал ташқи қаватларини ажратиш мумкин. Эндотелий ҳужайраларининг узунли- 25-30мкм /баъзан 75-175 мкм га/ эни 8-10мкм га етади. Ҳужайраларнинг қалинлиги ядро жойлашган ерда 3-5 мкм бўлса, четки қисмларида юпқалашиб, 0,1 мкм гача боради, Электрон микроскопда қаралганда эндотелий ҳужайрасининг капилляр бўшлиғига қараган юзаси, одатда нотекис бўлиб, узунлиги 0,1-0,7 мкм бўлган псевдоподиялар ва цитоплазматик ўсимталар ҳосил қилиши мумкин. В е н а л а р. Веналар томирлар системаси н инг олиб кетувчи қ исми ҳ исобланади. Веналар деворининг тузилиши, уларнинг фаол и яти билан узвий бо ғ ли қ . Артерияларга нисбатаи қон босимининг пастлиги /5-1 0 мм симоб устуни/ ва о қ им тезлигининг камлиги /аъзолар веналар и да 1 0 мм/с атрофида/ веналар девори юп қ а ва уларда эластик элементлар кам б ў лади. Тананинг қ айси қ и с мида жойлашганлигига қ араб веналар деворининг тузилиши бир-биридан фар қ қ илади. Тананинг пастки қ исмидаги веналар деворида мушак элеменларининг кучли ривожланиши, ҳ амда уларда клапанларнинг б ў лиши та қ озо этилади, Чунки улар ор қ али қон ю қ орига- юракка томон ҳ аракат қ илади. Тананинг ю қ ориги қ исмидаги веналарда эса, маълум даражада қ он ў з оғ ирлик кучи билан ҳ аракат қ илганлиги туфайли уларнинг девори анча юпқ а ва мушак элементлари кам б ў лади . Қон о қ ими ҳ усусиятларига к ў ра баъзи аъзолар /мия пардалари, к ў знинг т ў р пардаси,

қон яратувчи аъзолар, й ў лдош/ нинг веналарида мушак элементлари мутла қ о б ў лмайди. Деворида мушак элементларининг ривожланиши даражасига қ араб веналар икки типга б ў линади: 1 . мушаксиз ва 2. мушакли веналар. Мушакли веналар ў з навбатида; 1. мушак элементлар кучсиз тара ққ ий этган, 2. мушак элементлари ў ртача тара ққ ий этган, з. Мушак элементлари кучли тара ққ ий этган веналарга б ў линади. Мушаксиз /ёки толали типдаги веналар/. Бу веналарнинг девори базал мембрана устида ётган бир қ ават эндотелий ҳ ужайралар билан қ опланган. Базал мембранадан таш қ арида юп қ а бириктирувчи тў қ имали қ ават б ў либ, у ў зини ў раб турган тўқималар билан қў шилиб кетади, Буларга катти қ ва юмшоқ мия пардалари, к ў знинг т ў р пардаси, суяк, тало қ ва й ў лдош веналари киради. Мия пардалари ва к ў знинг т ў р пардаси веналар қон босимига мо с равишда ў згурувчан б ў лади . Улар жуда хам кенгайиши мумкин, лекин ул а рда т ў планган қон оғ ирлик кучи билан йирикро қ веналарга осонгина о қ иб кетади . Суяк, тало қ ва й ў лдош веналаринннг девори эса уни ў раб турувчи тўқималар билан зич бирикиб кетган ва шу сабабли улар пучаймайди, қон улардан хам осон о қ иб кетади. Мvшак элементлари кvчсиз тара ққий этган веналарга тананинг юқ ори қ исмида жойлашган кичик ва ў рта калибрли /1-2 мм/ веналар ҳ амда ю қ ори қавак вена киради. Бу веналар девори ҳ ам уч қ аватдан тузилган. Ички қ ават эидотелий ва яхши ривожланмаган субэндотелийдан ибора т, ў рта қ аватда айланасига й ў налган силли қ мушак тўқ ималари жойлашга н . Ташқи қават бириктирувчи тўқимадан иборат бўлиб, ундан айрим силлиқ мушак ҳужайраси ётади. Мушак элементлари кучсиз тараққий этган веналар уларга юқори ковак венаси хам киради, унинг девори уч қаватдан тузилган. Ички қават эндотелий ва бириктирувчи тўқимадан иборат. Эндотелий ости қаватида айланасига йўналган силлиқ мушак ҳужайраларининг тутамлари ётади. Мушак тутамлари орасида бириктирувчи тўқима қатламлари жойлашиб, улар аниқ чегарасиз томириинг ташқи қаватига қўшилади.

Бириктирувчи тўқимадан иборат энг кучли тараққий этган ташқи қаватида эса узунасига йўналган эластик толалар ва циркуляр ҳамда қийшиқ жойлашган коллаген толалар мавжуд. Мvшак элементлари ўртача тараққий этган веналар. /масалан елка венаси/ деворида ҳам 3- та парда мавжуд, ички эндотелий ва бириктирувчи тўқимадан тузилган эндотелий ости қаватлардан иборат. Клапанларнинг негизи бириктирувчи тўқимадан иборат бўлиб, унинг устини эндотелий ҳужайралари қоплайди, клапанлар томирдаги қоннинг тескари оқишига тўсқинлик қилувчи тузилма ҳисобланади, ўрта парда айланасига йўналган силлиқ мушак тутамлари ва улар орасидаги бириктирувчи тўқима қатламларидан иборат. Ташқи парда бириктирувчи тўқимадан иборат бўлиб, ундан узунасига йўналган силлиқ мушак тутамлари жойлашади. Пастки ковак вена таш қи пардаси энг кучли тара ққий этганлиги билан характерланади. Ички парда эндотелий ва унинг остида ётган юпқ агина эндотелий ости қ атламларидан иборат. Эндотелий ости қ атламида узунасига й ў налгаи айрим силлиқ мушак ҳ ужайралари учрайди. Ў рта парда хам суст тара ққий этган ва ундаги айрим силлиқ мушак тутамлари айланасига жойлашган. Адвентиция пардаси жуда қ алин б ў либ, у ички ва ў рта қ аватларииинг қ алинлиги йи ғ индисидан ҳ ам бир неча марта қ алин. Таш қи қ a в a т дa узунасига й ў налга н силлиқ мушак ҳ ужайраларининг айрим тутамлари ётади. Бу ерда бириктирувчи тўқ има толалари мушак тутамлари орасида юпқ а қ атламлар ҳ осил қ илади. Веналарнииг таш қи ва ў рта қ аватларида қон томирларининг томирчалари ва нерв толалари кузатилади. Баъзи аъзоларда қон томирлар ў зига ҳ ос тузилишга эга. Масалан, калла суяги артериялари деворининг ў рта ва таш қи қ аватларида эластик элементларниг суст ривожланганлиги билан ажралиб туради. Таш қи эластик мембрана эса умуман б ў лмайди. Ички эластик мембрана эса аксинча, яққ ол к ў риниб туради. Бош мия артериялари хам ҳ удди шундай ҳ усусиятларга эга. Киндик

артериясида ички эластик мембрана б ў лмайди. Энса артерияси деворнииг ички пардасида силли қ мушак ҳ урайралари тутамлари кучли тара ққий этган. Буйрак ичак тутқ ич, артериялари деворининг таш қи пардасида б ў йлама й ў налган силлиқ мушак ҳ ужайралари тутамлари яжши ривожланган. Бачадон, жинсий олат, юракнинг с ў р ғ ичсимон мушаги ва киндик тизимчаси артерияларида, айни қ са ундан й ў лдошга ў тиш жойида, силлиқ мушак ҳ ужайралари тутамлари хам ички хамда таш қ и қ аватларда учрайди. Баъзи бир веналар ҳ ам қ айси аъзода жойлашивига к ўра ў зига ҳ ос томонлари билан фа рқл аниб туради. Масалан, ў пка, киндик веналарида ў p т a пардасидан циркуляр й ў налган силлиқ мушак яхши ривожланган б ў лади ва артериола л арни эслатади, Юрак веналари ў рта қ аватида б ў йламасига й ў налган силли қ мушак ҳ ужайраларини тутади. Дарвоза венасининг ў рта пардаси икки: ички айла н а ва таш қ и б ў йлама мушак қ аватларидан иборат. Баъзи веналар, масалан юрак веналари ў з таранглиг и ни оширувчи эластик мембрана тутади. Бу эса, доимо қ ис қ ариб турадиган аъзода веналар ички б ў шли ғ ининг мунтазам очи қ б ў лишини таъминлаб туради. Юрак қоринчаларининг чуқур веналари синусоид капиллярларсимон тузилган бўлиб, деворида мушак ҳужайралари ва эластик мембрана тутмайди. Юракнинг эпикард қаватида жойлашган веналарида бўйламасига силлиқ мушак ҳужайралари учрайди. Буйрак усти бези веналарининг ички қаватида бўйламасига йўналган силлиқ мушак ҳужайралари бўртиб жойлашади, Артерио –венуляр аностомозлар Аностомозларда О 2 га тўйингани артериал қон капиллярсиз тўғридан- тўғри веналарга қуйилади, Артерио-венуляр анастомоз /АВА/ ларни деярли ҳамма аъзоларда учратиш мумкин. Уларнинг диаметри 30-50 мкм бўлиши, узунлиги эса 4 мм гача етиши мумкин. АВА ларни тузилишига кўра икки гуруҳга ажратиш мумкин 1. Ҳақиқий АВА лар /шунтлар/ 2. Атипик АВА лар /ярим шунтлар/. Ҳақиқий АВА ларда венага тоза артериал қон қуйилади,тузилишига кўра уларнинг ҳам икки тури тафовут қилинади: а) махсус бекитувчи тузилмага эга бўлган ва б) махсус бекитувчи тузилмага эга

бўлмаган АВА лар. Махсус бекитувчи тузилмага эга бўлмаган АВА ларда бир томирнинг иккинчисига ўтиш чегараси бўлади, масалан артериола деворнинг ўрта қаватинииг тугаган жойи чегара ҳисобланади, қон оқими артериола деворининг ўрта қаватидаги силлиқ мушак ҳужайралари томонидан бошқарилади. Махсус бекитувчи тузилмага эга бўлган АВА ларнинг ҳам икки тури фарқланади: туташувчи артерия типидаги АВА деворининг ички пардасида бўйлама йўналган мушак ҳужайралари яхши тараққий этган бўлиб томир бўшлиғига чиқиб турувчи кенгаймалар ҳосил қилади. Бу аностомозларнинг йиғувчи тури эпителиоид типидаги АВА лар бўлиб, улар хам ўз навбатида оддий, мураккаб бўлиши мумкии. Оддий АВА лар артериялар қисмининг ўрта қаватида ички бўйлама ва ташқи айланасига йўналган силлиқ мушак ҳужайралари жойлашганлиги билан ажралиб туради, Аностомознинг веноз қисмига яқинлашган сари уларнинг ички бўйлама қавати калта овал шаклдаги, цитоплазмаси оқиш ҳужайралар /В ҳужайралар/ билан алмашинади. Шу мушак ҳужайралари эпителийсимон ҳужайралар деб юритилади. Бу АВА ларнииг веноз қисми девори жуда юпқалашиб кетади. Ўрта қавати жуда кам миқдорда айлана жойлашган силлиқ мушак ҳужайраларини тутади. Мураккаб ёки коптокчасимон эпителиоид типидаги АВА ларнинг оддий аностомоздан фарқ шуки, уларда қон оқиб келувчи артериола 4 та тapмoққa бўлинади, сўнгра веноз системага ўтади. Бу тармоқлар ягона умумий бириктирувчи тўқимали капсула билан ўралган, Бундай аностомозлар панжаларининг терисида кўплаб учрайди. Аностомоз деворидаги эпителийсимои ҳужайралар сувни ўзига шимиб, шишиш ҳусусиятига эга бўлганлигидан томир бўшлиғи торайиши ёки бутунлай бекилиб қолиши мумкин. Бу ҳужайралар суюлиқни аностомоз орқали ўтишини таъминлайди. Ана шундай тарзда аностомоз орқали қон харакати бошқарилади. Атипик АВА лар /ярим шунтлар/ да артериола ва венула бир-бири билан калта капилляр типидаги томир о р қ али бирлашади. Бу томир девори

о р қ али қ исман модда ва газ алмашинуви содир б ў лади, шу сабабли венулага қ исман аралаш қон қ уйилади. Аьзолар о р қ али қ он оқ имини бошқ аришда ва қон босимининг бир маромда ушлаб туришда артериол-венуляр аностомозларининг а ҳ амияти жуда ка тта . Улар туфайли аъзолар ў з заруриятига яраша қон билан таъминланади. Аъзо ёки унинг бир қ исми иш бажараётган бир пайтда қ оннинг к ў п қ исми АВА лар о р қа ли т ўғ ридан-т ўғ ри веналарга й ў налади. Қон капиллярлар о р қ али ў тказиш заруриятининг камайиши юрак фаолиятини бироз енгиллаштиради. Бундан та шқ ари, артерия қ они босимининг аностомозлар о р қ али вена томирига узатилиши уларла қон оқ имини тезлаштиради ва венага кислородга бой артериал қ оннинг оқишини таъминланади. Бундан та шқ ари, организмнинг қон айланишининг бузилганлиги ва ҳ ар хил па т олигик жара ён лардаги компен с ато р реакц и яларда АВА лар жуда му ҳ им а ҳ амият касб э тади. ЛИМФА ТОМИРЛАРИ. Лимфа томирлари бир учи берк найчалар шадклида бошланади ва улар ўзаро туташиб лимфа найчалар тўрини ҳосил қилади, Капиллярлар аъзо ичидаги лимфа томирларига айланади, булар эса ўз навбатида қўшилиб, аьзодан лимфа суюқлигини олиб кетувчи томирларни ҳосил қилади. Барча аъзолардан чиқувчи лимфа томирлари ўзаро қўшилиб бориб, ниҳоят иккита йирик лимфа томирини ҳосил қилади, улар эса, йирик веналарга очилади. Лимфатик томирларнинг тикланиши қон томирларга нисбатан анча секин боради. Юза жойлашган майда лимфатик томирларнииг узилиб қолиши 4 кунда тикланади. Лимфатик томирларнинг тикланиши - регенерацияси эндотелий ҳисобига ёки лимфатик томирларнинг олиб кетувчи томирларнинг қайта уланиши ҳисобига рўй беради. Юрак тузилиши. Юрак (Соr) қон томирлар системасининг қонни харакатга келтирувчи ичи бўш, мушакли ва асосий аъзодир.

Юрак девори уч пардадан: ички эндотелий, ўрта миокард, ташқи эпикарддан тузилган. Эндокард. Эндокрад юракнинг ички, иисбатан юпқа қаватидир. У юрак камераларининг ички юзасини, шунингдек, сўрғичсимон мушаклар, пай ипчалар клапанларни қоплайди. Эндокарднинг ўзи бир неча қаватлардан иборат. Энг ички бевосита қонга ёндошган қатлами эндотелий қаватидир. Эндотелий қавати томирлардаги сингари базал мембранада ётувчи бир қават ясси, полигонал эндотелий ҳужайраларидан иборат. Унинг тагида кам дифференциалланган ҳужайраларга бой бириктирувчи тўқимадан тузилган эдотелий ости қавати жойлашган. Ундан чуқурроқда эса, эластик толалар ва силлиқ мушак ҳужайралари ўзаро бир- бири билан чалкашиб кетган мушак-эластик қават ётади, Шуни айтиб ўтиш керакки, бу қатламда эластик толалар ва мушак ҳужайраларининг нисбати юракнинг турли бўлимларида бир хил эмас. Масалан юрак бўлмачаларида эластик толалар қоринчалардагига нисбатан кўпроқ учрайди ва у ерда толаларнинг зич тўрини ҳосил қилади. Баъ зан эса дарчали эластик мембраналар вужудга келиши мумкин. Силлиқ мушак ҳужайралари эса, аорта ва ўпка артерияларининг чиқиш жойида кўпроқ учрайди. Мушак - эластик қаватидан сўнг, эндокард ва миокард чегарасида жойлашган ташқи бирикирувчи тўқимали қават ётади. Бу қават йўғон эластик толалар ҳамда узун эгри - бугри бўлиб, жойлашган коллаген ва ретикуляр толалардан иборат. Ташқи бириктирувчи тўқимали қаватда қон томирлар кўплаб учрайди. Эндокард юрак клапанлари шаклланишида иштирок этади, Клапанлар бўлмачалар ва қоринчалар ўртасида, қоринчалар билан аорта ҳамда ўпка артерияси ўртасида жойлашган. Юрак клапанлари зич толали бириктирувчи тўқимадан тузилгаи юпқа пластинкалардан иборат бўлиб, иккала юзаси эндотелий ҳужайралари билан қопланган.

Миокард. Миокард юракнииг энг кучли тараққий этган ўрта қаватдир. У кўндаланг тарғил мушак тўқимасидан тузилган бўлиб,унда типик ва атипик мушак толалари кардиомиоцитлар фарқ қилинади. Типик мушак толалари қисқариш вазифасини, атипик толалар эса қўзғалишни ўтказиш вазифасини бажаради. Типик кардиомиоцитларнинг сарколеммасида ҳужайралар умумий ва махсус оргонеллалари жойлашган. Maхcyc органеллар-миофибриллалар мушак ҳужайрасининг энг муҳим структуралари бўлиб, қисқариш вазифасини бажаради. Кардиомиоцитларнинг миофибриллалари тузилиши бўйича скелет кўндаланг тарғил мушаги миофибриллаларидан умуман фарқ қилмайди. Мушак толаларининг бўйлама кесимида эса миофибриллаларнинг кўндалнг-тарғиллик манзараси кўринади. Электрон микроскоп миофибриллалар жуда ингичка миофиламентлар /протофибриллалар/ дан иборатлигини к ў рсатади. Кардиомиоцитларнинг яна бир му ҳ им органелласи донасиз эндоплазматик т ў р /саркоплазматик т ў р/ б ў либ, у узунасига й ў налган найчалар системсидан иборат. Юракнинг типик мушаги митохондрияларга бой. Улар ч ў зи қ, овал шаклида б ў либ, миофибриллалар орасида ётади. Баъзан ядро ёнида м и тохондрияларнинг т ў пламларини к ў риш мумкин. Шунингдек митохондриялар сарколемма остида, капиллярлар якинида миофибрилларга зич ёпишиб ётади. Митохондриялар кўп миқ дорда зич ётган кристалл а рга эга. Юрак мушак ҳужайраларида оксидланиш қ айтарилиш ферментларини са қловчи митохондрияла р нинг жуда к ў п миқ дорда б ў лиши, тўхтовсиз ишлаётган юракни зарур энергия билан таъминлайди. Гольджи комплекси ва донадор эндоплазматик т ў р юрак мушагида суст тараққий этган. Гистохимиявий тадқиқотлар мушак толасида оқсил, липид киритмаларини, оксидланиш-қайтарилиш ферментларинииг юқори активлигини кузатишга имкон беради. Кардиомиоцитларда оксидланиш - қайтарилиш ферментларидан сукцинатдегидрогеназанинг активлиги олма, сут, глютамин

ва бошқа кислоталар дегидригеназалари фаоллигидан юқори бўлади. Бўлмачалар миоцитлари қоринчаларнинг кардиомиоцитларидан бир оз фарқ қилади, кўпинча ўсимтали шаклга эга. Уларнинг цитоплазмасида митохондриялар, миофибриллалар ва саркоплазматик тўр қaмpoқ. бўлмачалар кардиомиоцитларида сукцинатдегидрогеназанинг фаоллиги анча паст бўлсада, гликоген метоболизмига оид ферментлар (фосфорилаза, гликогенсинтетаза ва бошқалар) нииг фаоллиги жуда юқори бўлади, Бу кардиомиоцитлар тузилишининг яна бир ўзига ҳослиги шундаки, уларда донадор эндоплазматик тўр ва Гольджи комплекси нисбатан яхши ривожланган. Улар иштирокида бўлмачалар кардиомиоцитлари цитоплазмасида учрайдиган махсус доначалар синтезланади. Миокарднинг стромасида ретикуляр, коллаген ва эластик толалар ётади. Ингичка ретикуляр толалар ўзаро туташган толалар чигалидан иборат. Йўғон толалар узунасига йўналган ва оз миқдорда бўлиб, мушак толаларининг орасида жойлашган. Типик мушак толалари қисқарувчи мушак ҳужайралари - кардиомиоцитлардан тузилган. Кардиомиоцитлар бир қатор структур ва цитохимик ҳусусиятларига кўpa атипик мушак ҳужайралари ва скелетнинг кўндаланг-тарғил мушак толаларидан фарқ қилади. Бу ҳужайралар кетма-кет жойлашиб, мушак толасиии ҳосил қилади. Юракнинг типик мушак толалари ён тармоқлар ёрдамида хам ўзаро чамбарчас боғланган бўлади. Шуидай қилиб юрак мушаги толаларнинг бир бутун тўридан иборат бўлиб, ундаги толалар оралиқ пластинкалари воситасида айрим сегментларга-ҳужайраларга бўлинади. Юракнинг қисқарувчи мушаклари цилиндрсимон шаклга эга, Унинг узунлиги 50-100 мкм, диаметрм 17-20 мкм га етади, Кардиомиоцитларнинг марказий қисмида овал шаклида ядро жойлашади. Юрак мушаги сарколемма билан қопланган. Электрон микроскопда сарколемма ички плазмолемма ва ташқи базал мембранадан иборат. Сарколемма оралиқ пластинкаларнинг шаклланишида иштирок этади. Оралиқ пластинкалар мушак толасига нисбатан

кўндалангига йўналиб, одатдаги препаратларда тўқ бўялувчи чизиқлар тарзида кўринади. Улар юрак мушагининг энг характерли тузилмаларидир. Электрон микроскоп қўлланилгандан кейингина оралиқ пластинкаларнинг ҳақиқий морфологик моҳияти аниқланди. Улар мураккаб тузилишга эга. Оралиқ пластинка аслида кетма-кет жойлашган икки ҳужайранинг плазматик мембрамаларидан тузилган миоцитлараро чегара бўлиб, бу мембраналар тор ҳужайралараро бўшлиқ воситасида бир-биридан ажралиб туради.

O'xshashlar

Юрак – томир, томир кенгайтирадиган ва бачадондан қон кетишини тўхтатадиган дорилар

Кон томирлар ва лимфа системаси.

Қон айланиш тизими физиологияси

Қон яратувчи ва иммун аъзоларнинг микроскопик тузилиши, қон яратиш

Юрак блокадалари