O‘zbekiston dorivor o‘simliklarining xom ashyo bazasi. O‘zbekiston yovvoyi holda o‘sadigan va etishtiriladigan dorivor o‘simliklar - Tibbiyot - Referatlar

O‘zbekiston dorivor o‘simliklarining xom ashyo bazasi. O‘zbekiston yovvoyi holda o‘sadigan va etishtiriladigan dorivor o‘simliklar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

151.5 KB

Ko'chirib olish

O‘zbekiston dorivor o‘simliklarining xom ashyo bazasi. O‘zbekiston yovvoyi holda o‘sadigan va etishtiriladigan dorivor o‘simliklar. Yangi istiqbolli o‘simliklarni izlab topish usullari Reja: 1.O‘zbekiston dorivor o‘simliklarining xom ashyo bazasi. 2.O‘zbekiston yovvoyi holda o‘sadigan va etishtiriladigan dorivor o‘simliklar. 3.Yangi istiqbolli dorivor o‘simliklarni izlab topish usullari. 4.Horijiy mamlakatlardan keltirilgan dorivor o‘simliklar va ularning mahsulotlari ro‘yxati. 5.O‘zbekiston florasidan ilmiy tibbiyotga joriy qilingan yangi dorivor o‘simliklar.

Tayanch iboralar: xom ashyo bazasi, istiqbolli o‘simliklar, yovvoyi holda o‘sadigan, etishtiriladigan dorivor o‘simliklar, an’anaviy tibbiyot, fitopreparatlar, madaniylashtirilgan dorivor o‘simliklar , “Qizil kitob”ga kiritilgan dorivor O‘simliklar, galen preparatlar, yangi galen preparatlar, individual preparatlar, kompleks preparatlar Mutaxassislarning ta’kidlashlariga er yuzida 250 ming atrofida gullaydigan o‘simlik turlari mavjud. SHular jumlasidan Evropa va Osiyo qitalarida kamida 75 ming turi tarqalgan. Hamdo‘stlik mamlakatlarida 20 mingga yaqin, O‘rta Osiyoda esa 7 ming atrofida gullaydigan o‘simliklar o‘sadi. O‘zbekiston hududiga yuqori o‘simliklardan 4230 tur o‘simliklar tarqalgan bo‘lib, ular 138 oilani va 1028 avlodni tashkil qiladi. 79 oilaga kirgan 492 tur o‘simliklar madaniylashtirilgan o‘simliklar hisoblanadi. O‘zbekiston florasidan 577 turi dorivor hisoblanadi. Dorivor o‘simliklarni ko‘pchiligi tog‘li hududlarda, tayyorlash qiyin bo‘lgan joylarda tarqalgan. Qir, adir, daryo bo‘ylarida ham katta-katta maydonlarda bir qancha o‘simliklar o‘sadi va ularni sanoat miqyosida tayyorlash imkoniyati mavjud. O‘zbekiston hududida ma’lumki asosiy qishloq-xo‘jalik ekini paxta hisoblanadi. Paxta ekiladigan maydonlarni haddan tashqari kengaytirilishi, shu joylardagi yovvoyi holda o‘suvchi dorivor o‘simliklar zahirasini qisqarib ketishiga olib keldi. SHuning uchun O‘zbekiston florasidagi noyob dorivor o‘simliklar bilan Sog‘liqni saqlash tizimini ehtiyojini qondirish uchun, ularni etishtiradigan xo‘jaliklarni tashkil qilish muammosini xal qilish zaruriyati mavjud. Mamalakatimizda dorivor o‘simlik mahsulotlariga bo‘lgan xalqimiz ehtiyojini iloji boricha to‘la qondirishning eng zaruriy shart-sharoitlaridan biri – dori vositalarining ro‘yxati (katalog)ning mavjudligidir. Bu ro‘yxat ma’lum bir davrda qaytadan ko‘rib chiqiladi: undan samarasi kam bo‘lganlari chiqarib tashlanadi, hamda horijdan keltiriladiganlariga hojat qolmaganlari ham ro‘yxatdan olib tashlanadi; shu bilan birga Respublikada ishlab chiqarilayotgan yangi, samarali dori vositalari ushbu ro‘yxatga (katalog) kiritiladi. Bu o‘ta muhim ishda farmakognoziya ilmi katta o‘rin tutadi, chunki amalda qo‘llanilib kelinayotgan dori vositalarining katta bir qismini dorivor o‘simliklar va ularning mahsulotlari tashkil qiladi. Vatanimizda dorivor o‘simliklarni keng o‘rganilishi va sanoatda ularni asosida yangi dori vositalarini ishlab chiqarilishini yo‘lga qo‘yilishi natijasida dorivor o‘simliklar ro‘yxatida (nomenklaturasi) katta o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Qo‘llaniladigan dorivor o‘simliklar ro‘yxati bir necha barobarga ortdi, ularni orasida horijdan keltiriladiganlari ancha kamaydi (strofant, kuchala va boshqalar); 200 dan ortiq maxalliy (yovvoyi va madaniylashtirilgan) o‘simliklar ro‘yxatdan joy olgan. Ammo ular dorivor o‘simliklar bilan ta’minlay olinishi mumkin bo‘lgan katta imkoniyatning bir qisminigina tashkil qiladi. Hozirgi zamondagi dorivor o‘simliklar ilmini rivojlanish bosqichidagi muhim vazifalardan biri, olib borilayotgan ilmiy-tadqiqot ishlarini eng kerakli, samarali dori vositalarini yaratishga jalb qilishdan iborat. Dorivor o‘simliklar va ulardan dori vositalarini yaratish bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqotlar bir qancha usullarga bo‘linadi. Yangi istiqbolli dorivor o‘simliklarni izlab topish usullari

1. Xalq tabobatida qo‘llanadigan o‘simliklar ichidan kelajagi istiqbolli dorivor o‘simliklarni izlab topish. Hammaga ma’lumki xalq tabobati (xalq va an’anaviy tibbiyot)ning asosiy dorivor vositalarini dorivor o‘simliklar tashkil qiladi. Insonlar qadim zamonlardan beri o‘simliklardan dorivor vosita sifatida foydalanib kelganlar. CHunki ular o‘z atrofidagi tabiatda o‘zlariga zarur bo‘lgan ovqat, ichadigan suvni qidirib topganlaridek, tinchlik ber mayotgan kasalliklariga davo qidirishlari, ularning tabiiy talablari bo‘lgai. SHuning uchun inson atrofini o‘rab tur gan o‘simliklar dunyosi uning kasalliklarini davolashda asrlar davomida birinchi va eng oson topiladigan birdan-bir yagona shifobaxsh vositasi bo‘lgan. Masalan, qadimgi xaqlar tabobatida ham dorivor vosita sifatida avvalo o‘simliklardan, so‘ngra hayvon mahsulotlari va mineral moddalardan foydalanganlar. «Bu o‘rinda, chamasi jamoa qozonlarida inson organizmiga (kasal va sog‘lom holatida) tonuslovchi, mustahkamlovchi, tozalovchi va kuch beruvchi ta’sirlarni ko‘rsatish maqsadida ovqatlarni tayyorlashda o‘simliklardan ksng foydalangan tajribasi o‘z ta’sirini ko‘rsatgan bo‘lsa kerak». Demak «Dorivor o‘simliklarni ishlatish butunlay inso niyat jamoasining tajribasi bo‘lgan», shuning uchun «tib biyot boshlanishida hammani, har bir kishining vazifasi bo‘lgan, faqatgina ko‘p bo‘lmagan qobiliyatlilarni kasbi bo‘lgan". Insoniyat madaniyatining eng qadimgi yozma yodgorliklarining ko‘rsatishicha inson tomonidan dorivor vosita sifatida o‘simliklardan foydalanish tarixi juda qadimiy va albatta yozuv paydo bo‘lishdan oldin boshlangan. SHuning uchun ham inson o‘zini-o‘zi o‘simlik yordamida davo lagan vaqtini aniqlash qiyin. CHamasi u ibtidoiy odam bi lan tengdir. Ehtimol er yuzida inson iaydo bo‘lishidan an cha burun ba’zi o‘simliklarni shifobaxsh xususiyatlaridan hayvonlar «foydalanganlardir». Haqiqatdan ham ba’zi farmakologik faol ta’sirga ega bo‘lgan o‘simliklarni hayvonlar iste’mol qilgan hollar tarixda ma’lumdir. Assu riyada topilgan eng qadimgi -sopolga bitilgan birinchi yozma manbalarda xam dorivor o‘simliklar to‘g‘risida ma’lumotlar bo‘lgan. Assuriyalilar dorivor o‘simliklarning shifo baxsh xususiyatlariii yaxshi bilganlar, ulardan davolanish maqsadida foydalanganlar. Assuriyalilar dorivor o‘sim liklar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘z navbatida asosan shu merlar va bobilliklardan olganlar, keyinchalik bu ma’lu motlar assuriyaliklardan misrliklarga o‘tgan. Eramizdan - miloddan 4000 yil avval misrliklar -Misrning dorivor o‘simliklari mantiqiy tasvirini tushirganlar. Ovrupada qa dimiy tibbiyot sifatida yunon tibbiyotini qabul qilshgan. U dunyo tibbiyoti rivojiga o‘zining juda katta ta’sirini ko‘rsatgan va insoniyatga Buqrot, Dioskorid va boshqalar kabi buyuk namoyandalarni bergan. Yunonlarning bu sohadagi muvaffaqiyatlari rimliklar tomonidan, so‘ngra sharqda - Suriya va Eronda qabul qilin gan. Bu erda yunon kitoblari arab tiliga tarjima qilinma di, ulardan nusxalar ko‘chiriladi, qayta ishlab chiqiladi va ularga ilovalar yoziladi. Ovrupa tibbiyoti esa o‘z nav batida Misr, Vavilon va Assuriyaning eng qadimgi anana viy madaniyati bilan chambarchas bog‘langan va shular asosida fan taraqqiy etgan Gretsiya sivilizatsiyasining samarasidir. Bu borada Ovrupa tibbiyoti yuqorida aytib o‘tilgan dav latlarni an’anaviy madaniyati

ta’sirida taraqqiy etgan arab tibbiyoti kabidir. Hozirgi O‘rta Osiyo va Qozo g‘iston respublikalari territoriyasida joylashgan davlat larning tibbiyoti xam, ularni arablar bosib olgaidan so‘ng shu yuqorida zikr etilgan yutuqlar va an’analar asosida hamda ta’sirida taraqqiy qilgan. SHuning uchun ham Ovru pada Abu Ali Ibi Sinoni arab tibbiyot maktabining buyuk namoyandasi deb hisoblaydilar. Insonlar avvalo o‘z atrofida o‘sadigan o‘simliklardan dorivor vosita sifatida foydalanganlar. SHuning uchun xar qaysi erning dorivor o‘simliklari bo‘lgan. Uzoq vaqtlar davomida bu dorivor o‘simliklar xayot sinovidan o‘tganlar, saralanganlar va eng samaralilari to‘g‘risidagi ma’lumot lar shu er (shu xudud)ning o‘zida og‘zaki avloddan avlodga o‘tgan. Qachonki xalqlar orasida aloqalar tuzilib, mollar almashina boshlangandan so‘ng dorivor o‘simliklar to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham bir xalqdan ikkinchisiga o‘ta boshlay di. Bu esa har bir erning dorivor o‘simliklar assorti mentini xam erli flora turlari, ham chetdan kelgan o‘simliklar hisobiga boyishga olib keladi (1-jadval). 1-jadval Horijiy mamlakatlardan keltirilgan dorivor o‘simliklar va ularning mahsulotlari ro‘yxati № Hindiston mamlakatidan Qora murch Piper nigrum L. Qalampirmunchoq daraxti Eugenia caryophyllata (Thunb) Kardamon Amomum meleguete Rosc Kuchala daraxti Strychnos nux vomica Xitoy mamlakatidan Tangut rovochi Rheum palmatum L. var tanguticum Maxim. Dolchin (koritsa) Cinnamomum tamala Ness Kamforali dolchin Cinnamomum camphora (L.) Amerikadan Xin daraxti Cinchona Succiruba Pav. Kauchuk daraxti Hevea brasiliensis Muell. Kakao daraxti Theobroma Cacao L. Tamaki Nicotiana tabacum L. Kola daraxti Cola nitida (Went.) Afrikadan Eritroksilon koka Erythroxylon Coca Lam. Strofant kombe Strophanthus Kombe Fizostigma Physostigma venenosum Balf. Sano Cassia acutifolia Del. Avstraliyadan Evkalipt daraxti Eucalyptus cinerea F.v. Muell.

1-jadvaldan ko‘rinib turibdiki: Hindiston bilan savdo aloqani o‘rnatilishi arab davlat lari va Ovrupa tibbiyot amaliyotiga murch, qalampirmunchoq, kardamon, kuchala, chaulmug‘rol moyi va boshqalar, Xitoy bi lan aloqa esa rovoch, dolchin, muskus, kamfora va boshqa sh unga o‘xshash dorivor vositalarni berdi. Amerikani ovru paliklar tomonidan kashf qilinishi tibbiyotni bir qancha yangi dorivor o‘simliklar, jumladan xin daraxtining po‘st log‘i, kauchuk, kakao, chilim tamaki, qoqa va boshqalar bilan boyitdi; tropik Afrika davlatlaridan Ovrupa tibbiyot ama liyotiga kola yoig‘og‘i, strofant urug‘i, fizostigma mevasi, Avstraliyadan evkalipt barglari olib kelib qo‘shildi. Natijada arab tibbiyoti dorivor vositalar assortimenti Grek tibbiyotiga ma’lum bo‘lgan dorilardai tashqari Eron, Misr, Hindistonda ishlatiladigan hamda keyinchalik arablar yan gidan bosib olib ishg‘ol qilgan davlatlar (SHimoliy Afrika davlatlari, Ispaniya va boshqalar) dorivor o‘simliklari hisobiga boyidi. So‘ngra, arablar hozirgi O‘rta Osiyo va Qozog‘iston territoriyasida qadimdan joylashgan davlat larni bosib olgandan so‘ng bu dorivor vositalar xazinasi shu xalqlarga ham xizmat qila boshladi. SHunday qilib, uzoq davrlar davomida insonlar kasal liklarini davolash uchun o‘simliklarni tanlab olish masa lasiga tayangan tajribalar asosida va ongli ravishda yondo shish hamda ota-bobolarimizning boy tajribalarini avaylab saqlash va ularni avloddan-avlodga etkazib berish na tijasida hozirgi O‘rta Osiyo territoriyasida o‘zining an’ analariga va dorilar vositasiga, jumladan dorivor o‘simliklariga ega bo‘lgan xalq tabobati vujudga keldi. Bu tabobat uzoq asrlar davomida, ehtimol boshlanish davrida grek tibbiyoti, keyinchalik arab an’anaviy tibbiyoti ta’sirida taraqqiy etgan. SHuning uchun ham u o‘z amaliyotida kasal larni davolashda mahalliy dorivor o‘simliklar bilan bir qatorda ko‘p miqdorda xindlar,arablar va boshqa chet xalqlarning dorivor vositalaridan foydalangan. ?ozirgi kunda an'anaviy tibbiyot (xal? tabobati) xal? zakovati bilan su?orilgan juda boy va ulkan tajriba bilimlar majmuasidir. U ilmiy (rasmiy) tibbiyotni yangi,samarali dorivor preparatlar bilan boyituvchi bitmas tuganmas manbadir. Xal? tabobatining bu soxadagi ?immati, tutgan o‘rni beba?odir. Buning uchun misol tari?asida ?ozirgi zamon tibbiyotida ?o‘llaniladigan shifobaxsh o‘simliklarni ko‘pchiligi o‘z va?tida xal? tabobati dorivor vositalar xazinasidan olinganligini yoki xozirgi zamon ilmiy tibbiyotining o‘zi xal? tabobati asosida tara??iy etganini eslash kifoyadir. O‘zbekiston xalq tabobatida ishlatiladigan va Respublikada yovvoyi holda o‘sadigan hamda o‘stiriladigan o‘sim liklardan bir qanchasining farmakologik ta’siri va kimyoviy tarkibi chuqur o‘rganildi. Natijada ularning ayrimla ri rasmiy tibbiyotda dorivor vosita sifatida ishlatish uchun ruxsat etildi va ishlatilmoqda:(2-jadval) 2-jadval O‘zbekiston florasidan ilmiy tibbiyotga joriy qilingan yangi dorivor o‘simliklar1. Oddiy isiriq Peganum harmala L. Turkiston arslonquyrug‘i Leonurus turkestanica Turkiston adonisi Adonis turkestanica Adolf.

Teshik dalachoy Hypericum perforatum L. Dag‘al dalachoy Hypericum scabrum L. Regel qo‘ziqulog‘i Phlomus regeli Willd. Gulbandli kiyik o‘ti Ziziphora pedicellata Pazij et Vved. Gangituvchi bozulbang Lagochilus inebrians Rgl. Mayda gulli tog‘rayhon Origanum tytthanthum Gontsch Dorivor tirnoqgul Calendula officinalis L. Sertuk xandeliya Handelia trichophylla (Shrenk) Samarqand bo‘znochi Helichyrisum maracandicum M.Pop. Do‘lana turlari Crataegus sp. Itburun na’matak Rosa canina L. Sariq andiz Inula grandis Schrenk. Danakli oqquray Psoralea drupacea Bge. Anjir Ficus carica L. Makkajo‘xori Zea mays L. Ketma-ket gulli termopsis Thermopsis alterniflora Qalampir yalpiz Mentha piperita L. Mayda qirqilgan bargli ferula Ferula tenuisecta L. Viktor ungerniyasi Ungernia Victoris Vved. Tubulg‘ibargli bo‘ymodaron Achillea filipendulina Lam. Dorivor qashqarbeda Melilotus officinalis Desr. Itsigak Anabasis aphylla L. Tik o‘suvchi bo‘rigul Vinca erecta Rgl. et Schmalh. Parpi Aconitum soongoricum Stapf. Jut Corchorus olitorius L. Otquloq Rumex confertus Willd. Oddiy isiriq, Tur kiston arslonkuyrug‘i, Turkiston adonisi, teshik (oddiy) dalachoy, dag‘al dalachoy, Regel qo‘ziqulog‘i, gulbandli kiyik o‘t, gangituvchi buzulbang, maydagul tog‘rayhon va soxta yantoq o‘simliklarining o‘ti (er usti qismi), dorivor tirnoqgul, sertuk xandeliya va Samarqand bo‘znochi gullari, do‘lana va itburun na’matak mevalari, sariq andiz va danakli oqqu r ay il di zl ari (er osti or ganl ari) , anj ir bar gi va mak kajo‘xori onalik ustunchasi og‘izchasi bilan, termopsis va boshqalar shular jumlasidandir Keyingi bir necha o‘n yillar davomida butun dunyoda tibbiyot sohasida o‘simliklarga, ayniqsa, xalq tabobati dorivor o‘simliklariga bo‘lgan qiziqish tobora oshib bormoq da. Ko‘pchilik ilmiy markazlarda o‘simliklar har tarafla ma va chuqur o‘rganildi va natijada bir qancha yangi, yuqori samarali fitopreparatlar yaratildi. 1960-1990 yillar ichida sobiq Sovet davlatida 100 dan ortiq fitopreparatlar yaratildi va tibbiyot amaliyotiga jo riy etildi. SHulardan bir qismi yuqorida aytilganlarga dalil sifatida bu erda keltirildi: avisan, aymalin, alanton, askorutin,

asmatin, befungin, beosid, gindarin, gossi pol, kaleflon, kardiovalen, qarotolin, kellin, konvafla vin, laminarid, linetol, mukaltin, novoimanin, pastinatsin, plantaglyusid, raunatin, rozevin, rutin, salvin, solsolidin, flakorbin, floverin, xlorofillipt, esflazid va boshqa lar. Xalq tabobatida ko‘llaniladigan dorivor o‘sim liklarga bo‘lgan qiziqishning oshib borishi va ularni o‘rga nish faqat o‘z tibbiyotida qadimdan an’anaviy ravishda ko‘plab dorivor o‘simliklar qo‘llab kelgan davlatlar (Hindis ton, Xitoy, Vetnam, Birma, Filipgaga, arab davlatlari, boshqa Janubi — SHarqiy Osiyo davlatlari, Afrika davlat larida)gina emas, balki kimyoviy sintez yo‘li bilan ko‘plab dorilar olishi mumkin bo‘lgan kimyo - farmatsevtika sanoati yaxshi taraqqiy etgan davlatlarda ham kuzatilmoqda. An’anaviy tibbiyotda dorivor o‘simliklarga bo‘lgan qizi qishning oshib borishini quyidagi sabablar bilan tushun tirish mumkin: 1. Uzoq vaqt davomida uzluksiz ravishda har qanday sin tez yo‘li bilan olingan (sintetik) dorivor preparatlarni iste’mol qilish ayrim organlar funksiyasi (bajaradigan ishi) va tuzilishini turli buzilishlarga olib keladigan manbaa ekanligi aniq bo‘lib qoldi. Masalan, g‘arbda ayrim uyqu dorilarni qabul qilish bi lan bog‘liq bo‘lgan nogiron bolalarning tug‘ilishi, ba’zi do rilarning rak kasalligi sababchisi bo‘lishi (konserogenli gi), uzoq vaqt davomida antibiotiklarni qabul qilish natijasida kelib chiqqan mikoz kasalliklari, devinkan prepa ratini ko‘p qabul qilish natijasidagi jinsiy ojizlik va boshqalar sintetik dorivor preparatlarni sistematik ra vishda ko‘p qabul qilishning asoratlaridandir. 2. O‘simliklardan tayyorlangan Galen, yangi Galen va bosh qa o‘simliklarning yig‘indi dorivor preparatlari qabul qi linganda organizmga shifobaxsh ta’sirini sof xoldagi yolg‘ iz bitta modda emas, balki mazkur erituvchida erib, o‘sim likdai ajralib chiqqan biologik faol moddalar (asosiy ta’sir etuvchi va u bilan birga uchraydigan yo‘ldosh moddalar) yig‘indisi kompleks ta’sir ko‘rsatadi. Bu yo‘ldosh mod dalar asosiy ta’sir etuvchi moddaning ta’sir kuchini oshi rish yoki cho‘zishi, yoxud suvda erishini kuchaytirib, uni orga nizmga so‘rilishini, demak ta’sir qilishini tezlatishi mum kin, bazan esa, asosiy ta’sir etuvchi moddalarni zaxarli kuchini pasaytiradi. Bulardan tashqari, o‘simliklardan yig‘indi va tozalan gan yangi Galen preparatlarini olish ancha oddiy, maxsus va murakkab texnologik uskunalarni talab qilmaydi va shu ning uchun toza, yagona bir moddani ajratib olishdan ko‘ra iqtisodiy jihatdai ancha arzon va qulaydir. 3. Bu masalada kuyidagi vaziyatlarning ahamiyati katta va ular hisobga olinishi shart. Dorivor o‘simliklar insoniyat tarixini boshidan boshlab ular tarafidan shifobaxsh vo sita sifatida ko‘llanilib keladi. Insonlar o‘simliklarning davolash xususiyatlariga o‘rga nib qolganlar va ishonadilar, zarur bo‘lgan paytlarda ular ning yordamidan foydalanganlar. Bulardan tashqari, dori vor o‘simliklar aholi yashaydigan joylarda, insonlar atro fida o‘sadi, ularni yig‘ib olish, quritish oson va hamma ning qo‘lidan keladi. Ulardan dori tayyorlash qiyin emas va uy sharoitida ham bajarsa bo‘ladi. Eng muhimi, ko‘pchilik dorivor o‘simliklar zaharli emas, ulardan tayyorlangan shifobaxsh preparatlarni uzoq vaqt davomida surunkali kasalliklarni davolash

uchun iste’mol qilsa bo‘ladi. SHunda ham shifobaxsh o‘simliklarni noxush, keraksiz, qo‘shimcha va allergik ta’sirlari kuzatilmaydi. Butun dunyo xalqlarining an’anaviy tibbiyotida qo‘llani ladigan dorivor o‘simliklar shu kunlarda ham ko‘pchilik olimlariiig jiddiy e’tiborini o‘ziga tortmokda. CHunki, ularni har taraflama va chuqur o‘rganish ko‘pincha yaxshi na tijalarga olib kelmokda. YAngi biologik faol moddalar ajratib olish va ular asosida yangi, samarali fitoprepa ratlar yaratish yo‘lga ko‘yilmokda yoki ma’lum bo‘lgan bio logik faol moddalarning yangi manbaalari topilmoqda. Pirovardida tibbiyot amaliyoti yangi dorivor preparatlarga ega bo‘lmokda. Xalq tabobatida qo‘llaniladigan dorivor o‘sim liklarning farmakologik tasiri o‘rganilganda ularning hammasi o‘zini tabobatda ishlatilishini tasdiklaydi deyish qiyin va albatta xato bo‘ladi. Lekin o‘tkazilgan farmako logik, keyinchalik klinik sharoitidagi o‘rganishlar an’ana viy tibbiyotda ishlatiladigai dorivor o‘simliklarning ko‘n chiligi o‘zlarini ishlatishlarini tajribalarda tasdiqlash larini ko‘rsatmoqda. N.R.Farisvort, O.Lkrsle va boshqalarning (39) tekshirishlari shunday natijalarga olib kel di. Mualliflar ilmiy tibbiyotda qo‘llaniladigan 119ta fitopreparatlar (o‘simliklardan olingan) ni ta’siri yoki ishlatilishini ularning olinadigan manbalari -o‘simlik- larini ananaviy tibbiyotda qo‘llanishi bilan solishtirib ko‘rishgan. Natijada 119 fitopreparatlardan 78 (65,54 %) tasini hozirgi zamon ilmiy tibbiyotida qo‘llanishi va ular ni olish manbalari bo‘lgan dorivor o‘simliklarni an’ana viy tibbiyotda ishlatilishi bir xil ekanligini kuzatganlar. Misol tariqasida quyidagi preparatlarni va ularni olin gan maibalari - o‘simliklarini keltirish mumkin: bahorgi adonisdan - adonizid; belladonadan -atropin; ko‘knoridan - kodein, morfin -papaverin; kuzgi savrinjondan -kolxitsin; may marvaridguldan -konvallyatoksin; kulrang rauvolfiya dan -rezerpin; ilon rauvolfiyadan -rezerpin; qizil an gishvonaguldan - digitalin va gitalin; ipekakuanadan —eme tin; qalqonsimon podofillumdan - podofillotoksii; oddiy qizilmiyadai -glitsirrizin; qora mingdevonadan - giossia min;tishli kelladan -kellin; katta kelladan -ksantotoksin; Ledger sinxonasi (xin daraxti)dan -xinin;oq toldan -salits in; o‘tkirbarg sano va torbarg sanolardan - A va V sennozidlar; oddiy silibumdan -silimarin; shokolad daraxtidan - teobramin; choydan -teofillin; dorivor valerianadan -va lepotreatlar; kichik bo‘riguldan -vinkamin va boshqalar. YUqorida keltirilgan dalillar ilmiy tibbiyot amaliyo tida qo‘llash uchun yangi samarali dorivor preparatlar yaratishda an’anaviy tibbiyotni boy meroslarini o‘rganishni qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligini yaqqol ko‘rsatadi. Bizning an’anaviy tibbiyotimiz hozirgi O‘rta Osiyo territoriyasida uzoq vaqtlar va turli tibbiyot sistemalar ta’ sirida taraqqiy etdi. U o‘zining an’anasiga, dorilariga boy xazinasiga va dunyoga mashxur ulug‘ arboblariga egadir. Bizning an’anaviy tibbiyotimiz birinchi galda yurtdoshimiz buyuk Abu Ali Ibn Sino nomi hamda uning butun dunyoga mashhur asari - "Kitab al - Qonun Fi -t -tibb" bilan bog‘liqdir. An’anaviy tibbiyotda ishlatil gan hamda hozirgi kunda turli kasalliklarni davolash uchun xalq tabobatida qo‘llanilayotgan dorivor o‘simliklar bitmas-tuganmas boylikdir. Ularning soni ko‘p. Lekin hozir gi kunda etarli darajada o‘rganilmagani uchun ilmiy tib biyotda ularning bir qismidangina foydalaniladi. Agarda xalq tabobati, birinchi galda Ibn Sino qo‘llagan dorivor

o‘simliklar o‘rganilsa foydadan holi bo‘lmas edi. Bu holda ilmiy tibbiyot bir qancha samarali yangi dorilarga ega bo‘lishi ham shak-shubxasizdir. Ma’lumki, hozirgi ilmiy tibbiyotda qo‘llanilib kelinayotgan deyarli barcha o‘simliklar xalq tabobatida qo‘llanilib kelingan bo‘lib, ular tajribalarini o‘rganish natijasida olingan. Xalq tabobati ma’lumotlariga e’tibor bilan qarash, ko‘pincha dorivor o‘simliklarni izlashda samarali natija beradi. Xalq tabobatini o‘rganishni boshlang‘ich bosqichida ahamiyat berish kerak; 1. Maxsus yoki yo‘l-yo‘lakay ekspeditsiyalar tashkil qilinib xaloyiqdan ma’lumotlarni to‘plash , o‘simliklarni yaxshi biladigan xalq vakillari bilan tanishish, o‘simlik va mahsulotlardan na’munalar olish va boshqalar; b) adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarni yig‘ishni tashkil qilish. To‘plangan ma’lumotlar orasidan eng karakli va muhimlarini ajrata olish (ilmiy meditsina nuqtai nazardan) katta ahamiyatga ega. Boshidan izlanayotgan dorivor o‘simlikni asosiy shifobaxsh xususiyati borligini tekshirish lozim. Agar birlamchi farmakologik (biologik) tekshirishlar, ma’lumtlardagi ta’sirini tasdiqlasa, ularni kelajakda chuqur o‘rganish maqsadga muvofiq bo‘ladi: ya’ni farmakognostik (birinchi fitokimyoviy), texnologik (individual moddalarni ajratish yoki yig‘indi preparatlar yaratish), farmakologik (yaratilgan preparatlar asosida chuqur) va nihoyat klinikadagi sinovlar orqali tekshiriladi. 2. Ilmiy tibbiyotda qo‘llanilib kelinayotgan o‘simliklarni yanada chuqurroq o‘rganish . Ko‘pincha hozirgi zamonaviy usullar qo‘llanilib qayta ko‘rib chiqilganda, dorivor o‘simliklarni kimyoviy tarkibi va xossalari o‘rganilganda, tibbiyotda ko‘pdan qo‘llanilib kelinayotgan dorivor o‘simliklar to‘g‘risidagi dunyo qarashlar o‘zgarib, o‘simliklarni tibbiyotda ishlatilish sohalari kengayishiga olib keladi. Bunga xalq tabobatining ma’lumotlari sabab bo‘lib, ro‘yxatdan chiqarilgan dorivor o‘simliklar yana tadqiqotchi olimlarni qaytishiga olib keladi. Masalan II DF da ro‘yxatga kiritilgan o‘simliklardan qoncho‘p o‘ti, avran, limon o‘t, qora smorodina o‘ti, sovun o‘simligi ildizi va boshqalar. Hozirgi vaqtda ularni ko‘pchiligi yana dorivor o‘simliklar ro‘yxati (katalog) Davlat reestriga kiritilgan. 3. YAngi dorivor o‘simliklarni ularni o‘zaro botanik qardoshligiga asoslangan holda qidirib topish (Filogenetik usul). Ma’lumki botanik jihatdan qardosh o‘simliklarni kimyoviy tarkibi bir xil yoki bir-biriga tarkib jihatdan yaqin, demak farmakologik ta’siri ham o‘xshash bo‘lishi mumkin. O‘simliklardagi biologik qonuniyat bilmini bilish, dorivor o‘simliklarni izlab topishda maqsadli va samarali natija beradi. Olimlar dorivor o‘simliklarni sistematik o‘rni va ularni kimyoviy tarkiblari o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganishga ko‘p e’tibor beradilar. Bu muammoni o‘rganishni o‘ziga yarasha kamchiliklari ham bor. Dorivor o‘simliklarni sistematikadagi o‘rni bilan kimyoviy tarkibidagi qonuniyatlarni ochish bilan, xematoksonomik jarayonda shunday tasodiflar ham aniqlanadiki, o‘simliklarni biokimyoviy belgilari va ularni filogenetik qardoshligida o‘xshashlik yo‘qligi. Undan tashqari filogenetik mutlaqo bir-biriga yaqin bo‘lmagan turli o‘simliklarda bir xil moddalar borligi aniqlangan. Bu va bunga o‘xshash anomaliyalar vaqti soati kelib o‘zini izohini topar. Ammo dorivor o‘simliklarni

o‘rganishni hozirgi rivojlanish etapida, xemotoksonomiya bo‘yicha to‘plangan ma’lumotlar yangi dorivor o‘simliklarni maqsadli izlab topish uchun etarli. Dorivor o‘simliklarga bo‘lgan ehtiyojni to‘laligicha qondiraolinmayotgan sabablardan biri, tayyorlash u yoki bu dorivor o‘simlikni turi bilan belgilanayotganidadir. SHu o‘simlikni boshqa turlari esa tayyorlanmaydi. O‘simliklarni filogenetik qardoshligini e’tiborga olib mahsulot bazasini kengaytirish mumkin. SHu ma’lumotdan kelib chiqqan holda o‘z vaqtida bir qancha qardosh (bir turkumning turlari) o‘simliklar o‘rganildi va natijada ular tibbiyot amaliyotida muvaffaqiyatli ishlati la boshlandi. Misol sifatida quyidagilarni keltirish mumkin. Qizil angishvonagul xalq tabobatida ishlatishga asoslangan holda XI asrda tibbiyotda qo‘llashga joriy etildi. O‘sha vaqtda uni Angliya na Germaniyada istisqo (suyuqlik ning ko‘p yig‘ilib qolishi sababli organizmning shishishi) kasalligini davolovchi vosita sifatida qo‘llaganlar. Angishvonagulni birinchi marta 1543 yilda vrach-botanik Fuks tasvirlab yozgan va unga lotin tilida Digitalis («an gishvona» -gulini shakli angishvonaga o‘xshagani uchun) deb nom bergan. Angishvonagulni bir turi qizil angishvonagul yovvoyi holda g‘arbiy Evropada o‘sadi. SHuning uchun u Petr 1 ning buyrug‘iga asosan 1730 yildan ekila boshlandi va Rossiya davlat farmakoneyasining birinchi nashriga kiri tildi. Birinchi jahon urushi davrida Ovrupa davlatlari dan Rossiyaga dori- darmonlarni keltirish to‘xtab qolgan bir vaqtda o‘simliklarni botanik qardoshligidan kelib chiqqan holda angishvonagul turkumini Rossiyada yovvoyi holda o‘sadigan boshqa turlarini - yirikgulli angishvonagul va malla angishvonagullarni o‘rganish masalasi ko‘tarildi. O‘tkazilgan tadqiqot ishlari natijasida yirik gulli angishvonagulni qizil angishvonagul bilan bir qatorda tib biyotda ishlatishga ruxsat etildi va davlat farmakopeyasi ning VII nashriga kiritildi. SHundan so‘ng tez orada angish vonagulni yovvoyi qolda o‘sadigan boshqa turlaridan -kiprikli angishvonagul va sertuk angishvonagul o‘simliklari ning dorivor preparatlari o‘rganildi va tibbiyot amaliyo tiga joriy etildi. Quyida yovvoyi holda O‘zbekistonda o‘sadigan o‘simliklarni o‘rganish va tibbiyotga joriy etilish misollari keltirilgan: Samarqand bo‘znochi-tibbiyotda qo‘llaniladgan qumloq bo‘znochi bilan bir qatorda ishlatishga, Turkiston aroslonquyrug‘i -besh bo‘lakli arslonkuyruq va oddiy arslonquyruq bilan bir qatorda, Regel qo‘ziqulog‘i, tikonli ko‘ziquloq bilan bir qatorda, maydagul tog‘rayxon – oddiy tog‘rayhon bilan bir qatorda sariq andiz- qora andiz bilan bir qator da, dag‘al dalachoy-teshik (oddiy) dalachoy bilan bir qatorda tibbiyot amaliyotida ishlatishga ruxsat etilgan va boshqalar. Hozirgi kunda Samarqand bo‘znochi guli, Turkiston arslon quyrug‘i o‘ti (er ustki qismi), Regel qo‘zikuloq o‘ti, mayda gul tog‘rayxon o‘ti, dag‘al dalachoy o‘ti va sariq andiz ildizi O‘zbekiston davlat farmakopeyasiga kiritildi. 4. “Elak” usuli. Ushbu usulda ma’lum bir joy yoki tumandagi barcha o‘sayotgan o‘simliklarni biologik faol moddalarini fitokimyoviy tahlil qilish. Bunda tahlil qilinayotgan o‘simliklar orasidan (tahlil elagidan o‘tkazilganda), alkaloidlar, yurak glikozidlari, saponinlar, efir moylari, kumarinlar, flavonoidlar,

antraglikozidlar va boshqalar saqlovchi o‘simliklar topilishi mumkin. Bir vaqtlari “Elak” usuli dorivor o‘simliklarni izlab topishda mashhur bo‘lib, uni amalga oshirish uchun ko‘plab ekspeditsiyalar uyushtirilgan edi. Dala sharoitida tahlil qilish uchun soddalshtirilgan sifat va miqdor tahlillari ishlab chiqilgan edi. “Elak” usuli dorivor o‘simliklarni izlab topish bosqichlarida ma’lum ijobiy natijalarni bergan. Ammo bu usul ko‘p mehnat talab qiladigan, qimmatli, maqsadga erishish ehtimolini tasodiflar hal qiladi. Hozirgi vaqtda ekspeditsiya maqsadli yo‘nalishda, ma’lum o‘simlik turlarini yig‘ish bo‘yicha uyushtirilib, ularni xalq tabobatida ishlatilish to‘g‘risidagi ma’lumotlarga tayanib tayyorlanadi. Ma’lum tuman va hududlar o‘simliklarini hammasini tarkibida turli biologik faol moddalar bor-yo‘qligini aniqlash maqsadida kimyoviy tekshirishlar o‘tkazish, bu tahlillar natijasida ko‘pincha birorta kerakli bo‘lgan biologik faol moddaga boy o‘simliklar aniqlanadi va keyinchalik ulardan shu topilgap biologik faol moddani ajratib olish hamda uning asosida yangi dorivor preparat yaratish uchun manba sifatida foydaniladi. Masalan : bahorgi adonis-xalq tabobatining qadimgi dorivor vo sitasi. Uni er ustki qismi va ildizi xalq orasida XVII- XVIII asrlardan beri ishlatib kelinadi. XVIII asr ning 70 yillari oxirida vrach N.A.Bubnov va mashxur klinits ist S.P.Botkin bu o‘simlikni rasmiy tibbiyotga kiritdi lar. Bahorgi adonis dorivor preparatlariga talab katta. Lekin uning er ustki qismini har yili erta bahorda o‘rib olinishi ( yig‘ilishi) hamda adonis yovvoyi holda o‘sadigan asosiy cho‘l hududlarini o‘zlashtirish natijasida uning tabiiy zahirasi ancha kamayib ketdi. SHuning uchun botanik qardoshlikdan kelib chiqqan holda adonis turkumini boshqa yovvoyi holda o‘sadigan turlari - Turkiston adonisi (O‘rta Osiyo va Qozog‘istonda o‘sadi). Amur adonisi (Uzoq SHarq va Primoreda ko‘p o‘sadigan joylari bor), Sibir adonisi (Ural, Sibir va Qozog‘istonda o‘sadi) va tilla rang ado nis (faqat Tyan-SHanning yuqori qismida uchraydi) o‘rganil di. O‘tkazilgan tekshirishlar natijasida Turkiston adonisi tibbiyot amaliyotiga joriy etildi va baxorgi adonis bi lan bir qatorda tibbiyotda ishlatishga ruxsat etildi. Til larang adonis esa K -strofantin -β preparatini olish uchun manba sifatida qabul qilindi. Misol sifati da shu usul bilan izlab topilgan dorivor o‘simliklardan ajratib olingan biologik faol moddalar asosida yaratilgan quyidagi dorivor preparatlarni keltirish mumkin: alkaloidlar asosida yaratilgan preparatlar: glautsin gidroxlorid, sferofizin benzoat, brevikollin gidroxlorid, sekurenin nitrat, galantamin gidrobromid, likorin gidroxlorid, sangviritrin, lyutenurin, dezoksipeganin gidroxlorid, allapinin va boshqalar; qumarinlar asosida yaratilgan preparatlar: beroksan, psoralen, psoberan, ammifurin, peutsedanin va boshqalar: saponinlar asosida yaratilgan preparatlar: polispo nin, diosponin, saparal, tribusponin va boshqalar. - seskviterpenlar asosida yaratilgan preparatlar: tau remizin, tefestrol, panaferol va boshqalar;

- flavonoidlar asosida yaratilgan preparatlar: buple rin, datiskan, likviritin, flamin, silibor, silibinin va boshqalar. Saxro (dasht)da yig‘ilgan dorilarning hammasi bog‘larda terilgan dorilarga qaraganda kuchliroq va ko‘pincha xajm jihatidan kichikroq bo‘ladi. Tog‘larda terilgan dorilar esa saxroda terilgan dorilardan ham kuchliroq bo‘ladi. SHamol yuradigan va balandlik erlardan olingan dorilar boshqa erlardan olinganlaridan kuchliroq bo‘ladi. Uzish vaqtini to‘g‘ri topib olingan dori shu vaqtni aniqlashda xato qilinganiga qaraganda kuchliroq bo‘ladi. Abu Ali ibn Sino, Tib qonunlari, 1-kitob, 184 b. Adabiyotlar 1. Atlas arealov i resursov lekarstvenn ы x rasteniy. - Moskva. 1976. - s.127, 249. 2.Berejinskaya V.V., Zemlinskiy S.E., Kushke E.E., Muraveva V.I. va Satsыperov F.A. Belladonna. Medgiz – Moskva, 1953. - 115 s. 3.Vulf E.V., Lyubimenko V.N., Plotnitskiy G.A., Albrext E.A. Belladonna Atropa belladonna L. Eyo rasprostranenie i kultura v Krыmu.- YAlta. 1917. - 46 s. 4.Gaevskaya O.A. Issledovanie travы krasavki kak istochnika promыshlennogo polucheniya alkaloidov. Avtoref. dis. na soisk. uch. step. kand. farmats. nauk. / VNII lekarstv i arom. rast. RASXN. – Moskva, 2004. – 21 s. 5.Gammerman A.F. Issledovaniya listev krasavki, vыrashshennыx na uchastke lekarstvennыx rasteniy Glavnogo botanicheskogo sada. // Vestnik farmatsii. – M.: 1928. - №6. 6. Dusmuratova F.M., Tuxtaev B.E. Introduksiya i metodы vozdelыvaniya Atropa belladonna L. // Uzbekskiy biologicheskiy jurnal. – Tashkent, izd. Fan Akademii nauk RUz. 2007. – S. 57-60. 7.Dusmuratova F.M. Atropa belladonna ning biomorfologik xususiyatlari. //Sovremennыe problemы strukturnoy botaniki. Materialы respublikanskoy nauchnoy konferensii. – Tashkent, 2010. – S. 39-41. 8. Dusmuratova F.M. ,Tuxtaev B.E. Atropa belladonna L. ning introduksiya sharoitida o‘stirilishi .// Xorazm Ma’mun Akademiyasining 1000 yilligiga bag‘ishlangan yosh olimlarning xalqaro ilmiy konferensiyasi, Xiva2006.b. 214-215 9.Dusmuratova F.M. Rost i razvitiya Atropa belladonna L. v usloviya Uzbekistan. //Biologiya Nauka XXI veka. 13-ya Puщinskaya mejdunarodnaya shkola-konferensiya molodыx uchuennыx. 28 sentyabr-2 oktyabr. Puщina 2009. s.227-228 10.Zemlinskiy S.E. Lekarstvennыy rasteniya SSSR. Moskva, Medgiz. 1958. S. 14, 79-82. 11. Flora SSSR. T. XII. Izd. Akademii Nauk SSSR. -Moskva,1955.Leningrad. 12.Sidelnikov N.I. Izuchenie biologicheskix osobennostey Atropa belladonna L s selyu vvedeniya kulturu v Sentralno-CHernozemnom

O'xshashlar

Dorivor o‘simliklar xom ashyosini tayyorlash asoslari

O‘simliklar jamoasi, ularning dengiz satxidan joylashgan erlarini balandligiga qarab bo‘linishi

Dorivor o‘simliklarni resursshunosligi to‘g‘risida tushuncha va uning vazifalari. Asosiy geobotanik va resursshunoslik atamalari

Dorixonalar tizimida va farmatsiya sanoati uchun tayyorlanadigan o‘simliklar

Dorivor o‘simliklarni ko‘plab o‘sadigan joylarni izlab topish, ularni xaritaga belgilash zahirasini, hosildorligini va tiklash davrini aniqlash