Қон яратувчи ва иммун аъзоларнинг микроскопик тузилиши, қон яратиш - Tibbiyot - Referatlar

Қон яратувчи ва иммун аъзоларнинг микроскопик тузилиши, қон яратиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

115.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Қон яратувчи ва иммун аъзоларнинг микроскопик тузилиши, қон яратиш Режа: 1. Қон яратувчи, иммун аъзолар морфофункционал тавсифи, марказий ва периферик гуру ҳ лар. 2. Марказий гуру ҳ аъзолари, суяк кўмиги микроскопик тузилиши. 3. Гемопоэтик ва стромал ҳ ужайралар. Суяк кўмигининг иммун жараёндаги роли. 4. Айрисимон без - тимус. М икроскопик тузилиши. 5. Т-лимфоцитларнинг ҳосил бўлишида ретикулоэпителиал ҳ ужайраларнинг роли. 6. Периферик аъзолар. Талоқ, пульпа турлари. 7. Оқ пульпа, Т ва В лимфоцитопозда оқ пульпа роли. 8. Қизил пульпа микроскопик тузилиши тало қ да қон айланиш ҳ усусияти. 9. Лимфатик тугунлар, пўстлоқ модда гисто- цитофизиологияси. 10. Лимфатик тугунлар мағиз модда гисто-цитофизиологияси, лимфа айланиши. 11. Гемоцитопоэз. 12. Иммуноцитопоэз.

www.arxiv.uz ТМИ: Иммунологик реакцияларининг морфологик асослари. Иммуноморфология. Аъзолар бир вақтнинг ўзида қон шаклли элементлари ва иммун жараёнида қатнашувчи имм у н ҳ ужайралар иммуноцитлар ва иммун моддалар ишлайди. Шунинг учун улар қон яратувчи иммун ҳимоя аъзолари дейилади. Бу аъзолар ўз вазифаларига кўра икки гуруҳга бўлинади: 1. Марказий аъзолар гуру ҳ ига қизил суяк кўмиги ва айрисимон без (тимуслар) киради. Қизил суяк кўмигида қоннинг ўзак ҳ ужайралари бўлиб, унда Т-лимфоцитлардан ташқари қоннинг барча шаклли элементлари такомиллашади. Бу ерда В лимфоцитлар дифференциалланади, Т- лимфоцитлар эса тимусда отилади. Т-лимфоцитларга айланувчи кам дифференциаллашган ҳ ужайралар етилади. Демак, суяк кўмигида одамда В- лимфоцитларнинг такомилини ва В лифотопоэзнинг таъминловчи марказий аъзо ҳ исобланса, тимус (айрисимон ёки б ў қоқ бези) одамда ва бошқа сут эмизувчиларда Т-лимфоцитлар дифференциаллашадиган асосий марказдир. Бу органда Т-лимфоцитларнинг бошланғич ҳ ужайралари кўпаяди ва Т- лимфоцитларга айланади Марказий аъзоларда лимфоцитларнинг кўпайиши ва дифференциалланиши антигенга боғлиқ бўлмаган ҳ олда кечади. 2. Периферик органларга лимфа тугунлари, талоқ, гемолимфатик тугунлар киради. Бу органлар қаторига муртаклар,ҳазм системасида алоҳида жойлашган лимфоид фолликулалар (ҳам киради) ёки уларнинг г уруҳ лари, чувалчансимон ўсиқ (аппендикс) нафас ва сийдик чиқарув йўллари бўйлаб жойлашган лимфоид фолликулалар ҳам кир а ди. Периферик аъзоларда қон ёки лимфа орқали келувчи Т ва В лимфоцитларнинг кўпайиши гуморал ва ҳ ужайравий иммунитет жараёнларида иштирок этувчи эффектор ҳ ужайраларга айланиши кузатилади. Тимусдан ташқар и барча аъзоларнинг асосий-стромасини бириктирувчи тўқиманинг махсус тури бўлган ретикуляр тўқима ташкил этади. Тимуснинг асосини эса эпителиал тўқима ҳосил қилади. Қон яратувчи ва иммун-ҳимоя аъзоларнинг фаол и яти уларнинг

www.arxiv.uz асосини ташкил этувчи тўқима ҳ ужайралар етилаётган қон ҳ ужайралари учун қулай шароит ёки мухсус микрому ҳ ит яратиб беради. Микрому ҳ ит яратувчи ҳ ужайраларга типик ретикуляр, интердигитацияловчи ва дендритлар ҳ ужайралар, макрофаглар, тимус д а эса, булардан ташқари, ретикулоэпителиал ҳ ужайралар ҳам киради. Қон яратувчи ва иммун- ҳ имоя аъзоларнинг фаолияти нерв, эндокрин системалар таъсири остида бошқарилиб туради. Суяк кўмиги марказий қон яратувчи орган бўлиб, постнатал даврда қон ўзак ҳ ужайраларининг ягона манбаи бўлиб ҳисобланади. Бу ерда етук Т лимфоцитлардан ташқари бошқа қоннинг барча шаклли элементлари: эритроцитлар, гранулоцитлар, В лимфоцитлар ва қон пластиканлари етилади. Вояга етган организмда қизил ва сариқ суяк кўмиги фарқланади. Қизил суяк кўмиги қон яратувчи аъзо бўлса, сариқ суяк кўмиги соғлом организмда қон яратиш қобилиятига эга бўлмайди. Қизил суяк кўмиги барча ясси суяклар ғовак моддасини ва найсимон суякларнинг эпифиз қисмини тўлдириб туради ва организм умумий оғирлигининг 4-5% ини ташкил этади ва ўрта ҳ исобда 3- 3,6 кг атрофида бўлади. Қизил суяк кўмиги тўқ қизил рангли ва қонга нисбатан ҳ ийла қуюқроқдир. Кўмикни тирик организмдан функция усули олиб текшириш турли қон касалликларини аниқлашда му ҳ им а ҳ амиятга эга. Кўмикнинг асосида ётувчи ретикуляр тўқима ҳ ужайралари ўзига ҳ ос тўр ҳ осил қилиб жойлашади. Тўр орасида синусоид гемокапиллярлари жойлашиб, уларнинг атрофида гемоцитопоэз жараёнининг турли тараққиёт босқичида бўлган ҳ ужайралар жойлашади. Бу ҳ ужайралар орасида қоннинг ўзак, ярим ўзак ҳ ужайралари, миелопоэз ва лимфоцитопоэзнинг бошланғич ҳ ужайралари ҳам бўлади. Аммо уларни морфологик жи ҳ атдан бир-биридан ажратиб бўлмайди, чунки уларнинг ўзига ҳ ос морфологик аниқ бирон белгиси йўқ. . Тузилиши жи ҳ атидан фарқланиши мумкин б ў лган ҳу жайраларга бласт ҳ ужайралар (эритробласт, миелобласт, монобласт, миенолобласт, мегакариобласт, В- лимфобласт ва плазмобластлар) - дифференциаллашган хужайралар

www.arxiv.uz (пронормоцитлар, промиелоцитлар, промегакариоцитлар, В- пролимфоцитлар, проплазмоцитлар, нормоцитлар, миелоцитлар, мегакариоцитлар, метамиелоцитлар, плазмоцитлар) ва қоннинг етук шаклли элементлари киради. Кўмикда тараққий этувчи эрироцитопоэз ҳ ужайралари оролчалар ҳ осил қилиб жойлашади. Эритроцитопоэз ҳ ужайралари марказида макрофаг жойлашиб, эритробластик оролчаларни ҳосил қилади. Макрофаглдар бу ерда эритробласлар учун «энага ҳ ужайралар» вазифасини ўтайди. Гранулоцитпоэз ҳ ужайралари ҳам бир-биридан ажраган оролчалар шаклида жойлашади. Аммо бу оролчалар марказида макрофаг ҳ ужайраси бўлмайди. Кўмикда мегакариоцит ҳ ужайралари ўзининг йириклиги (60-100 мкм) ва бир неча бўлакларидан иборат йирик ядроси билан ажралиб туради. Етилаётган моноцитлар, В лимфоцитлар ва плазмоцитлар кўпинча ретикуляр ҳ ужайралар ва макрофаглар билан ўзаро алоқада бўлиб жойлашади. Шуниси ҳ арактерликки, қон шаклли элементларнинг о ҳ ирги босқичлари кўмикнинг синусоид гемокапиллярлари ва посткапиллярлари синуслари ташқи деворига бевосита ёндошиб ётади. Суяк кўмигининг синусоид гемокапиллярлари йирик (диаметри 20-30 мкм) бўлиб, девори ясси эндотелий ҳ ужайралари билан қопланган. Эндотелий остидаги базал мембрана узуқ-юлуқ бўлиб, унинг узилган қисми эндотелий орасидаги ёриқларга тўғри келади. Ана шу ёриқлар орқали суяк кўмигида вояга етган қон шаклли элементлари кўмикдан қонга ўтади. Эндотелиал ёриқлар қонга фақатгина етилган шаклли қон шаклли элементларни ўтказади. Бласт ҳ ужайралар, промиелоцитлар, ядроли нормоцитлар, миелоцитлар ва бошқа ўта ёш ҳ ужайраларнинг қонга ўтиши фақатгина турли касаллик ҳ олатлари кузатилади. Сариқ суяк кўмиги асосан вояга етган одамларда бўлади ва найсимон суякларнинг диафиз қисмларини тўлдиради. Унинг таркибини асосан ёғ тўқимаси ташкил этиб, ёғ ҳ ужайраларининг цитоплазмасидаги пигментлари унга сариқ тус беради. Соғлом организмда бу кўмик қон яратиш вазифасинин ўтамайди. Лекин кўп қон йўқотган пайтда ва баъзи бир

www.arxiv.uz касалликларда сариқ суяк кўмигида гемоцитопоэз (яъни қон яратилиш) жараёни содир бўлиши мумкин. Сариқ суяк кўмигининг қизил қисмига нисбатан ми қд ори ёш ўтган сари кўпаяди. Бу жараён нерв, эндокрин системалар ва шу аъзолардаги микрому ҳ итга боғлиқ. . Кўмикнинг рифожланиши тоғайнинг суякланиши билан параллел юз бериб, у эмбрион тараққиётининг иккинчи ойида дастлаб ўмров суягида пайдо бўлади. Кўмик куртаги даставвал периост томонидан бўлажак суяк куртагига ўсиб кирувчи мезенхима ҳ ужайраларидан иборат бўлади. Шу йўл билан 2-3 ойда ясси суякларида, 4 ойда найсимон суякларида суяк кўмиги пайдо бўлади. Мезенхима дифференциаллашиб, микрому ҳ ит ҳ осил қилувчи ретикуляр тўқимага айланади. Бу тўқимага қон томирлар ўсиб кириб, синусоид гемокапилляларни ҳосил қилади. Шу билан бирга мезенхима ҳ ужайраларидан қон томирлар атрофида қоннинг ўзак ҳ ужайралари ҳосил б ў лади. Эмбри он тараққиётининг ва унда асосан эритроцитлар қисман гранулоцитлар ва қон пласти н калари ҳ осил бўлади. Эмбрион тараққиётининг охирги ойларида найсимон суякнинг диафиз қисмида жойлашган суяк кўмигида ёғ ҳ ужайралари пайдо бўлади. Бу ҳ ужайралар бўлғуси сариқ суяк кўмигининг куртаклари ҳисобланади. Сариқ суяк кўмиги ёш улғайиши билан кўпайиб бориб, найсимон суякларнинг диафизини тўлдиради ва деярли ёғ ҳ ужайраларидан иборат. Ќомила туғилиш пайтига келиб қизил суяк кўмиги марказий қон яратувчи аъзо сифатида хизмат қилади. Қариганда эса қизил суяк кўмиги ҳам аста-секин ёғ ҳ ужайралари ва шиллиқ ишловчи ҳ ужайралар билан алмашина бошлайди. Ёш орг а ни з мда қон ҳ ужайралари юқори даражада тикланиш қобилиятига эга бўлса, бу қобилият қари организмда анча сусаяди. Суяк кўмиги суяк усти пардасидан кирувчи қон томирлар билан таъминланади. Кўмикда улар майда артериячалар ва артериолаларга бўлинади ва ўз навбатида улар синусоид гемокапиллярларга тармоқланади ва сўнгра марказий венулаларга йиғилади. Марказий венулалар йирик веноз синуслар шаклида б ўл иб, уларнинг ички бўшли ғи доимо кенг ва очиқ бўлади.

www.arxiv.uz Тимус иммун системасининг марказий аъзоси бўлиб, унда Т- лимфоцитлар тараққий этади. Т-лимфоцитларнинг бошланғич ҳ ужайралари суяк кўмигидан қон орқали тимусга келади ва бу ерда улар антигенга боғлиқ бўлмаган ҳ олда Т-лимфоцитларга дифференциаллашади. Тимус ўзидан турли хил биологик актив моддалар ажратиб чиқариш қобилиятига ҳ ам эга. Бу моддалар тимик гормонлар деб аталиб, улардан энг му ҳ имлари Т- лимфоцитларнинг дифференциаллашишида актив иштирок этувчи тимозин, тимопоэтин, тимуллин ва тимуснинг гуморал факторларидир. Тимус қизил суяк кўмиги ва иммун системанинг барча периферик аъзолари билан чамбарчас боғлиқ. Тимусда етилган Т-лимфоцитлар периферик аъзоларининг махсус тимусга тобе (Т) зоналарида жойлашади ва шу ерда кўпайиб, ҳ имоя реакцияларида иштирок этади. Тимус фаолия т ининг бузилиши иммунитет етишмовчилиги ёки иммунодефицит ҳ олатларга олиб келади. Бунга ёрқин мисол қилиб одам иммунодефицитини келтириб чиқарадиган вирусли иммунодефицит синдроми (СПИД) ни кўрсатиш мумкин Янги туғилган ҳайвонларда тимус олиб ташланса, уларнинг периферик иммун органларида лимфоцитларнинг кўпайиши ва такомилланиши кузатилмайди ва қонда Т лимфоцитларнинг миқдори пасайиб кетади. Бундай организм касаллик чақирувчи микроблар ва вируслар таъсирига чидамсиз бўлиб қолади, лекин кўчириб ўтказилган ёт органларни, тўқималарни ўзида сақлай олади. Шундай қилиб, тимус иммунологик жараёнларнинг нормал кечишини таъминловчи ва эндокрин фаолятига таьсири бўлган му ҳ им аъзодир. Тимус дейилиши без шаклининг шифобахш ҳисобланувчи судралиб ўсувчи тоғжамбул ўсимлигининг баргларига ўхшаб кетиши туфайлидир. Безнинг б ў қоқ бези деб аталиши эса, кўпчиликда қалқонсимон без б ў қоқ касаллигига алоқадор деган фикрдан келиб чиққан, лекин б ў қоқ касаллигига тимуснинг ҳеч қанақа алоқаси йўқ. . Тимус ташқи томондан бириктирувчи тўқимали капсула билан ўралган. Бу капсуладан ичкарига кирувчи тўсиқлар безни бўлакларга бўлади. Тимус кесмада кўрилган да унда бўлакларда тўқ бўялувчи ва чеккада жойлашган пўстлоқ зонани оқишроқ бўялган марказий

www.arxiv.uz мағиз зонани ажратиш мумкин. Бу зоналарнинг ўзига ҳ ос бўялиши лимфоцитларнинг ёки тимоцитларнинг зич ва сийрак жойлашиши билан боғлиқ. . Пўстлоқ зонада улар зич жойлашади ва ретикулоэпителиал ҳужайралар ҳосил қилган тўр бўшлиқларини тўлдириб туради. Пўстлоқ зонанинг бириктирувчи тўқимаси капсула остида ётган чекка, субкапсуляр қисмида Т-лимфоцитларнинг бошланғич ҳ ужайлари -претмимоцитлар жойлашади. Улар тузилишига кўра Т лимфобластлар бўлиб, йирик, цитоплазмаси базофил бўялувчи ҳ ужайралардир. Уларнинг ядролари хроматин оз б ўял ади ва 2 ёки кўпроқ ядрочалар кўринади. Бу ҳ ужайралар митоз йўли билан б ўл иниб, кўпайиш қобилиятига эга. Уларнинг ҳисобига пўстлоқ зонада микрому ҳ ит ҳосил қилувчи ретикулоэпителиал ҳ ужайралар, макрофаглар ва интердигит е рловчи ҳ ужайралар билан жипслашиб жойлашади. Пўстлоқ модданинг ретикулоэпителиал ҳ ужайралари кўп миқдорда цитоплазматик ўсиқларга эга б ўл иб, бу ўсиқлар билан тимоцитларнинг зич алоқада бўлиши улар ишлаб чиқарадиган гормонларнинг шаклланувчи Т лимфоцитларга бевосита таъсир этишни таъминлайди. Шу туфайли пўстлоқ зонанинг ретикулоэпителиал ҳ ужайраларга дифференциаллашувчи ёки тимоцитлар учун ма ҳ сус энага ҳ ужайралар деб қаралади. Ретикулоэпителиал ҳ ужайралар цитоплазмасида кўп миқдорда ҳар хил катталикка эга бўлган оқишроқ секретор пуфакчалар жойлашган. Пуфакчалар ўзида тимуснинг асосий гомронлари б ўл ган тимозин, тимопоэтин, тималинларни сақловчи секретор тузилмалардир. Бу гомронлар ташқарига чиқиб, тимоцитларнинг етук Т-лимфоцитларга дифференциалланишига бевосита таъсир кўрсатади. Ретикулоэпителиал ҳ ужайраларнинг цитоплазмасида яхши ривожланган Гольджи комплекси, донадор эндоплазматик тўр ва митохондрияларнинг бўлиши уларнинг актив синтез қилиш қобилиятига эга экан лигини кўрсатади. Т-лимфоцитларнинг такомили пўстлоқ ва мағиз зоналарида бир- бирига боғлиқ бўлмаган ҳолда алоҳида кечади. Пўстлоқ зонада шаклланган Т-лимфоцитлар мағиз зонага ўтмасдан чегара ёки кортикомедулляр зонада

www.arxiv.uz посткапилляр венулалар қонга тушади. Қон орқали улар периферик иммун- ҳ имоя органларига келиб, махсус тимусга тобе Т-хонларда жойлашади. Пўстлоқ ва мағиз зоналар орасида чегара зона жойлашади. Бу зона оддий микроскоп остида аниқ ажратилмайди. Электрон микроскоп остида ҳам унинг яққол чегаралари бўлмай, ўзида кўп миқдорда қон томирлар, асосан, посткапиллярлар венулалар борлиги билан ажралиб туради. Бу зона цитоплазмасида секретор пуфакчалар ва тонофибриллалар сақловчи ретикулоэпителиал ҳ ужайралар, майда доначаларга эга бўлган интердигит е рловчи ҳ ужайралар ва лизосомаларга бой типик макрофаглар жойлашади. Қайд қилиб ўтилган ҳ ужайралар микрому ҳ итни ташкил қилади ва булар орасида турли тузилишга эга бўлган тимоцитлар ётади. Пўстлоқ зонада тимоцитлар қон орқали келувчи ёт антигенларда махсус «қон-тимус» ёрдамида маълум даражада ҳимоя қилиниб турилади.Бу тўсиқни ҳисил қилишад қон капиллярларнинг эндотелий хужайраси ва унинг базал мембранаси томир атрофида ёки перикапилляр бўшлиқда жойлашган хужайралар ва хужайралараро модда ва нихоят ретикулоэпителиал хужайралар ўз базал мембраналари билан биргаликда иштирок этадилар. Тўсиқ антигенларини тутиб қолиш ёки танлаб ўтказиш қобилиятига эга бўлади. Пўстлоқ зона қон билан таъминланишининг қуйидаги асосий хусусиятларини кусатиб ўтиш мумкин. а) пўстлоқ зонада фақатгина капиллярлар тўри жойлашади: б) бу зонанинг капиллярлари атрофида «қон-тимус» тўсиғи борлиги туфайли антигенлар пўстлоқ зонага ўтмайди ёки жуда танлаб ўтказилади. Чегара зонада жойлашган артериолалардан тармоқланган капиллярларнинг бир қисми мағиз зонани қон билан таъминлайди. Бу капиллярлар яна қайтиб чегара зонага келади ва посткапилляр венулаларга қуйилади. Аммо пўстлоқ ва мағиз зоналардан қон йиғувчи посткапиллярлар бир-бири билан қўшилмай, алоҳида веналар шаклида тимусдан чиқиб кетади. Шуни таъкидлаш керак-ки, мағиз зонанинг капиллярларда «қон-тимус» тўсиғи

www.arxiv.uz бўлмайди. Бу зонанинг капиллярларида поскпиллярлар венулалар орқали тимусдан чиқиши ёки унга қайтиб кириши мумкин. Тимус ривожланиши. Тимус куртаги эмбрионнинг 4-хафтас ида ютқин ичак эпителийсининг III - IV жуфт жабра чўнтаклари сохасида пайдо бўлади. Бу сохада кўп қаватли эпителий куртаклар шаклида мезенхимага ботиб киради. Куртакларнинг дистал қисмлари эса чўзилиб, чиқарув найига ўхшаш найни ҳосил қилади. Аммо чиқарув найи тезда йўқолади ва тимус танаси жабра чўнтакларидан ажралади. Унинг ўнг ва чап куртаклари ўзаро яқинлашади ва бир-бири билан қўшилади. Эмбрион тараққитёининг 7- хафтасигача тимус фақатгина эпителиал куртакдан иборат бўлади. 8-10 хафталарда без куртагига мезенхима билан биргаликда қон томирлари ўсиб киради. Мезенхимадан ҳосил бўлган бириктирувчи тўқима безни бўлакларга бўлади. Қон томирлар орқали безга дастлаб эмбрионнинг сариқлик қопчасидан, сўнгра эса жигаридан қоннинг ўзак ҳ ужайралари келади. Улардан 11-12 хафталарида Т-лимфоцитларнинг ма ҳ сус рецепторларига эга бўлган лимфоцитлар шаклланади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, тимусда жойлашган барча турдаги лимфоцитлар умумийлашитирилиб тимоцитлар номи билан юритилади. Шу билан бирга ўзак ҳ ужайраларда без микрому ҳ итни яратувчи макрофаглар ва интердигитрловчи ҳ ужайралар (ИДХ) ҳам дифференциаллашади. Тимоцитларнинг кўпайиши ва безнинг периферик қисмларидан зич жойлашиши туфайли безла периферик тўқ пўстлоқ ва марказий оч мағиз зоналар вужудга келади. Тимоцитлар ва микрому ҳ ит ҳ ужайралари пайдо бўлиши билан бирга эпителий ҳ ужайраларида ҳам ўзгаришлар содир бўлади. Улар юлдузсимон шаклини олиб, бир-бирлари Билан цитоплазматик ўсиқлар ёрдамида туташади. Эпителиал ҳ ужайраларнинг ўзаро боғлашув жойларида десмосомалар пайдо бўлади. Натижада, эпителиал майин тўр шаклини олади. Шу туфайли тимусдаги эпителиал ҳ ужайраларни ретикулоэпителиал ҳ ужайралар (РЭХ) деб юритилади. Уларнинг цитоплазмасида аста-секин тимик гормонлар сақловчи секретор пуфакчалар ва тонофибриллалар пайдо бўлади .

www.arxiv.uz Тонофибриллалар сони ва қ али нлиги тимуснинг марказий зонасига қараб ортиб боради. Эмбрион тараққиётининг 4-ойига келиб безнинг мағиз зонасида қатлам-қатлам бўлиб жойлашган эпителиал ҳ ужайралардан ташкил топган ўзига ҳ ос тузилмалар қатлами эпителиал таначалар ёки Гассал таначалари ҳосил бўлади. Уларнинг таркибига кирувчи эпителий ҳ ужайралари цитоплазмасида жуда йўғон тонофибриллаларни ва мугузланиш жараёнида ҳосил бўладиган кератин доначаларини учратиш мумкин. Тимуснинг тараққиёт и эмбрион ҳаётининг 5 ойида деярли якунланади. Талоқ ( splen , lien ) Талоқ иммун-ҳимоя системасининг периферик аъзоси бўлиб, организмда бир қанча муҳим вазифаларни ўтайди. 1. Қон яратувчи ва ҳимоя вазифаси. Талоқда Т-ва В- лимфоцитларнинг кўпайиши ҳамда уларнинг микромуҳит ҳужайралари билан ҳамкорликдаги фаолияти кузатилади. Шу туфайли талоқ ҳужайравий ва гуморал иммунитетда актив иштирок этади. Бундан ташқари, талоқда ёт заррачалар ушланиб қолиб, макрофаглар томомнидан емирилади. Эмбрион тараққиёти давомида талоқда гранулоцитлар, эритроцитлар ва қон пластинкалари ҳам ҳосил бўлади. Аммо бу жараён ҳомила туғилиши пайтида йўқолиб кетади. 2. Талоқда яшаш муддатини ўтаган эритроцитлар ва қон пластинкалари емирилади. Ҳалок бўлган эритроцитлар макрофаглар томонидан ютилиб, улардаги гемоглобин парчаланади. Натижада, ўзида темир сақловчи трансферрин ва

www.arxiv.uz билирубин моддалари ҳосил бўлади. Билирубин қон орқали жигарга бориб, у ерда ўт таркибига қўшилади. Трансферрин эса суяк кўмигига келиб, янги ҳосил бўлаётган эритроцитларда гемоглобин синтези учун ишлатилади. Талоқнинг эритроцитларни емириш ҳусусияти уни эритроцитлар “мозори” дейилишига сабаб бўлган. 3. Талоқда бир қанча биологик актив моддалар ишланиб, улар қизил суяк кўмигида кечадиган эритропоэз ва тромбоцитопоэз жараёнларини бошқариб туради. Талоқнинг бу фаолияти жуда кучайиб кетса, қонда эритроцитлар ва тромбоцитлар миқдори камайиб кетади. 4. Талоқда маълум миқдорда қон запаси сақланиб туради ва зарур бўлганда қон айланиш доирасига чиқарилади. Шу туфайли талоқни қон депоси ҳам дейиш мумкин. Тараққиёти: Талоқ куртаги даставвал эмбрион тараққиётининг 5-6 ҳафтасида пайдо бўлади. У ривожланаётган катта чарви ичидаги мезенхима ҳужайраларининг зич тўпламидан ҳосил бўла бошлайди. Талоқнинг қон томирлар системаси аввалроқ дифференциаллашади. Сўнгра томирлар орасида жойлашган ретикуляр ҳужайралар ҳосил бўлади. Уларнинг орасида қоннинг ўзак ҳужайралари жойлашади. 7-8-ҳафталарга бориб талоқда макрофаглар, 11-12-ҳафталарда эса В-лимфочитлар пайдо бўлади. Эмбрион тараққиётининг 5-ойигача талоқда гранулоцитопоез, эритропоез ва тромбоцитопоез жараёнлари фаол кечади. Сўнгра бу жараёнлар аста-секин сусаяди, лимфоцитопоез эса, аксинча кучаяди. Тузилиши: Талоқ тоқ аъзо, шакли чўзиқ, қонга тўлиб туриши туфайли тўқ қизил рангли бўлади. У сиртдан сероз парда ва зич фиброз капсула билан ўралган. Капсуладан аъзо ичига йўғон тўсиқлар трабекулалар талоқни унчалик яхши ифодаланмаган бўлакчаларга бўлади. Капсула ва трабекулалар кўп миқдорда коллаген ва эластик толалар тутувчи зич бириктирувчи тўқимадан тузилган. Капсулада айрим силлиқ мушак ҳужайралари бўлади.

www.arxiv.uz Талоқда қон томирлар кирадиган капсула қалинлашиб ва ичкарига буралиб, бу аъзониннг дарвозасини ҳосил қилади. Талоқ трабекулалари орасида паренхима жойлашиб, унда оқ ва қизил пульпа фарқ қилинади. Талоқнинг оқ ва қизил пульпалари асосини ретикулин толалардан ретикуляр тўқима ташкил қилади. Аъзонинг таҳминин 1/5 қисмини ташкил этувчи оқ пульпа лимфатик фолликуллар (Мальпиги таначалари) дан иборат. Орган кесиб кўрилганда оқ пульпа тарқоқ жойлашган, оч кулранг, юмалоқ таначалар шаклида кўринади. Уларнинг морфологик тузилиши лимфа тугунларининг пўстлоқ моддасидаги фолликулларга ўхшаш, яъни улар лимфоцитларнинг тўпламларидан иборат фолликулалар бўлиб, баъзиларининг марказий қисмлари оч бўялиб, кўпайиш маркази номи билан ёритилади. Бу ерда йирик лимфоцитлар ва лимфобластлар жойлашиб, уларнинг кўпчилиги митоз бўлинишнинг турли босқичида бўлади. Лимфатик фолликуланинг чекка қисмида артерия жойлашади ва бу лимфа тугунининг фолликуллидан фарқ қилади. Оқ пульпанинг шу экссентрик жойлашган, лекин марказий артерия деб аталувчи томирнинг атрофи (периартериал зона) талоқ лимфатик талоқ лимфатик фолликулининг тимусга тобе қисми ҳисобланади ва у ерда кўпгина Т- лимфоцитлар жойлашади. Бу ерда макрофаглар ва Т-зоналар учун ҳос бўлган интердигитирловчи ҳужайралар ҳам бўлади. Талоқ лимфатик фолликулида артерия атрофида Т-зонадан ташқари, айтиб ўтилган кўпайиш маркази, ёпқич зона ҳамда қирғоқ зоналар ажратилади. Кўпайиш маркази ва ёпқич зона асосан В-лимфоцитлардан, плазмоцитлардан, макрофаглардан иборат. Бу зоналар А-зоналар бўлиб, бу ерда В-лимфоцитлар учун микромуҳит ҳосил қилувчи фолликуляр дендритли ҳужайралар жойлашади. Қирғоқ зона қизил пульпа билан чегарадош бўлиб, унда Т-ва В-лимфоцитлар ва якка макрофаглар учрайди. Қирғоқ зонани қирғоқ синусоидал томирлари ўраб туради. Қизил пульпа талоқнинг асосий қисмини ташкил этиб, ретикуляр тўқима ва унда жойлашган қон ҳужайраларидан иборат. Қизил пульпа синусоид

www.arxiv.uz типдаги қон томирларга жуда бой. Унинг синусоидлари орасида жойлашган қисми пульпар ёки талоқ тасмалари деб аталади. Бу тасмалар В-лимфоцитлар ва улардан ҳосил бўлган плазмоцитлар учрайди. Қизил пульпанниг ретикуляр стромасида моноцитлардан ҳосил бўлган фагоцитоз қилувчи ҳужайрлаар – макрофаглар (талоқда улар “спленоцитлар” деб юритилади) ва эритроцитлар жуда кўп бўлади. Талоқда қон яратилиши: Талоқ дарвозасида талоқ артерияси киради. Артерия трабекулалар бўйлаб тармоқланади ва бу тармоқлар трабекула артериялар номини олади. Сўнг трабекула артерияси трабекуладан қизил пульпага ўтади ва бу ерда пульпа артерияси деб аталади. Бу артериянинг ташқи пардасида кўп миқдорда эластик толалар бўлиб, улар томирларнинг чўзилиши ёки қисқаришини таъминлайди. Артерия лимфатик фолликулага кириш олдидан Т-,В-лимфоцитлар ва плазмоцитлардан иборат лимфатик қин билан ўралади.Бу қинларни оқ пульпанинг ўсимтаси деб ҳисоблаш мумкин. Артерия лимфатик фолликулнинг чекка қисмидан ўтади ва марказий артерия ёки фолликул артерияси деб аталади. Фолликулдан чиққанидан сўнг марказий артерия ўзаро анастомоз ҳосил қилиб бир неча тармоқчаларга бўлинади. Булар попуксимон ёки бармоқсимон артериолалар дейилади. Попуксимон артериолаларнинг дистал қисмлари йўғонлашиб, эллипссимон ёки гилзали артериолалар номини олади. Бу артериолалар эндотелийсида қисқарув ҳусусиятига эга бўлган ипчалар, деворида эса ретикуляр толалар ва мушак ҳужайраларидан иборат муфта жойлашган. Бу муфталар вена синусларига қон оқиб боришини бошқаришда ўзига ҳос сфинктер вазифасини бажаради.Капиллярларнинг веналарга ўтиши очиқ ва ёпиқ қон айланиш йўллари орқали бўлади. Очиқ қон айланишда капиллярлар бевосита пульпанинг ретикуляр тўқимасига очилади. Ёпиқ қон айланишда эса капиллярлар бевосита вена синусларига қуйилиб, вена синусларидан талоқ вена системаси бошланади.

www.arxiv.uz Талоқда кўпроқ ёпиқ қон айланиши кузатилиб, бунда қоннинг тез оқиши рўй беради. Очиқ қон айланишида эса қоннинг секин оқиши қон ҳужайраларининг макрофаглар билан бўлган контактини таъминлайди. Вена синуслари ўзига ҳос тузилишга эга; уларнинг диаметри қон билан тўлишига қараб 20 мкм гача бўлади. Синус девори узунчоқ ҳужайралар билан қопланган ва булар орасида ҳужайралараро ёриқлар ёки тешиклар бўлади; бу тешиклар орқали муайян шароитларда эритроцитлар ўтиши мумкин. Синуслар эндотелийси атрофидаги ретикуляр тўқима билан чамбарчас боғланган бўлиб, эндотелий ҳужайралари сиртдан ҳалқа шаклидаги ретикулин толалари билан ўралган. Вена синусларидан қон трабекула веналарига ўтади; бу веналар мушаксиз типдаги веналардир. Уларнинг девори трабекуланинг бириктирувчи тўқимасига маҳкам ёпишган эндотелий ҳужайралари қаватидан иборат, холос. Трабекула веналари эса ўзаро қўшилиб, талоқ венасини ҳосил қилади. Талоқ венаси органнинг дарвозаси соҳасида ташқарига чиқади. Иммунитет жараёнида иштирок этувчи (иммунокомпетент) ҳужайралар . Бундай ҳужайраларни асосан икки турга ажратиш мумкин: 1. Лимфоцитлар. Улар ўз навбатида икки хил ҳужайраларга – Т-(тимусга тобе) ва В- (суяк кўмигига тобе) лимфоцитларга тафовут қилинади. Бундан ташқари, иммунитетда ва Т- на В-лимфоцитларга мансуб “табиий киллерлар” ҳам иштирок этади. Т-лимфоцитлар ҳужайравий иммунитетнинг асосий тузилмаларидир. Бундан ташқари, улар гуморал иммунитетда ҳам фаол иштирок этади ва умумий иммун-ҳимоя реакцияларини бошқаришда муҳим ўрин тутади. Ҳозирги пайтда Т-лимфоцитларни бажарадиган вазифасига қараб қуйидаги асосий турлари ( субпопуляциялари) фарқ қилинади. а) Т-киллерлар, яъни қотил лимфоцитлар. Улар ёт ҳужайраларга таъсир этиб, уларни ўлдириш ва емиришда иштирок этади.

www.arxiv.uz б) Т-хелперлар (helper – ёрдамчи) – гуморал ва ҳужайравий иммунитетда ёрдамчи вазифани ўтайди. Улар антигенни таниб олиб, В-лимфоцитларни шу антигенга қарши антителолар ишлаб чиқарувчи плазмоцитларга айлантиришга ёрдам беради. в) Т-супрессорлар (suppressor – пасайтирувчи) в-лимфоцитларнинг плазмоцитларга айланиш жараёнини сусайтиради ва шу туфайли антитело ҳосил бўлишини бошқаришда иштирок этади. г) Т-амплифайерлар (amplifier – кучайтирувчи) ўз навбатида Т-киллерлар ва Т-хелперларнинг фаолиятини кучайтиради. д) Т-дифференциалловчилар (differentiator – белгиловчи) қоннинг ўзак ҳужайраларига таъсир кўрсатиб, уларнинг маълум бир йўналишда кўпайишини ҳамда шаклланишини бошқаради. Бундан ташқари, Т-лимфоцитлар орасида “эслаб қолувчи” яъни антиген тўғрисидаги маълумотни эслаб қолувчи ҳужайралар ҳам борлиги аниқланган. Т-лимфоцитлар барча лимфоцитларнинг тахминан 60-65% ини ташкил этиб, уларнинг яшаш муддати бир неча ойлаб ва йиллаб бўлиши мумкин. Уларнинг тузилиши жиҳатидан В-лимфоцитлардан ажратиш қийин. Т- лимфоцитларда лизосомалар кўпроқ бўлиши ва донадор эндоплазматик тўр каналчаларининг камроқлиги қайд этилган. В-лимфоцитлар гуморал иммунитет жараёнида қатнашувчи асосий ҳужайралардир. Уларнинг асосий вазифаси антителолар ишлаб чиқарувчи плазмоцитларни ҳосил қилиш ва шу туфайли организмда гуморал иммунитетни таъминлашдир. В-лимфоцитларда Т-лимфоцитларга нисбатан донадор эндоплазматик тўрнинг яхшироқ ривожланганлиги кузатилади. В- лимфоцитларнинг Т-лимфоцитлардан асосий фарқи уларнинг қобиғида жойлашган рецепторларидир. В-лимфоцитлар юзасида иммуноглобулинларга ҳос тузилишга эга бўлган рецепторлар бўлиб, улар юза иммуноглобулинлар деб аталади (юИГ). В-лимфоцитлар барча лимфоцитларнинг 20-25% ни ташкил қилса, улардан 14-17% ни 1gM 6-8% ни IgG ҳамда 1-4% ни IgA, IgE

www.arxiv.uz ва IgD иммуноглобулинлар синфидан иборат рецепторлар сақловчи ҳужайралар ҳосил қилади. 2. Ёрдамчи ( accessor – иштирокчи) ҳужайраларнинг асосий вакилларидан бири макрофаглардир. Улар организмда кечадиган умумий ихтисослашган иммун-ҳимоя реакцияларининг актив иштирокчилари. Макрофаглар кучли фагоцитоз қилиш ҳамда бир қатор биологик актив моддалар ишлаб чиқариш қобилиятига эга. Макрофаглар билан бир қаторда иммунитет жараёнида актив иштирок этувчи тузилмалар бўлиб интердигитловчи ҳужайралар ҳисобланади. Бу ҳужайралар ҳам макрофаглар сингари моноцитлардан ҳосил бўлади. Улар асосан тимусда ҳамда периферик иммун-ҳимоя аъзоларининг тимусга тобе (Т) зоналарида жойлашади. Периферик иммун-ҳимоя аъзоларининг В-зоналарида ёрдамчи ҳужайраларнинг яна бир тури – дендритли ҳужайралар учрайди. Улар кўпроқ лимфатик фолликулаларда жойлашганлиги туфайли фолликуляр дендритли ҳужайралар деб ҳам аталади (ФДҲ). Ўзларининг кўп сонли ўсиқлари ёрдамида бу ҳужайралар лимфоцитлар ва плазмоцитлар билан алоқада бўлади. Дендритли ҳужайраларнинг цитоплазмасида кўп сонли эркин рибосомалар, оз миқдорда митохондриялар, донадор эндоплазматик тўр каналчалари кўринади. Гольджи комплекси атрофида ва цитоплазманинг бошқа қисмларида майда, лизосомаларга ўхшаш доначалар учрайди. Ҳужайра ядроси нотўғри шаклга эга бўлиб, ўзида ядроча сақлайди. Лимфа тугунлари. Лимфа тугунлари (noduli limphatici) периферик қон яратувчи ва иммун- ҳимоя аъзоларидан биридир. Гарчанд ҳар бир тугун унчалик катта бўлмаса- да, лекин уларнинг сон жиҳатдан кўплиги қон яратилиши ва иммунитет жараёнларида юқори ўринлардан бирини эгаллайди. Уларнинг умумий

www.arxiv.uz оғирлиги тахминан 1,5-2 кг гача етилиши мумкин. Лимфа тугунлари лимфа томирлари бўйлаб жойлашиб қуйидаги вазифаларни бажаради. 1. Лимфа тугунларида Т- ва В- лимфоциларнинг кўпайиши ва уларнинг антигенга мос равишда ихтисосланиши кузатилади. Т- ва В- лимфоцитларнинг ўзаро ҳамда микромуҳит ҳужайралари билан мулоқотда бўлиши маълум антигенларга қарши специфик антителолар ишлаб чиқаришга олиб келади. 2. Тугунлар оқиб ўтаётган тўқима суюқлигини ёки лимфани барча ёт антигенлардан тозалайди. Тугуннниг бу вазифасига ўзига ҳос биологик фильтр сифатида қараш мумкин. 3. Тугунлар тўқима суюқлиги учун ўзига ҳос йиғилувчи аъзо ёки депо бўлиб ҳисобланади. Шунингдек, лимфа тугунларида қон орқали келган моноцитларнинг макрофагларга ва интердигитирловчи ҳужайраларга айланиши рўй беради. Тараққиёти. Лимфа тугунлари яхшигина ривожланган лимфа томирлари йўлларида пайдо бўла бошлайди. Дастлавбки лимфа тугунлари ҳомила тараққиётининг учинчи ойида пайдо бўлади. Лимфа тугунларини уларнинг шаклланиш ҳусусиятига кўра 2 группага бўлиш мумкин: 1) лимфа қопчалари асосида тараққий қилади. 2) периферик лимфа томирлари чигаллари ўрнида ривожланади. Ҳар иккала ҳолатда ҳам лимфа тугунларининг тараққиёти бир ҳилда кўпаювчи мезенхима ҳужайралари тўпламларидан бошланади. Лимфа томирлари бўлажак лимфа тугуниниг негизини ташкил этади. Тугун куртагининг атрофида жойлашган мезенхима ҳужайраларидан тугунни ўраб турувчи капсула ва унинг ичкарига кирувчи тўсинлари ҳосил бўлади. Куртакнинг чеккаларида мезенхима ҳужайралари бирлашиб қирғоқ синусини ҳосил қилади. Қирғоқ синусидан ичкарига қараб йўналган ва ўзаро бирлашувчи оралиқ синуслар ҳосил бўлади. Шу вақтнинг ўзида тугун куртагининг мезенхима ҳужайралари ретикуляр ҳужайраларга айланади.

www.arxiv.uz Ретикуляр ҳужайралар ретикулин толалар билан биргаликда бўлғуси лимфа тугунининг тўрсимон тузилишига эга бўлган асосини ёки стромасини ташкил этади. Тўрсимон строманинг бўшлиқлари тўртинчи ойдан лимфоцитлар билан тўла бошлайди. В-лимфоцитлар дастлаб тугуннниг марказида бўлғуси мағиз моддасида, сўнгра эса Т-лимфоцитлар эса пўстлоқ ва мағиз моддалар орасидаги чегара зонада жойлашади. Бу даврга келиб тугун куртагида микромуҳит яратувчи макрофаглар, интердигитирловчи ва дендритли ҳужайралар ҳам ҳосил бўлади.Эмбрион тараққиётининг олтинчи ойига келиб лимфа тугунлари қон яратувчи ва иммун-ҳимоя аъзолари сифатида шаклланади. Тузилиши. Лимфа тугуни ловиясимон шаклга эга бўлиб, катталиги 0,3-1 дм атрофида бўлади. Унинг қавариқ юзаси орқали олиб келувчи лимфатик томирлар алоҳида-алоҳида ҳолда тугун ичига киради. Ботиқ юзаси эса тугун дарвозаси деб аталади, бу ердан артерия киради ва вена ҳамда олиб кетувчи лимфатик томирлар чиқади. Лимфа тугуни сиртидан коллаген толаларга бой, зич бириктирувчи тўқимадан иборат капсула билан қопланган. Капсула таркибида силлиқ мушак ҳужайраларининг тутамлари ҳам учрайди. Улар айниқса капсуланинг дарвоза соҳасида кўп миқдорда бўлади. Капсуладан тугуннинг ичига ўзаро анастомозлар ҳосил қилувчи тўсинлар ёки трабекулалар киради. Трабекулалар капсула билан биргаликда тугуннинг бириктирувчи тўқимали негизини ташкил этса, лимфа тугунининг асосини (стромасини) ретикуляр тўқима ташкил этади. Бу тўқима ўсимталарга эга юлдузсимон ретикуляр ҳужайралардан ва улар билан чамбарчас боғланган ретикуляр толалардан тузилган. Улар ҳосил қилган тўр бўшлиқларида Т-,В- лимфоцитлар ва микромуҳит ҳужайралари жойлашади. Тугуннинг дарвоза соҳасидан ўтадиган кесмасида тўқроқ бўялган, чекка жойлашган пўстлоқ ва очроқ бўялган марказий мағиз моддаларни ажратиш мумкин. Пўстлоқ модда. Лимфоид фолликулалар пўстлоқ модданинг асосий қисмини ташкил этади. Улар диаметрик 0,5-1 мм атрофидаги юмалоқ ёки

www.arxiv.uz овал тузилмалардир. Бу тузилмаларнинг асосини ретикуляр тўқима ташкил этиб, унинг тўрларида лимфоцитлар ва микромуҳит ҳужайралари жойлашгандир.Ҳар бир фолликулада унинг ташқи, ўрта ва марказий қисмлари фарқланади. Улардан ташқари, кўпайиш марказида кўп миқдорда макрофаглар ва фолликулнинг дендритли ҳужайралари ҳам жойлашади.Фолликуллар таркибига асосан В-лимфоцитлар ва уларнинг ҳосиласи ҳисобланган плазматик ҳужайралар киради. Пўстлоқ ва мағиз моддалар чегарасида жойлашган оралиқ зонада Т- лимфоцитлар жойлашади. Пўстлоқ олди зонада Т-лимфоцитлар учун махсус микромуҳит яратувчи интердигитирловчи ҳужайралар учрайди. Мағиз модда. Фолликулалардан ва пўстлоқ олди зонадан тугуннниг мағиз моддасига қараб мағиз тасмалар ёналади. Бу тасмалар ретикуляр тўқима тўрлари орасида ётган В-лимфоцитлар, плазматик ҳужайралар ва макрофаглардан ташкил топган бўлади. Уларнинг орасида В-лимфоцитлар учун микромуҳит яратувчи дендритли ҳужайралар ҳам учрайди.Мағиз тасмаларда асосан В-лимфоцитлар ва улардан ҳосил бўлган плазмоцитлар бўлиши туфайли тасмалар суяк кўмигига тобе ёки В-зона деб ҳисобланади.мағиз моддада тасмалар ташқи тарафдан синуслар билан ўралган ҳолда ётади. Тугундаги лимфа ҳаракати. Тугунга лимфа олиб келувчи томирлар тугуннниг қавариқ томонидан кириб, у дастлаб чекка ёки капсула ости соҳаларига қуйилади. Бу синуслар тугун капсуласи ва фолликулар орасида жойлашган бўлади. Уларнинг ташқи деворини ҳосил қилувчи эндотелий ҳужайралари базал мембранада ётиб, тузилиши жиҳатидан лимфа томирларининг эндотелий ҳужайраларидан деярли фарқланмайди. Синусларнинг фолликулаларни қоплаб турувчи ички деворида эса эндотелийга ўхшаш яссилашган ретикуляр ҳужайралар бўлиб, уларнинг орасида ёриқлар кўринади, лекин базал мембрана бу ерда бўлмайди. Эндотелий ҳужайралари орасидаги ёриқлар орқали тугунда ҳосил бўлган

www.arxiv.uz янги лимфоцитлар лимфага тушиши ёки аксинча, лимфа суюқлигидан тугунга ўтиши мумкин. Тугундан ўтиш давомида лимфа суюқлиги ёт антигенлардан тозаланди, янги лимфоцитлар ва антителолар билан бойитилади. Қон айланиши. Артерия тугун дарвозаси орқали кириб, асосан, икки қисмга тармоқланади. Биринчи қисм капсула ва трабекулалар томон йўналса, иккинчиси пўстлоқ ва мағиз моддаларда капиллярлар тўрини ҳосил қилади. Бу тўрдан пўсткапилляр венулалар бошланиб, улар веналарга йиғилади ва тугун дарвозасидан вена шаклида чиқиб кетади.

O'xshashlar

Қон кетиш

Қон тизими қон айланиш тизими ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Юрак ва қон томирлар тизим

Қон группалари. Резус-фактор. Қон ўрнини босувчи кимёвий моддалар

Қон айланиш тизими физиологияси