Қон айланиш тизими унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари - Tibbiyot - Referatlar

Қон айланиш тизими унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90.5 KB

Ko'chirib olish

Қон айланиш тизими унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари Режа: 1. Чақалоқ юрагининг массаси 2. Юракнинг катталашиши ва ўз ўқи атрофида бурилиши

Чақалоқ юрагининг массаси 16,5-24 г га тенг бўлиб, у тана массасининг 0,68-0,89% ини ташкил қилади (катта ёшдаги одамларда юракнинг нисбий вазни 0,48-0,52%). Ўнг қоринчанинг массаси 6 г, чап қоринчаники – 5 г атрофида. Ўнг қоринчанинг девори қалинроқ, мускул толаларининг диаметри каттароқ. Чақалоқ юрагининг бўйи 3,1 см, эни 4 см, у юмалоқ ёки овал шаклга эга. Юрак чақалоқнинг кўкрак қафасида баланд ва кўндаланг жойлашган. Унинг чегаралари қуйидагича: тепада – ИИ қовурға, пастда – ИВ қовурғалар оралиғи, чапда – ўрта ўмров чизиғидан 1,5 см ташқарида, ўнгда – тўш суягининг ўнг қиррасидан 1,5 см ўнгда. Юрак чўққиси ИВ қовурғалар оралиғига тўғри келади. Бола ҳаётининг биринчи кунларидаёқ юракнинг кўкрак қафасида жойлашиши ўзгаради. Бунинг натижасида унинг чегаралари ҳам силжийди: ўнг чегараси тўш суягининг ўнг қиррасидан узоқлашади, чап чегараси эса тўшнинг чап қиррасига яқинлашади. Бу ўзгаришлар жигарнинг кичиклашиши, чап ўпка ҳажмининг катталашишига боғлиқ. Сҳақалоқ миокарди жуда ингичка бўлиб, бир-биридан яхши чегараланмаган мускул толаларидан иборат. Толаларнинг кўндаланг тарғиллиги яхши ривожланмаган. Улар жуда кўп майда ядроларга эга. Бириктирувчи тўқиманинг миокарддаги миқдори оз. Бола туғилиши билан қон айланиш тизими фаолиятида жиддий ўзгаришлар рўй беради. Улар, биринчидан, киндик венаси ва артерияси орқали қон оқишининг тўхташи. Иккинчидан, кичик қон айланиш доираси фаолияти бошланиши билан боғлиқ. Чақалоқнинг илк бор нафас олиши ўпка томирлари орқали қон оқишининг кескин ортишига олиб келади. Киндик кесилиши билан йўлдош томирлари орқали қон оқиши тўхтайди, юрак бажарадиган иш миқдори камаяди. Чап бўлмада босим камаяди. Ўпкада қон оқиши ортиши билан бир вақтда, аортада босим кўтарилади, юқори кавак венада эса пасаяди.

Қон айланишининг шаклланишида Боталлов йўли ва овал тешикнинг беркилиши муҳим босқич ҳисобланади. Маълумки, ҳомила юрагининг ўнг қоринчасидан ўпка артериясига чиққан қоннинг талай қисми Боталлов йўли орқали аорта равоғига ўтади. Овал тешик орқали пастки кавак венадан ўнг бўлмага тушган қон чап бўлмага ўтади. Натижада қоринчаларнинг иккиси ҳам қонни аортага - катта қон айланиш доирасига ҳайдайди. Чақалоқ ўпкаси ишга тушиши билан аъзо томирларида қон оқимига бўлган қарсгилик кескин камайиб кетади ва улардан оқиб ўтадиган қон миқдори кўп марта ортади. Чап бўлмадаги босимнинг ўнг бўлмадагидан ортиши овал тешик қопқоғини беркитади. Бу тешик бола 5-7 ойлик бўлганида батамом битиб кетади. Кичик қон айланиш доираси фаолиятининг бошланиши ҳомиладорлик даврида ўнг қоринчадаги (симоб устунининг 60-70 мм га тенг бўлган) босимнинг анча камайишига сабаб бўлади. Натижада Боталлов йўли торайиб, қонни ўпка артериясидан аортага ўтказмай қўяди. 3-4 ойдан кейин бу йўл умуман битиб кетади. Шундан сўнг кичик ва катта қон айланиш доиралари тўла шаклланади. Чақалоқ юраги ҳам катта одам юраги каби қўзғалувчаннлик, ўтказувчанлик, қисқарувчанлик ва автоматияга эга. Табиий шароитда юрак автоматияси (ташқи таъсиротсиз, ўз-ўзидан қўзғалиб-қисқариши) ни унинг атипик тутамлари таъминлайди. Атипик толалар синус ёки Кис-Флек тугунини, атриовентрикуляр ёки Ашофф-Тавар тугунини, Гис тутами, унинг оёқчалари, Пуркине толаларини ташкил қилади. Чақалоқ юрагининг автоматияси анча юқори. Юрак уриш частотасининг табиий юқорилиги бундан далолат беради: чақалоқнинг юраги 1 дақиқада 120-140 марта қўзғалиб, қисқаради. Гўдаклар миокардининг қўзғалувчанлиги ҳам юқори бўлади. Янги туғилган итларда ўтказилган тажрибалар натижаларига кўра, юрак мускулининг хронаксияси қисқа (0,6-0,8 сигма), лабиллиги анча юқори. Бир дақиқада 180-200 мартага тенг бўлган юракнинг табиий частотасини сунъий

рағбатлантириш йўли билан 450-500 тагача етказиш мумкин (катта ит юрагининг хронаксияси 1,5-2 сигма. Электр токи билан рағбатлантирилганда, қисқаришларнинг максимал частотаси 1 дақиқада 300 тадан ортмайди). Чақалоқ юрагининг ўтказувчанлиги ҳам катта ёшдаги одамларникидан паст эмас. Қўзғалиш синус тугунидан атриовентрикуляр тугунга ўтиши учун сарфланадиган вақт 0,11 секунд атрофида (катталарда бу вақт 0,12-0,18 секундга тенг). Қўзғалиш қоринчаларни қамраб олиши учун кетадиган вақт ҳам чақалоқларда қисқа – 0,044 сек. (катталарда 0,07 сек.). Чақалоқ юрагининг юқори автоматия ва ўтказувчанликка эга бўлиши унинг катта частотада қисқаришига асосий сабабдир. Бола ҳаётининг биринчи кунлари юрак уриши секинлашади: биринчи кундаги 1 дақиқада 140 зарбадан 100-110 тага тушади (15-жадвал). Бунинг сабаби бир нечта: бош чаноғида босимнинг кўтарилиши, юракда симпатик таъсирларнинг сусайиши, бачадондагига нисбатан пастроқ ҳарорат шароитига ўтиши ва ҳоказо. Кейин симпатик таъсирлар кучи яна ортади ва юрак уриши яна тезлашади. Чақалоқ юрагининг цикли 0,4-0,5 сек. давом этади. Қоринчалар систоласининг давомийлиги – 0,24 сек., диастоласи – 0,21 сек. Катта ёшдаги одамларда систола диастоладан қисқа (систоланинг давомийлиги – 0,33 сек., диастоланики – 0,47 сек.). Демак, чақалоқ юрагининг фаол ҳолатда бўлиш вақти дам олинган вақтидан чўзиқроқ. Систола ва диастоланинг давр ва босқичлари мурғак болаларда жуда ўзгарувчан ва яхши ўрганилмаган. Чақалоқ юрагининг систолик ҳажми – 3,5 мл, миннутлик ҳажми – 340 мл атрофида. Тана массасига ҳисоблаганда, систолик ҳажм катталардаги кўрсаткич билан тенг. Аммо нисбий минутлик ҳажм чақалоқларда 120-140 мл атрофида бўлиб, катталардаги кўрсаткичдан 2 марта кўп. Бунинг сабаби болаларда моддалар алмашинувининг жадаллигидир. Чақалоқ миокардининг чўзилувчанлиги оз. Шу сабабдан фаолиятининг гетерометрик ўз-ўзидан бошқарилиш механизмининг имкониятлари жуда чегараланган. Аммо юрак уриш частотаси билан боғлиқ гомеометрик

бошқариш механизми яхши шаклланган. Бола қичқирганида юрак уриш частотаси ортиши билан бир вақтда, систолик ҳажм ҳам кўпаяди. Чақалоқ юрагида интракардиал рефлекслар юзага чиқиши учун зарур тузилмалар мавжуд. Аммо чақалоқ юрагининг интракардиал бошқарув механизмлари етарли даражада ривожланмаган. Чақалоқда “кўз-юрак” (Данини-Ашнер) рефлексини кузатиш мумкин. Демак, парасимпатик нервларнинг қўзғалиши юрак уришини сийраклаштиради. Фақат юракка адашган нерв орқали келган эфферент импульслар таъсири кучли эмас ва улар тез тугайди, чунки парасимпатик толаларнинг охирги тармоқлари ҳосил қилган синапсларда ацетилхолин заҳираси деярли йўқ, медиаторни синтезловчи тизим эса кучсиз. Ташқаридан киритиладиган ацетилхолинга янги туғилган ҳайвон (итларнинг) юраги жуда сезгир ва давомли манфий хронотроп самара шаклида жавоб беради. Чақалоқларда катта ёшдаги одамларда мавжуд адашган нервнинг юракка таъсири йўқ. Кўп тадқиқотчилар юрак уриш частотаси юқорилигини эътиборга олиб, чақалоқларда симпатик тизим томонидан юракни бошқариш механизми устун туради дейишади. Аммо энди туғилган ҳайвонларда юракка симпатик нерв таъсирини фармакологик йўл билан йўқотиш манфий хронотроп самара бермайди. Демак, чақалоқлик даврида юрак фаолиятини бошқарувчи интракардиал механизмлар ҳам, экстракардиал механизмлар ҳам тўла шаклланмаган. Бола ҳаётининг биринчи ойи давомида юрак массаси ўнг қоринча ҳисобига 15-20 % атрофида камаяди. Ўнг қоринча миокардини ташкил қилувчи толалар ингичкалашади, мускул тола қаватлари сони камаяди. Айни вақтда чап қоринча миокарди қалинлашади. Натижада қоринчалар массасидаги нисбат ўзгаради: чап қоринчанинг массаси 2 марта кўп бўлади. Бу ўзгаришларга кичик қон айланиш доирасида қаршиликнинг ортиши сабаб бўлади. Бола ҳаётининг иккинчи йилида миокарднинг қисқарувчи ва атипик толаларининг такомиллашиши давом этади. Бу даврда юрак массасининг

ортиши жуда жадал ўтади. Миокард айланма йўналишдаги толалар ҳисобига қалинлашади. Толалар йўғонлашиб, уларнинг ядролари катталашади, миофибриллалар сони кўпаяди. Юракнинг катталашиши ва ўз ўқи атрофида бурилиши натижасида унинг чегаралари ўзгаради. Юракнинг ўнг чегараси тўш суягининг ўнг қиррасидан узоқлашади, чап чегараси эса бу суякнинг чап қиррасига яқинлашади. Юқори чегараси секин-аста пастга тушади. У бола ҳаётининг биринчи ойи давомида уиккинчи қовурғалар оралиғида бўлса, етти ёшга бориб учинчи қовурғалар оралиғига тушади. 1,5-2 яшар болаларда юракнинг учи тўртинчи қовурғалар оралиғидан бешинчи қовурғалар оралиғига ўтади. Икки ёшдан кейин юракнинг ўсиши анча секинлашади. 2-6 ёш оралиғида юракнинг катта томирлари (тож томирлар) яхши ривожланади, интракардиал нервлар тўла шаклланади. 7 яшар боланинг юраги кичкина бўлса ҳам, катталар юрагига хос тузилишга эга бўлади. Бундан кейин юракнинг шаклида ўзгаришлар бўлмайди, у фақат ўсади. Препубертат даврда унинг ўсиши яна бир марта тезлашади. Бола ўсиши билан юрак уриш частотаси сийраклашади (15-жадвал). Пульснинг камайиши эмизикли даврда анча сезиларли. Бир йил давомида 140 зарбадан 120 зарбагача камаяди. Ундан кейин юрак уришининг сийраклашиши унчалик жадал бўлмайди. 7 яшар боланинг юраги 1 дақиқада 85 марта уради. Ўсмирларда (11-13 яшар болаларда) пульс частотаси сал ортади. Иккинчи болалик даврида (6 ёшдан кейин) пульс кўрсаткичида жинсга боғлиқ фарқ пайдо бўлади: ўғил болаларда унинг частотаси қиз болалардагига нисбатан сийраклашади. Бола ўсиши билан юрак циклининг давомийлиги ортади. Эмизикли даврда қоринчалар систоласи 0,26 сек., диастоласи 0,27-0,30 сек. Катта ёшдаги одамнинг юрак цикли босқичлари билан солиштирсак (систола – 0,33 сек., диастола – 0,47 сек.), болаликнинг бу даврида ҳам қоринчалар диастоласи нисбатан қисқароқлигини кўрамиз. Кейинги даврларда бола юраги циклининг давомийлиги асосан диастола ҳисобига ортади (16-жадвал).

16-жадвал Юрак цикли ва унинг босқичларини ёшга боғлиқ ҳолда ўзгариши (секундда) Боланинг ёши Юрак циклининг давомийлиги Бўлмалар систоласи Қоринчала р систоласи Қоринчала р диастоласи Чақалоқ 0,4-0,5 - 0,23-0,25 0,21 1-3 0,51-0,54 - 0,26 0,25 6-7 0,64 0,089 0,26 0,38 12-14 0,72 0,090 0,26 0,46 15-20 0,77 0,100 0,27 0,49 Диастоланинг чўзиқроқ бўлиши катта аҳамиятга эга. Чунки миокарднинг қон билан таъминланиши циклик характерга эга: систола вақтида тож томирлар орқали қон оқиши кескин камаяди, диастола вақтида эса тикланади. Миокардда биокимёвий жараёнлар ҳам циклик равишда ўзгаради: систола вақтида макроергик бирикмалар парчаланиб, қисқариш учун зарур бўлган энергияни ажратса, диастола вақтида уларнинг миқдори тикланади. Диастола давомийлигининг ортиши ушбу жараёнлар тўла бўлишини таъминлайди. Юракнинг систолик ҳажми тана массаси ортиши билан боғлиқ ҳолда ўзгаради. Шунинг учун бу кўрсаткичнинг нисбий миқдори деярли ўзгармайди ва болаликнинг турли даврларида 1 мл/кг ни ташкил қилади. Аммо систолик ҳажмнинг мутлоқ ўлчови тана массаси ортишига пропорсионал ҳолда кўпайиб боради. Бола ҳаётининг биринчи йилида систолик ҳажм уч марта кўпаяди. 8 яшар болада бу ҳажм чақалоқникидан 10 марта кўп, катта одам юрагининг систолик ҳажми эса чақалоқникидан 20 марта кўп (17-жадвал). Ўсиш жараёнида қоннинг минутлик ҳажми ҳам ортиб боради. Болада ҳаётининг биринчи йилида бу кўрсаткич 2,5 баравар кўпаяди. Кейинги йилларда минутлик ҳажм ортишининг жадаллиги борган сари камаяди. Фақат балоғатга етиш даврининг бошида у сезиларли даражада ортади.

Юқорида бола ўсиши билан юрак уриш частотаси камайишини кўрган эдик. Бунинг натижасида қоннинг минутлик ҳажми систолик ҳажмига нисбатан камроқ ортади. Демак, тўқималардан оқиб ўтаётган қоннинг ҳажми масса бирлигига ҳисоблаганда камаяди. Бу ўзгариш бола ўсиши даврида тўқималарда алмашинув жараёнлари сустлашишига имкон беради. 17-жадвал Систолик ва минутлик ҳажмларнинг ёшга боғлиқ ҳолда ўзгариши Ёш Систолик ҳажм Минутлик ҳажм Мутлоқ ўлчами, мл Нисбий ўлчами, мл/к Мутлоқ ўлчами, мл Нисбий ўлчами, мл/к Чақалоқ 3,5 1,0 490 140 1 10,5 1,0 1250 126 4 19,0 1,2 1995 124 6 25,0 1,1 2500 114 10 44,0 1,1 3200 80 14 59,0 1,1 4300 78 Катта ёшли одам 70,0 1,0 5000 70 Эмизикли даврда юракнинг бошқарув механизмларида сезиларли ўзгаришлар кузатилади. Бола 3-4 ойлик бўлганида парасимпатик нервлар юракка тоник таъсир кўрсата бошлайди. Натижада пульс частотаси сал камаяди. Вагуснинг тоник таъсири кейинги даврларда секин ортади. Адашган нерв марказининг тоник қўзғалиши кўп жиҳатдан четдаги рецепторлардан марказга ўтган афферент импульслар оқимига боғлиқ. Бу оқимни анализаторларда юзага чиқадиган импульслардан ташқари, скелет мускулларининг проприорецепторларидан марказга интилувчи импульслар ҳам белгилайди. Боланинг ҳаракат фаолияти ортиши билан бир вақтда юрак уриши сийраклашади, организм тинч ҳолатда бўлганида унинг энергияси камроқ сарфланади. Юрак уриш частотасининг сезиларли камайиши бола тик туриб, юриб кетган вақтга (12 ойлик бўлишига) тўғри келади. Вагуснинг юракка тоник таъсири бола 2,5-3 ёшга тўлганида батамом шаклланади. Бу вақтга келиб юрак уриш частотаси нафас босқичларига боғлиқ ҳолда ўзгара бошлайди ёки

нафас аритмияси пайдо бўлади: нафас олинганда пульс ортади. Қайси бир сабабдан, масалан, полиомиелит натижасида фалаж бўлиб қолган болаларда мускуллар фаоллиги ортмаса, вагуснинг тоник таъсири юзага чиқмайди. Бундай болалар 8-9 ёшга тўлганида ҳам юрак уриш частотаси чақалоқлар юрагининг қисқаришлар частотасига яқинлашади. Юракка вагуснинг тоник таъсири туфайли аъзонинг турли функционал хоссалари ўзгаради. Нерв марказининг тонуси қанча юқори бўлса, юракнинг потенциал лабиллиги шунча ортади. Вагуснинг юракка тоник таъсири қанча юқори бўлса, бу нерв иштирокидаги рефлексларни юзага чиқарадиган таъсирот кучи шунча кўп бўлиши керак. Юракка вагуснинг тоник таъсирини шаклланиши унча аҳамиятсиз таъсиротларга қисқаришлар частотасини кўпайтирмасдан, чегараланган ҳолда жавоб бериш имкониятини беради. Онтогенезда парасимпатик таъсирлардан аввал шаклланган юрак фаолиятини тезлаштирувчи симпатик бошқарув механизмлари ҳам бола ўсиши жараёнида ўзгаради. Бола туғилганида симпатик тизимнинг юракка таъсири парасимпатик тизимникидан кучлироқ. Юрак уриш частотасининг юқорилиги буни исботлайди. Вақт ўтиши билан холинергик таъсирлар кучаяди ва симпатик таъсиротлардан устунроқ бўлиб олади. Юрак фаолиятини бошқарувчи интракардиал механизмлар ҳам такомиллашади. Бола ҳаётининг иккинч йилидан бошлаб қоринчаларнинг чўзилувчанлиги ортади ва гемодинамика учун чўзилиш қонунининг аҳамияти борган сари салмоқли бўлади. Болалар юрагининг баъзи гуморал омилларга (катехоламинлар, ацетилхолин, гипертензин) сезувчанлиги ҳомила ва кекса одамлар юрагиникидан паст. Юрак фаолияти билан боғлиқ бўлган физикавий ҳодисалар ҳам ўсиш жараёнида ўзгаради. Бу ҳодисалар қуйидагилардан иборат: юрак учи турткиси, юрак тонлари ва электр потенциаллар.

Чақалоқларда тўртинчи қовурғалар оралиғида ўрта ўмров чизиқдан 1-2 см ташқарида кузатиладиган юрак учи турткиси бола 7 ёшга тўлганида бешинчи қовурғалар оралиғига тушади. Аммо у ҳали ўрта ўмров чизиқдан ташқарида қолаверади. Етти ёшдан кейин юрак учи турткиси бу чизиқдан ичкарига ўтади. Болаларда маълум ўзига хосликларга эга бўлган I ва II тонлардан ташқари, III ва IV тонларни эшитиш ва фонокардиограммада қайд қилиш мумкин. Болаларда юракнинг I тони катта ёшли одамлардагига нисбатан қисқароқ ва 0,07-0,12 сек. давом этади (катталарда 0,1-0,17 сек.). Иккинчи тоннинг давомийлиги, аксинча, кўпроқ ва 0,07-0,1 секундга тенг (катталарда 0,06-0,08 сек.). Умуман, бола юрагининг тонлари жарангдор ва тиниқ, икки ёшгача катталарникидан кучлироқ. Учинчи тон юрак чўққиси соҳасида яхши эшитилади. У қисқа, бўғиқроқ ва майин бўлиб, диастола вақтида қоринчаларнинг қонга тез толиб, улар деворининг тебраниши натижасида келиб чиқади. 50% болаларда қайд қилинадиган III тоннинг давомийлиги 0,03-0,05 сек. IV тон юракнинг чап қулоқчаси ва бўлмалари қисқариши натижасида келиб чиқади. Уни фақат фонокардиограммада қайд қилиш мумкин. Юрак қопқоқларида ҳеч қандай нуқсон бўлмаган соғлом болаларда тонлардан ташқари шовқинлар ҳам эшитилади. Бу функционал шовқинлар юмшоқ тембрга эга. Чақалоқ ва эмизикли болаларда функционал шовқинлар жуда кам учрайди. Иккинчи болалик даврида уларни 30% болалрда эшитиш мумкин. Балоғатга етиш даврида болаларнинг деярли ярми функционал шовқинларга эга бўлади.

Adabiyotlar : 1. B. Sodiqov, L. Kuchkarova, Sh. Qurbanov “Bolalar va o`smirlar fiziologiyasi va gigiyеnasi” O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi davlat milliy nashriyoti. T. 2005 y. 2. Q.S. Sodiqov “O`quvchilar fiziologiyasi va gigiyеnasi” T. O`qituvchi, 1992. 3. A.G. Xripkova, M.V. Antropova, D.A. Farbеr, “Yosh fiziologiyasi va gigiyеnasi” M. Prosvеshеniyе 1990. 4. Sog`lom avlod yurtimiz kеlajagi “O`qituvchi gazеtasi”. № 48. 8.12.1999. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Қон тизими қон айланиш тизими ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Қон ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Таянч ҳаракат тизими ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Овқат ҳазм қилиш тизими ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Қон айланиш тизими физиологияси