Tabiiy sharoitda yo‘qolib ketish xavfi bo‘lgan va kamayib ketayotgan noyob dorivor o‘simliklar, ularni madaniylashtirish muammolari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

689 KB

Ko'chirib olish

Tabiiy sharoitda yo‘qolib ketish xavfi bo‘lgan va kamayib ketayotgan noyob dorivor o‘simliklar, ularni madaniylashtirish muammolari Reja : 1. O‘simliklarning kimyoviy tarkibini o‘zgaruvchanligi va ularning omillari . 2. Dorivor o‘simliklarni birlamchi introduksiyasi (madaniylashtirish) va samarali madaniylashtirishda ekologik faktorlarni ahamiyati . 3. O‘zbekiston dorivor o‘simliklarini madaniylashtirish . 4. Botanika bog‘ida introduksiya qilingan dorivor o‘simliklar . 5. O‘rta Osiyo tabiiy florasi o‘simliklarni O‘zR FA Botanika bog‘ida, introduksiya qilish nuqtai nazaridan o‘rganishdagi ayrim uslubiy masalalar .

Tayanch iboralar: yo‘q olib ketish xavfi b o‘ lgan va kamayib ketayotgan noyob dorivor o‘ simliklar, madaniylashtirish muammolari, birlamchi introduk s iyasi, kimyoviy tarkibini o‘ zgaruvchanligi. O‘zbekiston florasida manbalarga qaraganda 4200 dan ortiq gullaydigan o‘simliklar borligi takidlanadi. Ushbu o‘simliklardan 577 turi dorivor hisoblanadi. Bu juda yaxshi ko‘rsatgich. Ammo bu ma’lumotlar eskirgan bo‘lib, hozirgi vaqtga kelib ularni zahirasi juda kamayib ketgan. Sanoat miqyosida tayyorlashni iloji deyarli qolmagan. CHunki bu ma’lumotlar to‘plangan vaqtdan 50-60 yillar o‘tib ketdi. O‘sha vaqtda O‘zbekiston aholisi 10 mln ga etmas edi. O‘zbekistonda er maydonini ko‘p qismi xali o‘zlashtirilmagan bo‘lib, asosiy qishloq xo‘jalik ekini hisoblangan paxta maydoni ko‘p paxta egallagan. Hosil esa 1,5 mln tonna atrofida edi. Oradan 10-15 yillar o‘tar-o‘tmas joy egallagan edt. Keyinchalik paxta maydonlari haddan tashqari kengaytirildi, Toshkent, Jizzax, Sirdaryo (Mirzacho‘l)larni o‘zlashtirilmagan erlari o‘zlashtirib, faqat paxta ekiladigan maydonlarga aylantirildi. Joylardagi barcha yovvoyi holda o‘sadigan o‘simliklar, hatto ekin maydonlari ham yo‘q qilindi. Paxta etishtirish uchun hamma narsadan voz kechildi. Paxta hosili 5-6 mln tonnaga etkazildi. Aholi soni ham borgan sari ortib boraverdi va 20 mln dan ortib ketdi. YAngi shahar, qishloqlar, aholi yashaydigan joylar paydo bo‘ldi. Juda katta maydonlarda texnika ishlari olib borildi, yuqori kuchlanishli elektr tarmoqlari o‘tkazildi, kanallar qazildi, yo‘llar qurildi. Bu olib borilgan barcha ishlar Ittifoq buyurtmasi asosida, ekologiyani buzilishini hisobga olinmagan holda olib borildi. Uning ustiga barcha paxta maydonlarida aviatsiya orqali sepiladigan gerbitsidlar, pestitsidlar, defoliantlar va boshqalarni qo‘llash oqibatida barcha hududlardagi normal ekologik sharoit izdan chiqdi, o‘simlik va hayvonot olamiga katta talofat etkazildi. Ammo sog‘liqni saqlash tizimi uchun, aholi salomatligi uchun dorivor o‘simliklar zaruriyati har doim ham dolzarb bo‘lgan ayrim o‘simlik dolzarb masala bo‘lib qolaverdi. Jadval 1 O‘zbekistonda tayyorlanadigan va tayyorlanishi zarur bo‘lgan dorivor o‘simliklar ro‘yxati № O‘simlikning nomi Yig‘iladigan qismi Anjir bargi Arslonquyruq er ustki qismi Bangidevona bargi Bozulbang er ustki qismi Bo‘ymadaron er ustki qismi Gazanda bargi Dalachoy er ustki qismi Er qalampir (xren) ildizi Etmak ildizi Jo‘ka guli

Zirai karmon mevasi Zig‘ir urug‘i Igir ildizi Isiriq er ustki qismi Itsigak er ustki qismi Ittikanak er ustki qismi Kanakunjut urug‘i Kashnich mevasi Kelintili (shaftoli bargli taron) er ustki qismi Kovrak ildizi, er ustki qismi Kungaboqar mevasi Ko‘ka bargi Limono‘t er ustki qismi, bargi Maymunjon mevasi Na’matak mevasi Omon qora piyozboshchisi, bargi Otquloq ildizi Achambiti (jag‘-jag‘) er ustki qismi Oqquray ildizi va mevasi Ro‘yan ildizpoyasi bilan ildizi Sano bargi va mevasi Sarimsoq piyozboshchisi Sedana urug‘i Soxtakashtan mevasi, bargi, po‘stlog‘i Suvqalampir (achchiq toron) er ustki qismi Temirtikan er ustki qismi Termopsis (ketma-ket gulli) er ustki qismi Tirnoqgul guli Tog‘jumrut mevasi Tog‘rayhon er ustki qismi Turkiston adonisi er ustki qismi Tuxumak (yapon saforasi) g‘unchasi Ukrop (bodiyon, shivit) mevasi Xantal urug‘i CHakanda mevasi CHerkez er ustki qismi CHilonjiyda (unabi) bargi CHuchukmiya (qizilmiya) ildizi Ermon (achchiq shuvoq) er ustki qismi Efedra (tog‘) er ustki qismi YAlpiz (Osiyo) bargi Qalampir mevasi Qashqarbeda er ustki qismi

Qiziltasma (qush toron) er ustki qismi Qirqbo‘g‘im er ustki qismi Qovoq (o‘ris) urug‘i Qora andiz ildizi Qora zira urug‘i Qora smorodina mevasi Qora zirq mevasi Qoqi (oduvanchik) ildizi Parpi tugunagi Bo‘rigul er ustki qismi Tubulg‘ibargli bo‘ymadaron guli Hozirgi vaqtda dorixonalarga quyidagi dorivor o‘simlik mahsulotlari etkazilib berilmoqda (jadval 2). Dorixonalarda sotilayotgan dorivor o‘simlik mahsulotlari Jadval 2 Arslonquyruq er ustki qismi Ortosifon bargi Archa qubbasi Achambiti (jag‘-jag‘) er ustki qismi Bozulbang guli Rovoch ildizi Bo‘znoch guli Sano bargi Bo‘ymadaron er ustki qismi Suvqalampir er ustki qismi Valeriana ildizpoyasi va ildizi Tirnoqgul guli Gazanda (chayono‘t) bargi Tog‘rayhon er ustki qismi Dalachoy er ustki qismi Qalampir yalpiz bargi Dastarbosh guli Qirqbo‘g‘im er ustki qismi Darmana guli Qovoq urug‘i Dorivor mavrak bargi Qora andiz ildizi Dub daraxti po‘stlog‘i Qora zira mevasi Do‘lana mevasi va guli Qushtaron er ustki qismi Zig‘ir urug‘i Makkajo‘xori gulining onalik ustunchasi Zubturum bargi Moychechak guli Levzeya ildizpoyasi bilan ildizi Na’matak mevasi Lipa darxti guli Shu kunlarda tayyorlanayotgan ayrim dorivor o‘simlik mahsulotlri ro‘yxati

Jadval 3 Makkajo‘xori gulining onalik ustunchasi Anjir bargi Na’matak mevasi Achchiqtoron (suv qalampir) er ustki qismi Achambiti (jag‘-jag‘) er ustki qismi Bozulbang guli Tog‘rayhon er ustki qismi Bo‘ymadaron er ustki qismi Ermon er ustki qismi Dalachoy er ustki qismi Efedra (qizilcha) er ustki qismi Zubturum bargi Qizilmiya ildizi Kelin tili (shaftoli bargli toron) er ustki qismi Qirqbo‘g‘im er ustki qismi Ko‘ka bargi Qora andiz ildizi Y u qoridagi jadval 1,2,3 lardagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, amaliy tibbiyot uchun zarur bo‘lgan dorivor o‘simliklar ro‘yxati talaygina bo‘lishiga qaramasdan dorixonalarda juda kam dorivor o‘simlik mahsulotlari muomalada ekanligi ma’lum bo‘ldi. Ayniqsa shu kunlarda tayyorlanayotgan dorivor o‘simlik mahsulotlari (jadval 3) talabga mutlaqo javob bermaydi. Respublika Sog‘liqni saqlash tizimini dorivor o‘simlik mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojini to‘laroq qondirishni asosiy yo‘llaridan biri, jadval 1 da keltirilgan va boshqa shularga o‘xshash noyob o‘simliklarni introduksiya qilish, madaniylashtirish ishlarini rivojlantirish orqali erishish mumkin. O‘simliklarning foydali ekanligi ko‘p jihatdan ularning kimyoviy tarkibiga bog‘liq, dorivor o‘simliklarda esa biologik faol moddalar (BFM) kompleksi asosiy o‘rinni egallaydi. BFMni hosil bo‘lishi va to‘planishi dinamik jarayon bo‘lib, ontogenezda (yoki o‘simlikning o‘sish sikli) bilan belgilanadi hamda tashqi muhit omillariga (faktor) bog‘liq. Farmatsevtlar bu jarayonni bilishlari zarur, chunki BFM to‘planishi bilmiga asoslangan holda, dorivor o‘simlik mahsulotlarini sifatiga qo‘yilgan asosiy talablarga javob beruvchi dorivor o‘simlik mahsulotlarni yig‘ish, quritish va saqlash qoidalarini ishlab chiqiladi. YOvvoyi holda o‘suvchi dorivor o‘simliklarni (DO‘) ekologik o‘ziga xosligini bilish ham, zarur bo‘lib, bu bilimlarsiz (DO‘) larni madaniylashtirish mumkin emas. O‘simliklarni tarkibidagi modda almashinuvi va tashqi sharoit o‘rtasida bog‘liqligi aniq. Bu joyda o‘simliklarni nafas olishi va fotosinteziga to‘xtalmaydi, chunki bu o‘simliklarni fiziologiyasi faniga tegishlidir. Bu uchun esa ikkilamchi metabolitlar hisoblangan (BFM) hosil bo‘lish yo‘lini bilish, aniqlash muhimdir. Ekologik faktorlarni ko‘p qirrali va kompleks bo‘lishiga qaramasdan, qator hollarda o‘simlikni kimyoviy tarkibiga ta’sir qiluvchi asosiylarini aniqlanadi. Masalan, u yoki bu o‘simlik tarkibidagi ikkilamchi metabolitlarni tarkibi va miqdorini har xil geografik mintaqalardagilarni taqqoslab, geografik faktorlar to‘g‘g‘risida fikr yuritish mumkin, vaholanki bu faktor geografik kenglik, iqlim, erning mineral tarkibi, yorug‘lik sharoitlari bilan uzviy bog‘liq. Misol tarqasida

O‘zbekistonda o‘smaydigan, Rossiyada keng tarqalgan, ilmiy tibbiyotda qo‘llaniladigan Botqoq ledumi o‘simligini keltiramiz (sababi, O‘zbekistonda shunday o‘rganilgan o‘simlik yo‘q). Botqoq ledumi tarkibidagi efir moyini o‘rganishda, u o‘sadigan 3 ta geografik tuman (rayon)ga ajratildi: shimoliy, o‘rta va janubiy (jadval 4). Jadvaldan ko‘rinib turibdiki botqoq ledumi barglaridagi efir moyi miqdoriga geografik faktor aniq ta’sir qiladi: efir moyi o‘rta rayonda o‘suvchi botqoq ledum tarkibida maksimal to‘planar ekan. SHu bilan parallel yorug‘lik va erning kislotali muhitini ham ta’siri o‘rganiladi. Kimyoviy tarkibini o‘zgaruvchanligi bunda murakkabroq ketishi aniqlandi. Demak turli rayonlarda o‘suvchi o‘simlikning optimal (mo‘‘tadil) efir moyini to‘planishiga o‘sadigan joyi va yorug‘lik sharoitlari ko‘p ta’sir o‘tkazar ekan. Masalan, janubda baland daraxtlar bor o‘rmonlarda, o‘rta rayonlar esa ochiq joylar, va shimoldagi o‘rmonlarda (yorug‘lik 30% tashkil qiladi). Bunday tekshirishlar, sifatli mahsulotni tayyorlash uchun katta hamiyatga ega. Tajribada Rossiyani shimoliy-g‘arbiy qismini ochiq yorug‘lik joylaridan botqoq ledumi bargini yig‘ish mumkin. Janubiyroq rayonlardan (soya joylarda) yig‘ilgan mahsulot tarkibida efir moyi kam saqlanishi aniqlandi. So‘ngi tundra o‘rmonlaridagi botqoq ledumi bargi tarkibidagi efir moyi juda kam (minimum)ligi aniqlandi. Jadval 4 O‘simliklarni turli geografik (zonalarda) rayonlarda o‘suvchi botqoq ledumini tarkibidagi efir moylarini miqdori O‘simliklarni zona va rayonlari Efir moyi miqdori Tundra o‘rmonlari SHimoliy taygani ninabargli o‘rmonlari O‘rta taygani o‘rmonlari Janubiy taygani ninabargli o‘rmonlari Kengbargli ninabargli tayga o‘rmonlari Kengbargli o‘rmonlar SHimoliy rayon (60 o shimoliy kenglik) O‘rta rayon (56 o -60 o shimoliy kenglik) Janubiy rayon (56 o dan janubdagi) 0,52 0,95 1,90 1,61 1,50 1,18 1,17 1,61 1,25 Ma’lumki ko‘plab dorivor o‘simliklardagi kimyoviy tarkib o‘zgaruvchanligi, bir arealni har xil joylarida ham kuzatiladi. U o‘simliklarni morfologik belgilarida farq sezilmaydi. Bunday hollarda “Xemoras” tushunchasi, ya’ni bir xil o‘simlikni, bir joyda guruh bo‘lib o‘sadiganlarini aniq areali bo‘lib, ularni kimyoviy tarkibi boshqacha bo‘lishi bilan farqlanadi. Bir areal ichida o‘suvchi botqoq ledumini 3 ta xemorasga (1,2,3) bo‘linishi mumkin, ular bir-biridan efir moyini miqdori va undagi ledolni miqdori bo‘yicha farq qiladi (jadval 5). Jadvaldagi 1 chi va 2 chi xemoraslarda efir moyni ko‘pligi, ammo ledolni miqdori 2 chi xemorasda kamligi ko‘rinib turibdi. 3 chi xemorasda esa efir moyi ham ledolni miqdori ham kamligi aniqlandi.

Ayrim hollarda nisbatan katta bo‘lmagan hududlarda (teritoriya) ham kimyoviy tarkibini o‘zgaruvchanligi kuzatiladi, masalan, yassi bargli senetsio (Senecio platiphylloides). Bu tur asosan Kavkazda tarqalgan bo‘lib Kavkaz orti mintaqasida ma’lum bir o‘ramlarda (orol kabi) uchraydi. Ushbu o‘simlik tarkibida alkaloid saqlovchilardan bo‘lib, platifillin, senetsifillin va sarratsin saqlaydi. Bunda o‘simlikning ayrim guruhlarini g‘arbiy uchastkalaridagisi tarkibida ko‘p miqdorda sarratsin saqlaydi va platifillin, senetsifillin saqlamaydi (rasm 1). Bu guruh o‘simliklarni alohida kimyoviy boshqa bir turga ajratilgan chemovar Sarracinifera. Boshqa o‘simliklar esa sarratsin saqlamaydi. Geografik omil (faktor) Bupleurum multinerue o‘simligi flavonoidlar tarkibiga ta’sir qiladi. Tabiiy sharoitda ushbu o‘simlik Sibirni janubida (Oltoy) o‘sadi, va Ukrainada esa o‘ram – o‘ram (orol) holida uchastkalar hosil qiladi. Oltoyda va Ukrainada o‘sadigan o‘simliklar tarkibidagi flavonoidlarni qiyosiy o‘rganilganda (taqqoslanganda), Oltoyni janubiy-sharqida o‘sadiganlari tarkibidagi flavonoidlar miqdori, Ukrainadagilardan Novosibirskiyda o‘sadiganlaridan, hamda Moskva viloyatida ekiladiganlaridan ham 2-5 barobar ko‘p saqlashi aniqlandi. Undan tashqari Ukrainada o‘sadiganlari Oltoydagilardan sifat jihatdan ham farq qilishi, tarkibida qo‘shimcha kversetin va izoramnetinlarni hosilalari ham saqlanishi aniqlandi. Rasm 1. A-Y a ssi bargli senetsio areali; B- Sarratsinli xemorasini tarqalgan joylari; V- Platifillinli xemorasini tarqalgan joylari. Malina (Rubus idaeus) mevasini kimyoviy tarkibini turli ekologik zonalardan yig‘ib o‘rganilganda kalsiy, fosfor va sink elementlarini malina mevalarida va erda bo‘lishi ijobiy ta’sir etar ekan. SHunda malina mevasida ular ta’sirida fruktoza ko‘p bo‘lar ekan. Dorivor o‘simliklar ekologiyasini bilish ularni tabiiy zahiralaridan oqilona, samarali foydalanishidan tashqari ularni madanaiylashtirilgan holda ekib hosil olishda ham katta ahamiyatga ega. Misol uchun alkaloid saqlovchi sariq glatsium (Glaucium falvum) o‘simligini keltirish mumkin. Bu o‘simlik O‘rta er dengizini

qirg‘oqlari, Qrimda, Kavkazni Qora dengiz bo‘ylariga yaqin joylarda tarqalgan. Sariq glatsium taglaridan suv bemalol silijb oqadigan, dengizni qumloq qirg‘oqlarida, hamda toshloq tog‘ yon bag‘irlarida o‘sadi. Tabiiy sharoitda ko‘p, katta maydonlarni tashkil qilmaydi. SHuning uchun uni madaniylashtirib Krasnodar o‘lkasida ekiladi. Sariq glatsium o‘simligini asosiy alkaloidi-glautsindir. Kavkaz va Qrimdan yig‘ilgan o‘simliklarni tahlil qilinganda, Qrimni quruqroq joylarida o‘stirilgan o‘simliklarda glautsin alkaloidi kavkazdagilardan ko‘ra ko‘p saqlashi aniqlandi. Demak Qrimdan yig‘ilgan o‘simlikni quruqroq sharoitda o‘stirish (madaniylashtirish) maqsadga muvofiq bo‘ladi. SHunday misollar ham borki geografik muhit kimyoviy o‘zgaruvchanligiga ta’sir qilmaydi. Masalan oddiy bo‘ymadaron o‘simligi Rossiyani 33 mintaqasidan yig‘ib tekshirilganda tarkibidagi proxamazulenlar suv bug‘i yordamida haydalganda xamazulenga aylanadi, ammo uning miqdori 0 dan 170 mg/100g gacha miqdori turlicha bo‘lishi aniqlandi. Bunda o‘simlik morfologik belgilari bo‘yicha bir- biridan farq qilmasligi ham ma’lum bo‘ldi. SHoxkuya zamburug‘ini alkaloid tarkibi o‘rganilganda geografik muhitni sezilarli ta’siri borligi aniqlanmadi. Ammo zamburug‘ni javdar (roj)da parazit holida tarqalganda ko‘proq ergotamin alkaloidi to‘planishi boshqa donli o‘simliklardagisi esa ergokristin alkaloidini to‘planishi ma’lum bo‘ldi. SHu bilan birga shoxkuyani alkaloidlar saqlaymaydigan xillari (rasa) ham bor bo‘lib, aralash, kengbargli o‘rmonlarda, Sibir, Uzoq SHarqdagi shoxkuyani alkaloid saqlaydiganlari 60- 80%ni tashkil qilishi, janubiy mintaqalarda (Rossiya) va Qozog‘istonda alkaloid saqlovchi shoxkuya guruhlari ko‘pchilikni tashkil qiladi. Turli geografik zonalarda o‘suvchi ayrim o‘simliklarda kimyoviy tarkibi bir-biriga yaqin kimyoviy moddalar ham bo‘ladi. Masalan dorivor valeriana o‘simligini VILRda etishtirilganda ildizpoya va ildizidagi biofaol moddalar bir xilligi aniqlandi. YAna shuni ham aniqlandiki efir moyi ildiz tarkibida ildizpoyadan ko‘p saqlaydi, valepotriatlar (iridoidlar) esa ildizpoyada deyarli 2 barobar ildizdan ko‘p saqlaydi. Bu ma’lumotlar mahsulotni tahlilida o‘rtacha namuna olishda katta ahamiyatga ega bo‘ladi. YAna shuni ham aniqlanganki valeriana o‘simligini klimandjarada o‘sadigan turini er ostki va ustki qismida valepotriatlar borligi, hatto ildizpoyadan ko‘ra bargida ko‘pligi aniqlangan. Ko‘pchilik biologik faol moddalar, alkaloidlar, flavonoidlar va boshqalar hujayra shirasida erigan holda bo‘ladi, shuning uchun ularga tashqi muhit ta’sirini o‘rganish uchun o‘simlikning shu qismidan o‘sha moddalarni ajratib olinadi. Ammo shunday birikmalar ham borki, masalan mono- va seskviterpenlar bo‘lib, ular efir moylari tarkibida saqlanadi va efir moyli bezlarda to‘planadi. Ekologik sharoitlar o‘simlik organlaridagi bezlarni ko‘p yoki kam bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatar ekan. Lavanda dorivor marmarak (Salvia officinalis) va oq yasnotka (Lamium album) o‘simliklaridagi bezlar, o‘simlikni dengiz sathidan qancha balandlikda o‘sishiga qarab soni ko‘p yoki kam bo‘lar ekan. Jadval 6 dan ko‘rinib turibdiki, o‘simlik dengiz sathidan balandlashgan sari bezlar soni oshib borar ekan. YAsnotkadoshlar (Lamiaceae) oilasiga mansub o‘simliklar ma’lumki ko‘pchiligi efir moyiga boy o‘simliklar hisoblanadi va ularni ko‘pchiligi quruq joylarda

o‘sadiganlari bargni 1 xil qismi (edinitsa)dagi bezlari, etarli darajadagi namlik ko‘p joylarda o‘sadigan xillaridan ko‘p bezlar saqlashi ma’lum bo‘ldi. Jadval-6 Efir moyli bezlarni 1mm 2 barg sathidagi sonini dengiz sathidan balandga joylashganligi bilan bog‘liqligi. Turlari Dengiz sathidan balandligi Bezlarni o‘rtacha soni Dorivor marmarak 600 800 900 1200 5,3 6,7 7,5 7,5 Oq yasnotka 300 1700 1800 1900 13,8 22,8 15,6 19,7 Bezlarni soniga dengiz sathidan tashqari joylarni geografik kenglikda joylashganligi ham ta’sir qiladi. Masalan, besh bo‘lakli arslonquyruq va qalampir yalpiz o‘simliklari shimoldan janubga surilishi bilan bezlarni soni ortib borishi, efir moylarni miqdorini ortib borishi bilan bog‘liqligi aniqlangan (jadval 7). Jadval-7 Geografik kenglikni bezlarni soniga ( bargning 1mm 2 da) va efir moyi miqdoriga bog‘liqligi O‘sish joyi Besh bo‘lakli arslonquyruq Qalampir yalpiz Bezlarni soni Efir moyi miqdori Bezlar soni Efir moyi miqdori Ryazan viloyati (55 o S m.keng) Ulyanov viloyati (54 o S m.kengl.) Tambov viloyati (53 o S m.kengl.) Krasnodar o‘lkasi (44 o S m.kengl.) 3,2 4,3 - 4,3 0,01 0,04 - 0,11 4,4 4,2 4,7 - 0,36 0,36 0,54 - Jadvaldan ko‘rinib turibdiki efir moyi miqdori faqat bezlarni soni bilangina emas, balki bezlarning fiziologik faolligi bilan, umuman o‘simlik faolligiga ham bog‘liq. SHunga qaramay quyidagi joylardan O‘rtaer dengizi mamlakatlari, Kavkaz, O‘rta va Markaziy Osiy tog‘lik rayonlaridagi o‘simliklardagi efir moylari Rossiyani Evropa qismini shimoliy-g‘arbiy rayonlaridagi o‘simliklarga nisbatan ko‘proq bo‘lishi aniqlangan. Ko‘pchilik o‘simliklardagi efir moylarini miqdori efir moyli bezlar soniga bog‘liqligi ma’lum bo‘lgan. Efir moyli bezlar soni namligi turi

joylarda o‘suvchi bir xil o‘simliklarda turlicha bo‘lib, namlikni ko‘pligi o‘simlik bargini bir xil (edinitsa) sathidagi bezlarni kamayishiga olib kelishi aniqlandi. Bu ma’lumotlar istiqbolli efir moyi saqlovchi o‘simliklarni namligi ko‘p bo‘lgan shimoliy mintaqalarda madaniylashtirib, ekib ko‘paytirishdan ko‘ra, janubiy quruq va issiq iqlimli joylarda ekib ko‘paytirish yaxshi samara berishi mumkinligini ko‘rsatadi. Dorivor o‘simliklarni birlamchi introduksiyasi (madaniylashtirish) va samarali madaniylashtirishda ekologik faktorlarni ahamiyati Hozirgi vaqtda yovvoyi holda o‘sayotgan va ekilayotgan dorivor o‘simliklarni (DO‘) tayyorlanmoqda. Madaniylashtirilib ekilayotgan o‘simliklar, tayyorlanishi lozim bo‘lgan dorivor o‘simlik mahsulotlari (DO‘M) nomenklaturasi (ro‘yxati) uchun katta ahamiyatga ega. DO‘larni madaniylashtirib, dorivor va boshqa foydali o‘simliklarni ekib hosil olish uchun mo‘ljallangan tadbirlar majmuasi (komleks meropriyatiya) introduksiya deb ataladi. U yoki bu o‘simlikni ekib ko‘paytirish, hosil olish, madaniylashtirish (introduksiya)ni bir qancha sabablari bor. Ularga: o‘simlikni tabiiy zahirasini etishmasligi, ularni teraverish oqibatida o‘simlikni yo‘q bo‘lib ketishi mumkinligi (misol uchun ungerniya turlari, omonqora, qoraqovuq, senetsio, belladonna va boshqalar), bizning floramizda yo‘q (saqlamaydigan) biologik faol moddalar (BFM) manbalari (podofill, bo‘lakli ituzum va boshqalar), terish uchun etib borish qiyin bo‘lgan o‘simliklar va hokazo. Introduksiya ishlari kelajagi porloq dorivor o‘simliklarni izlab topish bo‘yicha olib boriladigan ilmiy tekshirish ishlariga katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Vaqti soati kelib ittifoqni parchalanib ketishi natijasida bir qancha BFM manbaalari bo‘lgan DO‘Mlari geopolitik nuqtai nazardan horijiy bo‘lib qolishi tufayli, o‘sha joylrdagi DO‘larni ekib ko‘paytirish, hosil olish dolzarb masala bo‘lib qoldi. Introduksiya u yoki bu darajada o‘simlikni o‘sishiga moslashgan joydan boshqa joyga (moslashmagan) o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgani uchun, shu o‘simlik turini ekologiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan bilimni, yangi sharoitni ekologik xarakeristikasini bilish, DO‘larni madaniylashtirishda birinchi darajali ishlardan bo‘lib qoladi. Bu ayniqsa juda zarur bo‘ladi, qachonki o‘simlik o‘zining tabiiy arealidan tashqarida ekilmoqchi bo‘lsa, yovvoyi holda o‘sayotgan sharoitidan introduksiya qilinayotgan sharoiti katta farq qilsa. O‘simliklarni shu jumladan dorivorlarini ham introduksiyasi bilan shug‘ullanadi; botanika bog‘lari, dorivor o‘simliklar pitomniklari (maxsus o‘stiriladigan xonalar), farmatsevtika instiutlari va FA qarashli ilmiy-tekshirish institutlari. Shu bilan birga botanika bog‘larida introduksiya bo‘yicha bajarilayotgan ishlar ushbu DO‘larni xo‘jaliklarda ekishgacha etib bormaydi, xo‘jaliklarga joriy qilinmay qolmoqda, DO‘larni sanoat miqyosida ishlab chiqarishga etib bormayapti. Buning ko‘plab sabablari bor; introduksiya bu DO‘larni fitopreparatlar yaratishdagi bo‘limlardan bittasi xolos.

Undan tashqari ko‘pincha introduksiya bo‘yicha olingan natijalar bitta o‘simlik uchun turli xil usullar qo‘llanishiga qarab turlicha bo‘lishi mumkin. 1984 yili VILR olimlari tomonidan dorivor o‘simliklarni introduksiyasi bo‘yicha olib boriladigan ilmiy-tekshirish ishlari metodikasi ishlab chiqilgan edi. Unda madaniylashtirish uchun mo‘ljallangan o‘simliklarni o‘rganish uchun kerakli bo‘lgan barcha savollar, masalalar hisobga olingan edi. 1990 yili ushbu metodika qayta ishlanib DO‘larni introduksiyasi uchun birdan-bir tadqiqotlar programmasi ishlab chiqilgan bo‘lib, u 3 ta bosqichni o‘z ichiga oladi. Birinchi bosqich – o‘simlik turlari kolleksiyasini o‘rganish. U o‘rganilayotgan boshlang‘ich materialni yig‘ilgan momentdan (vaqtdan) eng istiqbolli turlarini ajratib olib, kelajakda chuqur (detalno) ilmiy-tekshirish ishlarini olib borishgacha bo‘lgan masalalarni o‘z ichiga oladi. Tadqiqot ob’ektlari qaysi korsatkichlar (kriteriya) bo‘yicha aniqlanib tanlanadi? Tadqiqotlar ob’ektlari 3 kategoriya o‘simliklari bo‘lishi mumkin; CHuqur kimyoviy yoki klinik sinovlardan o‘tayotgan, dori shakllari ishlab chiqilgan yangi istiqbolli o‘simlik turlari. Tabiiy zahirasi kamayib ketgan, ishlatishga ruxsat etilgan dorivor o‘simliklar. Horijiy preparatlarni bizda ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan, chet ellarda o‘sadigan o‘simlik turlari. Ob’ekt tanlashda o‘simlik sistematikasidagi ma’lumotlar (o‘simlikni yaqin turlarini bor yoki yo‘qligi), kimyoviy o‘zgaruvchanligi, uni o‘rganilganlik darajasi, qachonki u o‘simlikni o‘simliklar jamiyati (rastitelnoe soobщestvo)dagi o‘rni, o‘sish joyining ekologiyasi va boshqalar ham e’tiborga olinadi. Masalan cho‘l va qirlardagi o‘simliklarni O‘zbekistonni shimoliy mintaqalaridan hisoblangan viloyatlarda o‘stirish imkoniyati (sharoiti) kam. Demak ob’ektlarni tanlashda o‘simlikni tabiiy ekologik sharoiti bilan ekiladigan joyni o‘xshashlik darajasini hisobga olish zarur bo‘ladi. Oldindan ob’ekt tanlangandan keyin boshlang‘ich materialni (o‘simlikni urug‘i, vegetativ organi) yig‘iladi. Bu ikki xil yo‘l bilan amalga oshiriladi: ekspeditsiyalar vaqtida materialni yig‘ish va ekiladigan materialni botanika bog‘laridan yozdirib olish yo‘li. So‘ngi yo‘l oson bo‘lgani bilan, qo‘shimcha o‘simlikni identifikatsyai qilish (o‘simlikni gullashi va meva tugishi davrida) bilan bog‘liq ishlarni bajarishga to‘g‘ri keladi. Ko‘pincha shuning uchun eng maqsadga muvofiq to‘g‘ri yo‘l birinchi yo‘l bo‘lib, qachonki tadqiqotchi tadqiqot ob’ektini o‘sib turgan joyida ko‘radi va yig‘adi. Yig‘ganda ham (ob’ekt) o‘simlikning eng hosildorini tanlab yaxshi urug‘larni va ekish materialini yig‘ib oladi. Aniq bir misol qilib, ob’ektni tanlashda (Phlojodicarpus sibiricus)ni quyidagilarn aniqlandi. Ma’lumki ushbu o‘simlikni ildiz va ildizpoyasi kumarin saqlovchi mahsulot sifatida qo‘llaniladi. O‘simlikni eng kattalari CHita viloyatida o‘sar ekan. Tahlil uchun oldinda 6 (senopopulyasiy) xil joydan olingan o‘simlik mahsuloti tekshirildi. Quyidagilar hisobga olindi: urug‘ni hosildorligi (bir generativ shoxdagi urug‘lar soni) 100 ta urug‘ni massasi, bir o‘simlikni qurigan ildizini massasi va qurigan 1 ta o‘simlik ildizidagi kumarinlarni foiz miqdori (quruq mahsulot massasiga nisbatan). Har bir ko‘rsatgich bo‘yicha o‘simliklar ko‘rsatgichlar miqdori bo‘yicha gruppalarga (klass) bo‘lindi. Ko‘rsatgichlar har birida turlichaligi

aniqlandi, masalan kumarinlarni miqdori 1,5%dan 11,5% gacha ekanligi aniqlandi. SHuning uchun bir vaqtni o‘zida hamma ko‘rsatgichlar bo‘yicha eng yuqori hosildorligini oddiygina tanlash bilan olib bo‘lmasligi ma’lum bo‘ldi. SHuning uchun, introduksiya uchun o‘simliklar ichidan ko‘rsatgichlari o‘rtacha yaqinlari tanlandi. Yig‘ilgandan keyin ekish uchun materialni sifati: morfologik tomondan, laboratoriyada va erdagi unib chiqishi, unib chiqish tezligi va energiyasi va boshqalar aniqlanadi. Olingan ma’lumotlar statistik ishonarli bo‘lishi uchun bir necha eksperimentdan tanlab olinishi kerak. Masalan urug‘ni quruq massasini aniqlash uchun 1000 dona urug‘ tanlanadi, unib chiqishi uchun esa-100 dona. Keyingi etap (qadam) kolleksiya pitomnigida urug‘lardan undirilgan o‘simlikni nazorat qilish. Bu uzoq (bir necha yil sezon) davom etib, murakkab kompleks tahlillarni o‘z ichiga oladi. Bularga o‘simlikni urug‘dan unib chiqqandan – ontogenezi-toki o‘simlik quriguncha bo‘lgan davrda o‘rganiladi, o‘simlikni rivojlanish ritmi (sezonda), kasallikka va zararkunandalarga chidamliligi, urug‘ va mahsulotni hosildorligi kiradi. Ontogenezni o‘rganish o‘simlikni yoshini aniqlash va urug‘ni xarakteristikasidan iborat bo‘ladi. Ontogenezni aniqlashda o‘simlikni 4 ta asosiy davrda rivojlanishi farqlanadi: latent davri (urug‘ni tinch uyqu davri), pregenerativ, generativ va postgenerativ davrlar ya’ni urug‘ unib o‘sishi oldi, o‘sayotgan va o‘sishdan to‘xtagan davrlar. Ayrim davrlarni ichida qator o‘simlikni o‘sishi bilan bog‘liq holatlar farqlanadi. Masalan urug‘ni unib chiqish oldi – pregenerativ davri quyidagi holatlarga bo‘linadi: o‘simta; juda kichkina o‘simlik, urug‘ kurtagi o‘sish vaqti; virginal holati, birinchi shoxlari chiqaboshlagan vaqti va hokazo. Generativ o‘sayotgan davrda; yosh, o‘rtayoshi va qarigan generativ holatlari aniqlanadi. Generativ davrning o‘sish (yoshi) holati vegetativ va hosil beradigan novdalari hamda real urug‘ hosil bo‘lishi soni bilan aniqlanadi. Masalan, ayrim tuplarni ajratish mumkinki, ularda meva hosil qiladigan novdalari o‘zgarmasdan, o‘sadigan shoxlari soni va gul to‘plamidagi gullar soni ko‘payadi. Boshqa turlarida esa meva beradigan shoxlarini o‘simlikni qarishi tufayli sekin- asta kamaya boshlashi bilan farqlanadi. O‘simlikni qari holati asosan uyg‘onadigan kurtaklari sonini qisqarishi bilan aniqlanadi. Nazoratni odatda model o‘simliklardan olib boriladi. Unda e’tiborni urug‘kurtakni morfologik xususiyatlariga va birinchi bargni morfolgiyasiga, o‘rtadagi asosiy shoxni tuzilishiga, ikkinchi va keyingi barglarni morfologiyasiga, barg qo‘ltig‘i kurtaklarini joylashgan tartibiga, yon novdalarini hosil bo‘lishiga va boshqa belgilariga qaratiladi. Bir vaqtni o‘zida er ostki qismlarini rivojlanishini ham nazorat ostiga olinadi: ildizpoyani hosil bo‘lishi, (stolonov), piyozboshi va boshqalarni. Vegetatsiya davrini oxirida qishga kirayotgan turli yosh holatidagi turlarni soni hisoblanadi. Bu, o‘z navbatida ikkinchi va undan keyingi yillarda qishdan keyin qurib qolgan o‘simlik turlarini yoshi bo‘yicha guruhlarini aniqlash imkoniyatini beradi.

Misol tariqasida ittikanak (Bidens tripartita)ni ontogenezini qisqacha keltirish mumkin. Latent davri avgust oxiri sentyabr boshlaridagi urug‘lar to‘kilishi bilan keyingi yil may oxiri – iyun boshlarigacha davom etadi. Pregenerativ davri quyidagi holatlarni o‘z ichiga oladi: urug‘ni shishib yorilishi (o‘saboshlashi), yuvinil barg chiqib shakllana boshlashi va virginal (o‘simlik bargini to‘la shakllanish). Urug‘ni o‘saboshlashi (prorostki) uch tipda bo‘lishi mumkin: faqat urug‘ kurtagini shigan holati (semyadoli), semyadolyasi bir par haqiqiy barglari bilan va semyadolyasi 2-3 juft barglari bilan. Semyadolya qurib qolgandan keyin o‘simlik yuvinil rivojlani fazasiga o‘tadi. Bunda xali asosiy novda shoxlanmagan, ammo bargi etilgan o‘simlik bargini eslatadi, chunki o‘simlik bargini asosida 2 bo‘lagi bor (rasm 2). YAna asosiy ildiz ham shoxlanib mayda ildizchalar hosil bo‘ladi. Barg qo‘ltig‘idan qarma-qarshi chiqqan yon shoxchalari chiqishi bilan o‘simlikni virginil o‘sish holati hosil bo‘ladi. Bu tipni barglari katta o‘simlik barglaridek: toq patsimon qirqilgan bo‘lib 2-3 ta juft lansetsimon segment (bo‘laklari) bor. Generativ davrni boshlanishi g‘unchalashgan gulto‘plamini hosil bo‘lishi bilan boshlanadi. Asosiy novdadagi barg yirikroq bo‘lib virginal Rasm 2. o‘simlikdagidan farq qiladi. Asosiy va yon novdalari savatchalarga to‘plangan gul to‘plami bilan tugaydi. Gul to‘plamlari hosil bo‘lishi bilan o‘simlik o‘sishdan to‘xtaydi. Birinchi bo‘lib asosiy shoxdagi gullar ochiladi, keyin yon shoxlari 1 chi, 2 chi va 3 chi tartibdagilari ochiladi. Urug‘larni etilishi ham shu tartibda davom etadi. Meva pishgandan keyin generativ shoxlar o‘ladi (qurib qoladi). Hamma o‘simliklar ayni shu tartibda rivojlanmasdan, o‘ziga xos bo‘lib farq qilishi mumkin. Tabiiy sharoitda o‘sayotgan o‘simlikni sharoiti madaniylashtirilganda bilinadi. Masalan sovuq iqlimdagi o‘simlikni issiqroq o‘lkalarga ko‘chirilganda, rivojlanishi, kattaligi, bo‘yi tezroq, balandroq, yirikroq bo‘lishi ko‘pincha kuzatiladi va aksincha. O‘simlikni madaniylashtirilyotganda uni sovuqqa, kasallikka va har xil xasharotlarga chidamliligi katta ahamiyatga ega.

$Sovuqqa chidamliligini aniqlash uchun qishlashga kirgan o‘simliklarni sanab, qishdan keyin unib chiqqanlarni aniqlab umumiy sondan foiz miqdori hisoblab topiladi. O‘simlik kasallikga va zararkunandalarga chidamliligini aniqlada, mikroorganizmlar tarkibi, turini aniqlash (kasallik chaqiradigan) va zararkunandalarni aniqlab ularga qarshi himoya vositalari ishlab chiqiladi. Madaniylashtirish maqsadida o‘simlikni vegetativ ko‘payishi darajasini aniqlashni katta ahamiyati bor. Ko‘p yillik o‘simliklarni vegetativ ko‘payishini aniqlash uchun novdalaridan qalamchalar, ildizpoya, ildiz qismi, piyozboshchisi va boshqa qismlaridan foydalaniladi. Tajribalarni yoritilgan xonalarda, erda, turli haroratlarda olib boriladi. Agar tajribalar ochiq havoda olib borilsa hisob qishdan keyin, keyingi yil bahorida olib boriladi. O‘simlikni tutib qolganlari ballarda baholanadi. Nazorat rejasiga mahsulotni hosildorligini aniqlash ham kiradi. U o‘rtacha kamida 30 ta tupda hisoblanib o‘rtachasi olinadi. Bunda o‘simlikni ma\suloti quritilmasdan tarozida tortilib, qurigandan keyin ham tortilib (qoidasi bo‘yicha) aniqlanadi. Quruq mahsulotda ta’sir qiluvchi asosiy biologik faol moddani miqdori va tarkibi aniqlanadi. Birinchi etap (bosqichni) so‘ngida keyinchalik o‘rganish uchun istiqbolli ishlash formasi tanlanadi. Olib borilayotgan introduksiyani yaxshi va istiqbolli ekanligi to‘plangan materiallar asosida tahlil qilinadi. Qishga chidamlilari, sog‘lom, yaxshi urug‘lar qiladigan, erta generativ davrga kiruvchilari, urug‘laridan o‘zi unib chiqadigan, iloji bo‘lsa samarali vegetativ ko‘paya oladiganlari tanlab olinadi. Ekiladigan material ajratilib tajriba uchastkasiga ekiladi. Ikkinchi bosqichda (etap) – introduksiya uchun chuqur ilmiy-tekshirish ishlari ajratilgan o‘simlik formalari ustida olib boriladi. Bu bosqichda quyidagilar olib boriladi: meva etilishi dinamikasi, tanlangan o‘simlikni asosiy etishtirish usullari, hosildorlik, BFM (biologik faol moddalar) miqdori dinamikasi, mahsulotni sifatini aniqlash. Mevani etilish dinamikasini o‘rganishda, shunday ko‘rsatgichlarga asoslanadiki ularga ob –havo sharoiti, hosildorlik koeffitsienti, ya’ni bor hosilni, olinishi mumkin bo‘lgan hosilga nisbatan. Kam hosildorlikni sabablari ko‘p bo‘lishi mumkin, masalan, gul yoki gul to‘plamlarini yaxshi rivojlanmaganligini, otalik changchini yaxshi rivojlanmaganligi, otaliklarini bo‘lmasligi yoki yaxshi rivojlanmaganligi va hokazo. O‘simlikni asosiy o‘stirish usullarini ishlab chiqish, va ularda agrotexnik va agrokimyoviy usullarni qo‘llash. Agrotexnikani qo‘llashda o‘simlikni o‘stirishda sanoat texnologiyasini qo‘llash ko‘zda tutiladi, ya’ni urug‘ni optimal muddatlarda sepish (ekish) va urug‘ni qancha chuqurlikka qadash (ekish), o‘simlikni o‘sishiga doimiy qarab turish, uni oziqlantirish maydoni, o‘simlikni ustini yopish usullaridan foydalanish. Agrokimyoviy usullarni qo‘llash esa, o‘simlikni oziqlantirish muddatlari (rejim), hamda o‘g‘it solish orqali hosildorlikni o‘zgarishi, mikroelementar bilan oziqlantirish kabilalarni o‘z ichiga oladi.$