Таянч ҳаракат тизими ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари - Tibbiyot - Referatlar

Таянч ҳаракат тизими ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63.5 KB

Ko'chirib olish

Таянч ҳаракат тизими ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари Режа: 1. Скелет ва унинг қисмлари 2. Суякларнинг кимёвий таркиби ва бирикиши. 3. Суякларнинг ўсиши ва ривожланиши. 4. Мускуллар ва уларнинг ёшга боғлиқ хусусиятлари. 5. Болаларда таянч- ҳаракат тизими фаолиятининг бузилиши. 6. Синф жиҳозларига қўйиладиган гигиеник талаблар.

Скелет суякларининг тузилиши ва кимёвий таркиби Скелет-мускул тизими таянч-ҳаракат аппаратини ташкил қилади, бу аппарат таркибига скелет ва суяклар киради.Одамнинг таянч-ҳаракат тизими деганда ундаги скелет ва скелет мускулларидан ташкил топган мажмуа тушунилади. Скелет тизими бутун бир тананинг таянчи бўлиб, ички аъзоларни механик таъсирлардан ҳимоя қилади. Онтогенез жараёнида скелет суяклари ривожланишининг 3 та босқичи кузатилади: 1. Пардали боғловчи – тўқимали 2. Тоғайли 3. Суякли Ушбу босқични деярли барча суяклар ўтади, бош чаноғи тўплам суяклари, юз қисмини суяклари ҳамда ўмров суяклари бундан мустасно. Улар тоғайли босқични ўтмайдилар. Суяк моддаси органик моддалардан (1/3), асосан оссеиндан ва анорганик моддалардан (2/3), асосан кальций тузларидан, айниқса, фосфор кислотали ишқордан (51%) таркиб топган. Суякнинг эластлиги оссеинга, мустаҳкамлиги эса минерал тузларга боғлиқ. Улар ҳамкорликда суякларни мустаҳкам қилади. Суякларнинг кимёвий таркиби ёшга боғлиқ бўлиб, болаларда суякларни ўта эластик қилувчи органик моддалар кўп бўлади. Қари одамларда органик моддаларнинг миқдори анча камаяди ва бу суякларни ёмон ўсиши ва шикастланиши учун шароит яратади. Суяк тўқималарига остеоцитлар, остеобластлар ва остеокластлар киради. Остеобластлар – суяк ҳосил бўладиган зоналардаги ўсувчи ҳужайралардир, остеокластлар эса суякли моддаларни парчаланишини таъминлайди. Булар ҳамкорликда фаолият кўрсатади. Суяк бириктирувчи тўқималарнинг бир хили бўлиб, узун ўсимтали ҳужайралардан ва тожсимон қаттиқ ҳужайра оралиғи моддасидан иборат. Суяк тўқимаси нервлар ва қон томирлари билан таъминланган. Суяклар сиртдан суяк пардаси билан қопланган. Суяк тўқимаси кальций ва фосфор учун депо ҳисобланади. Скелет 206 та суякдан ташкил топган бўлиб, улардан 85 таси жуфт суяклар

бўлиб, тоғайлар ва бойламлардан иборат. Ўлчами ва шаклига биноан суяклар найсимон ва ясси бўлади. Найсимон суякларнинг кўмиги ғовак моддадан, ўрта қисми тиғиз моддадан иборат, ўртаси ковак бўлади. Коваги ёғсимон моддага бой сариқ илик билан тўлган. Найсимон суяклар кўмигидаги ғовак модда оралиғи қизил илик билан тўлган. Қизил иликда қон ҳужайралари ҳосил бўлади. Ясси суяклар сиртқи томондан тиғиз парда билан қопланган ғовак моддадан иборат. Ғовак модда қизил илик билан тўлган. Калла қутиси, тўш, курак, қовурғалар ясси суяклардан иборат. Улар ҳимоя ва таянч функциясини бажаради. Ғовак моддадаги қизил илик қон ҳужайраларини ҳосил қилади. Болаларда суяклар ёшга қараб ўсиб, ривожланиб боради. Уларнинг бўйига ўсиши суяк учлари билан танаси орасидаги тоғай ҳисобидан бўлса, энига ўсиши суяк пардасининг ички юзасидаги ҳужайралар ҳисобидан бўлади. Суякларнинг ўсишини гипофиз бези ажратиб чиқарадиган ўстириш гормони бошқариб туради. Ёшликда бу гормон кўп ишлаб чиқарилса, бўйнинг ўсиши тезлашиб, одам новча бўлади. Гормон кам ишлаб чиқарилганида бола секин ўсади ва бўйи пакана бўлиб қолади. Скелетнинг ривожланиши аёлларда 18 - 21 ёшгача борса, эркакларда 20 - 24 ёшга бориб ниҳоясига етади. Скелет умуртқа поғонаси ва кўкрак қафасидан иборат бўлган тана скелети, қўл-оёқлар скелети ва бош қути скелетидан иборат. Умуртқа поғонаси юқоридан бош қутиси ва пастдан чаноқ суяклари билан бирлашган бўлади. Умуртқа поғонаси умумий тана узунлигининг 40% ини ташкил килиб, 24 та эркин, алоҳида турувчи (7 бўйин, 12 кўкрак, 5 бел умуртқалари) ва 9-10 та бирга қўшилиб ўсган умуртқалардан (5 думғаза, 4-5 дум.) иборат. Умуртқалар орасида тоғайдан иборат чамбарлар бўлиб, улар умуртқа поғонасининг ҳаракатини яхшилайди. Болаларда 1,5 ёшгача барча умуртқаларнинг ўсиши жадал бўлиб, бир текис бўлса, 3 ёшлиларда бел умуртқалари бўйин ва юқори кўкрак умуртқаларига нисбатан анча тез ўсади. 7-9 ёш ва балоғатга етишиш даврида ҳам умуртқа поғонасининг ўсиши жадаллашиб, кейин бу ҳолат деярли сезилмайди. Болаларда умуртқа поғонаси ёшга боғлиқ ҳолда суякланиб боради ва бу жараён умумий бўй

ўсишининг тўхташи билан, яъни 21 — 23 ёшларга бориб якунланади. Бола туғилганидан кейин тегишли вақт ўтиши билан унинг умуртқа поғонасида физиологик эгилмалар пайдо бўла бошлайди. Шулардан дастлабкиси бола калласини ушлаб турадиган булганидан кейин бўйин қисмида ҳосил бўлади (бўйин лордози), ўтиришни ўрганган 6 ойлик болаларда кўкрак эгилмаси (кўкрак кифози) ҳамда бола тик туриш ва юришни ўрганиши билан бел эгилмаси (бел лордози) юзага келади . Қовурғаларнинг суякланиши ҳомила ривожланишининг 5-8 ҳафталигидан бошланиб, 20 ёшгача давом этади. Қўл ва оёқ скелетлари. Қўл скелетига ўмров ва курак суякларидан иборат елка камари ҳамда елка, билак, тирсак ва панжа суякларидан ташкил топган эркин қўл қисми киради. Куракнинг суякланиши бола 16-18 ёшга боргунча давом этади, қўл эркин қисмининг суякланиши эса 18-20 ёшгача, баъзан ундан ҳам кейинга қолиши мумкин. Панжа ва бармоқларнинг суякланиши 11-12 ёшларгача давом этади. Оёқ скелети чаноқ қисми ва оёқнинг эркин суякларидан иборат. Чаноқнинг муҳим вазифаларидан бири ички аъзоларни ушлаб туриш бўлиб, у 3 та суякнинг (ёнбош, қов ва қуймич) ўзаро бирлашишидан ташкил топган. Энди туғилган болаларнинг чаноқ суяклари бир-бири билан бирлашмаган бўлиб, бирлашиш 5 - 6 ёшлардан бошланади, 17-18 ёшгача давом этади (бирламчи суякланиш). Уларнинг бир - бирига мустаҳкам бирлашиши (иккиламчи суякланиш) эса 20 - 25 ёшгача хам давом этиши мумкин. Қиз ва ўғил болаларда чаноқнинг фарқи 9 ёшда намоён бўлади. Думғаза умуртқаларининг ўзаро бирлашиши ва суякланиши ўсмирлик даврида юз беради. Оёқнинг эркин суяклари сон, катта ва кичик болдир ҳамда оёқ панжа суякларидан иборат. Оёқ панжа суяклари ўз навбатида кафт олди, кафт суяклари ва панжа суякларидан ташкил топган. Оёқ панжа суяклари гумбаз ҳосил қилиб, у товон суяги ҳамда кафт суякларининг олдинги қисмига таяниб туради. Одамнинг тик юриши кўндаланг гумбаз ҳосил бўлишига олиб келиб, у тана оғирлигининг бир текисда тушиб туришини таъминлайди. Энди туғилган бола оёғида бундай гумбазланиш у юра бошлаганидан кейии юзага

келади. Оёқ панжаларининг гумбазли ҳолати кўпгина бўғим боғламлари билан сақланиб туради, бир жойда узоқ вақт туриб қолиш, оғир юклар кўтариб юриш ҳамда тор оёқ кийимларидан фойдаланиш панжа суякларининг сиқилиб туришига, гумбазнинг яссиланишига сабаб бўлади. Бундай ҳолат ясси оёқлик дейилади. Бош чаноғида иккита бўлим фарқланади – мия ва бет бўлимлари. Янги туғилган болада чаноқ суяклари юмшоқ бирлаштирувчи тўқимали пардалар билан бирлашган. Ушбу пардалар бир нечта суяклар туташган жойда, айниқса каттадир. Булар лиқилдоқлар бўлиб, кичик лиқилдоқлар 2-3 ойга келиб битади, каттаси эса 1,5 ёшга келиб битиб кетади. Бош суяги боланинг 3-4, 6-8 ва 11-15 ёшли даврида айниқса тез ўсади, унинг ўсиши ва шаклланиши 20-25 ёшгача давом этади. Янги туғилган боланинг мия бўлими юз бўлимидан 6 марта, вояга етган одамда 2-2,5 марта катта бўлади. Суякларнинг ҳолатига қараб одамнинг ёшини аниқлаш мумкин. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, суяк тўқимаси доимий равишда янгиланиш қобилиятига эга бўлиб, одам ҳаётнинг барча даврларида ундаги органик ва анорганик моддалар ўртасидаги сон ва сифат кўрсаткичлари нисбати ўзгаради. Мускулларнинг тузилиши ва ёшга доир хусусиятлари Одам танасида барча мускулларни уч гуруҳга бўлиш мумкин: тана мускуллари, юрак мускуллари ва ички аъзоларнинг мускуллари. Одам бажарадиган барча ҳаракатлар мускуллар фаолияти туфайли амалга оширилади. Танада 600 дан ортиқ мускуллар бўлиб, улар турли функцияларни бажарадилар. Бола туғилиб ўсиши билан турли мускуллар турлича ривожланади, масалан, сут эмадиган болаларда дастлаб қорин мускуллари ривожланса, кейинчалик чайновчи мускуллар, бола эмаклай бошлаши билан унда елка, қўл ва оёқ мускулларининг ўсиши тезроқ рўй беради. Боланинг ўсиб ривожланиши даврида тана мускуллари ўз вазнини 35 марта оширар экан. Мускулларнинг кучга кириши 20-25 ёшгача давом этади. Мускулларнинг ривожланиши эса 25-30 ёшгача давом этади. Мускулларда

қўзғалувчанлик, қисқарувчанлик ва ўтказувчанлик хосдир. Мускулларнинг қисқарувчанлик асосини катталашуви мускул кучининг ортишига олиб келади. Мускул кучининг энг жадал кучайиши қиз болаларда 10-12 ёшда, ўғил болаларда 13-14 ёшда содир бўлади. Турли мускул гуруҳлари кучининг ривожланиши нотекис содир бўлади. Белни букувчи мускуллар кучи 16 ёшда, қўл ва оёқларни букувчи ва ёювчи мускуллар эса 20-30 ёшда максимумга етади. Бола ҳаётининг биринчи йилида букувчи мускуллар ёювчиларга нисбатан кучлироқ бўлади. Ҳаётнинг 1,5-2 ойида бўйинни букувчи мускуллар тонуси мустаҳкамлана бошлайди ва бола бошини тик ҳолатда ушлайди. Мускуллар икки хил, яъни статик ва динамик иш бажаради. Статик иш одам бир жойда тик турганида, бошни тик ушлаб туришда, қўллар билан бирор юкни тепага кўтариб турилганда, гимнастик машқлар бажарилганида амалга оширилиб, бу вақтда қарийб ҳамма мускул толаларида кучли қисқариш, яъни таранглашиш кузатилади ва бундай иш узоқ давом этмайди. Чунки статик қисқаришда қон томирларининг давомли қисқариши қон оқишини қийинлаштириб, тез чарчашни чақиради. Динамик иш у ёки бу аъзо мускулларининг навбатлашиб қисқариши натижасида бажарилади, бунда тана бир жойдан иккинчи жойга силжийди (юриш, чопиш), ўз ўқи атрофида ҳаракат қилади (қўл, оёқ ёрдамида бирор нарсани айлантириш ва бошқалар). Навбатлашиб қисқариш қон айланиш жараёнининг тезлашишига олиб келади, шунинг учун ҳам бундай иш давомли бўлиши мумкин. Одам тинч турганида ҳам унинг мускуллари қисман қисқарган бўлади ва бу ҳолатни мускул тонуси дейилади. Бундай тонус ички аъзоларни маълум ҳолатда сақлаб ҳамда танани белгиланган вазиятда ушлаб туриш учун керак. Мускуллар тонуси уларга орқа мия мотонейронларидан вақт-вақти билан келиб турадиган нерв импулсларига жавоб реакцияси сифатида юзага келади. Энди туғилган ҳамда бир — икки ойлик болаларда мускуллар тонуси бирмунча юқори бўлади ва улар 5 ва 6 ойлик булиши билан тонуси пасайиб, дастлабки юриш ҳаракатлари учун замин тайёрланади. Бола юра бошлаши

билан ундаги мускуллар жадал ўса бошлайди ва 2 —3 ёшга кирганида умумий тана массасининг ўртача 23% ини ташкил қилади. У 8 ёшга қадам қўйганида мускуллар 27% ни, 15 ёшда 32,6% ни ва 17-18 ёшда 44,2% ни ташкил қилади. Мускул толалари энига ва бўйига ўсиши ҳисобидан вазни ортиб боради. Мускул вазнининг кўпайиши билан уларнинг кучи ҳам ортиб боради. 7-11 ёшли болаларда мускуллар етарли кучга эга бўлмайди. Шунинг учун мактабларда жисмоний тарбия дарсларини ташкил қилишда буни инобатга олиш лозим. Мускул кучи ўғил ва қиз болаларда 13-14 ёшга тўлганда бир-биридан фарқ қилади. Шунинг учун ўғил ва қизларнинг жисмоний машқлар билан шуғулланишида буни ҳисобга олиш лозим. Одамни тўғри туришини букувчи мускуллар таъминлайди. Белнинг тўғрилиги, тўғри елкалар, очиқ кўкрак қафаси, кўтарилган бош, яъни яхши гавда тузилиши ва уни тутиши ҳолати – бу саломатлик ва гўзаллик ҳамда ишчанлик қобилияти ҳисобланади. Катта ёшдаги одамда мускул толалари миқдори доимий бўлиб қолади. Мускулларнинг тез ва жадал ишлаши уларнинг йўғонлашишига ва кучли бўлишига олиб келади. Доимий чиниқиш машқлари, жисмоний юк толалар диаметрининг 2 баравар ортишига сабаб бўлади. Спортчиларда скелет мускуллари тана массасининг 50% ини ташкил қилади. Мускуллар фаолиятини марказий нерв тизими идора қилиб туради. Мускул толалари қисқарганда ёки чўзилганда, нерв импулси марказга интилувчи нервлар орқали орқа ва бош мия нерв марказларига боради. Бу ердан сигнал марказдан қочувчи толалар орқали бош миянинг ҳаракат нейронларига (мотонейронларга), кейин уларнинг орқа мия доирасидан четга чиқадиган толалари орқали тегишли мускулларга боради. Таянч – ҳаракат тизими фаолиятида патологик ўзгаришлар Гавданинг чиройли бўлишида бола туғилганидан бошлаб унинг ҳаракат— таянч аппарати ўсиб ривожланишига етарли эътибор бериш лозим. Агар у партада нотўғри ўтирса, ёшига тўғри келмайдиган оғир жисмоний ишлар билан шуғулланса, жуда кенг ёки тор оёқ кийимлардан фойдаланса, таянч-

ҳаракат аппарати нотўғри шаклланади. Умуртқа поғонасининг 3 хил: сколиоз (ёнга), лордоз (олдига) ва кифоз (орқага) қийшайиши фарқ қилинади. Умуртқа поғонасининг касаллигида умуртқа поғонасининг физиологик ҳолатдан чиқиб, олд, ён ва орқа томонга қийшайиши кузатилади. Сколиоз туғма бўлиши мумкин, лекин кўпроқ 5-15 яшар болаларда, айниқса ўқувчилар орасида кўпроқ учрайди. Одамда қадди-қомат 6 -7 ёшлардан бошлаб шакллана бошлайди. Унинг мактабга бориши билан партада дарс давомида қандай ўтириши, доскага чиқиб ўзини қандай тутиши, юрганда сумкасини қўлига олиб, эгилиб юриши ёки уй шароитида хўжалик ишларини бажариш жараёнида ўзини қандай тутиши қадди -қомат шаклланишида муҳим аҳамият касб этади. Боланинг кечалари ухлашини ҳам назорат қилиб бориш муҳим, унинг тор жойда қисилиб ётиши, баланд ёстиқлардан фойдаланиши, ғужанак бўлиб ухлаши тана суяклари ва умуртқа поғонасининг нотўғри шаклланишига олиб келади. Таянч-ҳаракат аппарати фаолиятидаги патологик ўзгаришлардан яна бири ясси оёқлик болалар орасида кенг тарқалган бўлиб, у асосан, бир жойда узоқ вақт тик туриб қолиш, оғир юк кўтариш, оёқни қисадиган пойафзаллар кийиш, рахит касаллигига учраганда уни узоқ вақт даволамасдан юриш ва шунга ўхшаш бошқа ҳолларда келиб чиқади. Ясси оёқлик оёқ панжа гумбазининг юқоридаги сабабларига кўра қисман ёки тўлиқ текисланиши оқибатида пайдо бўлади. Ясси оёқлик туғма ва орттирилган бўлади. Ясси оёқликнинг олдини олишда даставвал оёққа мос келадиган пойафзал кийиш, ёзда юмшоқ ерда (қумли ёки тупроқли) яланг оёқ юриш фойдали. Ясси оёқликнинг келиб чиқишида оёқ панжалари мускул ва бойламларининг кучсизлиги ҳам маълум ўрин тутади. Шунинг учун жисмоний тарбия дарсларида уларни яхши ривожлантирадиган ва кучайтирадиган машқлар бажариш (оёқ учида, товонида, чеккасида юриш) муҳим аҳамиятга эга. Шундай қилиб, ўқувчи партада тўғри ўтирганда қорин ва кўкрак бўшлиғидаги аъзолари қисилмайди, у бемалол нафас олади, суяк-мускул аппаратига юк кам тушади, кўзига зўр келмайди. Болаларда синф тахтасига

қараганда бошни фақат бир томонга энгаштириш одати борлиги туфайли ҳар бир ўқув чораги ўқувчиларни парталарнинг бир қаторидан иккинчисига кўчириш тавсия қилинади. Ўқувчиларнинг жисмоний меҳнатини ташкил этишга доир муайян гигиена талаблари мавжуд. Булар техник жиҳозлар, хонани шамоллатиш ва микроиқлим тааллуқлидир. 8 ёшли бола учун юк оғирлиги 2 кг дан, 9-10 ёшли бола учун 3 кг, 10-12 ёшли бола учун 5 кг, 13-17 ёш оралиғидаги болалар учун 12 кг дан ошмаслиги керак. Медицина кўриги синфда жисмоний тайёргарлиги етарли, соғлигида ўзгариш бор ўқувчиларни аниқлашга имкон беради. Бундай болалар устидан мунтазам равишда медицина кўриги олиб борилиши шарт. Агарда шундай болалар борлиги маълум бўлса, улар билан махсус дастур асосида шуғулланиш, қад-қомат бузилган, умуртқа поғонаси қийшайган бўлса, махсус гимнастика машқлари тайинлаш ва врач тавсияномаси бўйича даволаш зарур. Синф жиҳозларига қўйиладиган гигиеник талаблар Таълим-тарбиянинг, меҳнат таълимининг самарали бўлиши синф хоналари, лабораторияларнинг жиҳозланиши муҳим аҳамиятга эга. Мактаб мебеллари болаларнинг бўйи, ёши, тана пропорцияси, физиологик хусусиятларига мос бўлиши керак. Синф хонасининг асосий жиҳози ёзув столи ва стул каби қисмлар бўлади. Болаларда таянч-ҳаракат тизими ўсувчан бўлиб, турли ички ва ташқи омиллар таъсирига сезувчан бўлади, натижада нотўғри ўтириш, оғир, узоқ вақт давомида бир хил (монотон) ҳаракат қилиш унинг шаклланишига салбий таъсир қилади. Бу ерда шу нарса диққатга сазоворки, боланинг мактабда шуғулланиши билан у ўтирганда, доска ва сафда давомли тик туриши туфайли жуда кўп статик юкламага дуч келади. Бошланғич синфларда ўқувчилар сутка давомида 4-6 соат, юқори синфларда эса 8-10 соатгача юкламаларни олишади. Бола танасига тушадиган статик юклама у ўзига мос келмайдиган парталарда ўтирса янада кўпаяди. Суянчиқ бола умуртқа поғонасининг бел эгилувчанлигига мос келиши керак. Суянчиқ оралиғи горизонтал бўйича курси суянчиғига бўлган масофа ўқувчи гавдасининг диаметридан 3-5 см масофа қолиши керак. Масофа максимал

минимал ва нормал бўлиши мумкин. Суянчиқ оралиғи ошиб кетса, ўқувчи букилиб ўтиради, камайиб кетса, сиқилиб ўтиради. Партанинг чети ўтиргичдан 3-5 см ўтиши мақсадга мувофиқдир. Партанинг ёзув столи 15-20 градус қияроқ қилиб тайёрланади. Бу кўришни енгиллаштиради. Ўқувчиларни партага ўтказишда бўйини парта рақамига мослаш зарур. А.Ф.Листов болани бўйига қараб парта номерини аниқлаш учун қуйидаги формулани тавсия қилади, яъни бола бўйининг олдинги рақами ўнлигидан 5 ни айирса, шу бола ўтирадиган партанинг номери келиб чиқади. Масалан, боланинг бўйи 148 см., 14 дан 5 ни айириб ташлаймиз, унда 9 қолади. Демак, 148 см буйли бола 9 номерли партада ўтириши керак. Ҳозирги вақтда кўп мактабларда янги номерли парталар қўлланилади. Булар А. Б, В, Г, Д деб белгиланади. Ҳар бир партанинг суянчиғида шу партада ўтириши мумкин бўлган боланинг бўйи, парта номери ёки рангли шартли белги қўйилган бўлади. Парта столлар бўёғи оч кулранг, оч яшил ёки очроқ рангга бўяш тавсия этилади. Синф парталари 3 қатор қилиб, пастлари олдинга, баландлари орқага қўйилади. Парта қаторлари орасидаги масофа 70-75 см., синф доскаси билан биринчи парта ораси 200 см, ёнбош девор билан парта ораси 50 см ва орқа девор билан охирги парта ораси 65 см бўлиши керак. Синф доскасининг юзаси силлиқ, ялтирамайдиган бўлиши керак. Унинг ўлчами синф сатҳига боғлиқ бўлиб, узунлиги 175 см дан 300 см гача, эни 120см бўлиб, бошланғич синфларда полдан 75-80 см, юқори синфларда 80-90 см тепага ўрнатилади.

Адабиётлар: 1. Б.А.Содиқов, Л.С.Қўчқорова, Ш.Қ.Қурбонов “Болалар ва ўсмирлар физиологияси ва гигиенаси” Т. 2005 й. 2. К.Т.Алматов, Л.С.Клемешева “ Улғайиш физиологияси ” Т. 2004й. 3. О.Т.Алявия, Ш.Қ.Қодиров ва бошқалар «Нормал физиология» Т.2007 й. 4. М.М. Б езруких, В.Д.Сонькин, Д.А.Фарбер. Возрастная физиология. М.: АКАДЕМА. 2003. 5. Белецкая В.И., Громова З.П. Школьная гигиена. М.: 2000 .

O'xshashlar

Таянч ҳаракат тизимининг ёшга боғлиқ хусусиятлари ва гигиенаси

Қон айланиш тизими унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Қон тизими қон айланиш тизими ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Қон ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Овқат ҳазм қилиш тизими ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари