Dorivor o‘simliklarni ko‘plab o‘sadigan joylarni izlab topish, ularni xaritaga belgilash zahirasini, hosildorligini va tiklash davrini aniqlash - Tibbiyot - Referatlar

Dorivor o‘simliklarni ko‘plab o‘sadigan joylarni izlab topish, ularni xaritaga belgilash zahirasini, hosildorligini va tiklash davrini aniqlash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

139 KB

Ko'chirib olish

Dorivor o‘simliklarni ko‘plab o‘sadigan joylarni izlab topish, ularni xaritaga belgilash zahirasini, hosildorligini va tiklash davrini aniqlash. Yillik miqdorini rejalash Reja: 1.Dorivor o‘simliklarni o‘sadigan joylarini izlab topish. 2. Dorivor o‘simliklarni o‘sadigan joylarni xaritaga belgilash. 3. Dorivor o‘simlik zahirasini aniqlash usullari: a) hisoblash maydonchalari usuli ; b) namunaviy nusxalar usuli; v) proektiv qoplanganlik usuli . 4. Dorivor o‘simliklar ni hosildorligi va tiklanish davrini aniqlash. 5.Dorivor o‘simlik maxsulotlarini yillik miqdorini rejalashtirish.

Tayanch iboralar: dorivor o‘simliklarni o‘sadigan joylari, xaritaga belgilash, zaxirasini aniqlash, namunaviy nusxalar usuli, proektiv qoplanganlik usuli, xisoblash maydonchalari usuli, xosildorlik, tiklanish davri, yillik miqdor. Zamonaviy tibbiyotda qo‘llaniladigan deyarli barcha o‘simliklar xalq tabobatida keng qo‘llanilgan. Xalq tabobatiga kerakli e’tibor qaratish dolzarb dorivor o‘simliklarni topishda juda qo‘l keladi. Bundan avvallari to‘plagan ma’lumotlardan zamonaviy tabobat uchun kerak bo‘lganlarini tanlab olish ularni ilmiy izlanishlarga tadbiq eta bilishimiz lozim. Bu ishlarni resursshunoslar bajaradi. Resursshunos ish boshlashidan oldin katta tayyorgarlik ko‘radi. O‘rganiladigan er xaqida to‘la ma’lumotlarni yig‘ib xulosa qiladi. Birinchidan adabiyotlarni ko‘rib o‘rganiladigan rayon yoki viloyat xaqida, ob havosi to‘g‘rirog‘i, kun va tun harorati, suv bilan ta’minlanishini o‘rganib chiqadi. O‘simliklarni o‘sadigan joyga qarab resursshunoslar o‘sha erni florasini chuqurroq adabiyotlar orqali (o‘simliklar kartasiga murojat qilib) va agar mavjud bo‘lsa ilgari olib borilgan resursshunoslik ishlarini hisobotlari bilan tanishib chiqadi. Adabiyot yoki hisobotlar asosida izlanish olib boriladigan mintaqa florasi yani o‘sha erni qoplaydigan formatsiyalar- o‘simliklar jamoasi, assosiatsiyalar – o‘simliklar qavmi, dominatlar –ustun turar (g‘olib turlar); uchraydigan populyasiyalar-o‘simliklar to‘dasi; endemik o‘simliklar –ma’lum xududdagi turlar va x.k. O‘simliklarni o‘sadigan joylarni aniqlashda yoki ma’lum xududdagi turlarni aniqlashda O‘zbekiston o‘simliklarini gerbariylari bilan tanishishdir. Odatda gerbariy saqlash honalarini xodimlari gerbariy bilan tanishtirish haqida zarur foydali ma’lumotlar berishlari mumkin. YUqorida keltirilgan barcha ishlar ekspeditsiya boshlanishidan oldin bajarilishi kerak. Olib borilgan ishlar natijasida o‘simliklarga boy xududlar (tog‘, tog‘oldi, dasht) aniqlanadi. SHunday yo‘l tutilsa o‘simliklar tarqalgan erlardagi asosiy populyasiyalar aniqlanib resursshunoslik ishlar to‘g‘ri olib borilayapti deb hisoblanadi. Bu izlanishlardan so‘ng geobotanik ma’lumotlariga suyangan xolda, umuman uchraydigan o‘simliklar bilan tanishib chiqadi. O‘rganilayotgan erdagi o‘simliklar fitotsinozi assosatsiyalar va formatsiyalar bilan tanishadi. Flora bilan tanishgandan so‘ng dorivor o‘simliklarga alohida e’tibor qaratiladi. O‘zbekistonda ancha endemik o‘simliklar uchrab turadi, ularga ham alohida e’tibor beriladi. Ferula turlari, qora qovuq- ungerniya va boshqalar. Ekspeditsiyaga tayyorgarlik qilinadi. Taxlil qilinadigan joyga borgandan so‘ng, o‘simliklar xaqidagi ma’lumot erlik, qishloq xo‘jalik yoki bor bo‘lsa o‘simliklar kartasi bilan tanishiladi. Ma’lum darajada erlik axoli yordamidan foydalaniladi. Ular yordamida o‘simlik bor erlarni va ularga etib borish masalalari xal qilinadi. Ko‘p xollarda o‘simliklarning kimyoviy tarkibi, xossalarini yanada chuqurroq o‘rganish natijasida uning tibbiyotning boshqa soxasi qo‘llanish xollari uchrab turadi. Bundan izlanuvchilar asosan bir paytlar tabobatda qo‘llanilgan biroq xozirda unitilayotgan o‘simliklarni o‘rganish orqali ularni yana amaliyotga joriy qilishlari mumkin. Bunday o‘simliklarga resursshunoslar alohida e’tibor qilib, ularni chuqurroq o‘rganadilar. O‘sayotgan eri hosil qilgan populyasiyasi va zahirasiga qarab tavsiyalar qilinadi. Azaldan ma’lumki botanik jixatdan qarindosh bo‘lgan o‘simliklar kimyoviy tarkibi bir-biriga yaqin bo‘lishi mumkin. Buning natijasida farmakologik ta’siri ham yaqin bo‘ladi. Bu shu biologik qonuniyatni bilgan holda izlanish olib borish ancha maqsadga muvofiqdir. Ko‘pincha bizning olimlarimiz o‘simliklarni sistematik o‘rnini uning kimyoviy tarkibi orasidagi bog‘liqliklarni o‘rganadilar. Bunda u muammoni o‘rganish doirasida aniq qiyinchiliklar yuzaga keladi. Qonuniyatdagi cheklanish xolatlaridi o‘simliklarning fiologenetik, bioximik ko‘rsatgichlari o‘rtasida hech qanday paralellik mavjud bo‘lmasligi mumkin. Ko‘pchilik xollarda o‘simliklarga bo‘lgan talab bir paytlar maxsus belgilangan bir o‘simlik xom ashyosini yig‘ish orqali qondiriladi. Bu dorivor o‘simliklarni o‘rganishni rivojlanishiga to‘siqlik qiladi. Filogenetik usullardan foydalangan holda qarindoshligi yaqin bo‘lgan o‘simliklarni aniqlash va xom ashyo sifatida tavsiya qilinadi. Dorivor o‘simliklar hosildorligini hisoblash maydonchalarida aniqlash Hisoblash maydonchalarini butun o‘simlik o‘sadigan maydonini imkon boricha qamrab olgan holda bir —biridan ma’lum masofada bir hil joylashtiriladi. Ularni parallel yoki perpendikulyar yo‘nalishda,

diagonal yoki "konvert" shaklida joylashtirish mumkin. O‘rganilayotgan o‘simlik turi bor yoki yo‘qligidan qat’iy nazar ularni bir necha qalam yoki ma’lum masofodan so‘ng joylashtirish zarur. Xech qachon hisoblash maydonchalarini subektiv, "ya’ni o‘ziga xos joylar" tanlab joylashtirish mumkin emas. Ma’lumotlarni statistik qayta ishlaganda o‘rtacha arifmetik hato, o‘rtachadan 15% dan ortig‘ini tashkil qilmasligi kerak. Hisoblash maydonchalarining soni etarli bo‘lishi zarur. Belgilangan aniqlikka erish uchun etarli hisoblash maydonchalarining soni, asosan, o‘rganilayotgan turning qanchalik tekis tarqalganligi va qisman uning mikdoriga bog‘liq. Tur qanchalik tekis tarqalgan va ko‘p miqdorda o‘sgan bo‘lsa, shunchalik kam hisoblash maydonchalari zarur bo‘ladi. Optimal xollarda kerakli aniqlikka erishish uchun 15 ta maydoncha etarli bo‘ladi. Tur notekis tarqalganda esa maydonchalar soni 50 tagacha etadi, lekin ko‘p hollarda hosildorlikni anikqash uchun 1 metr kvadrat bo‘lgan 25 ta maydoncha joylashtirish etarli bo‘ladi, zaruriy maydonchalar sonini formula bo‘yicha hisoblash mumkin. Statistik kayta ishlash uchun formulalar Natijalarni qayta ishlaganda istalgan qo‘llanmalardan foydalanib, umumiy usullarda olib borish mumkin. Faqat bir ko‘rsatkich ularda turlicha xarf bilan belgilanish hisobga olinsa bas. Qo‘yida qo‘llanmalarda kam uchraydigan, lekin natijalarni qayta ishlaganda zarur bo‘ladigan formulalarni keltiramiz: 1. O‘rtacha arifmetik (M o‘r ) ni aniqlash uchun: ∑ M n M o‘r = ------------ (1) n bunda M o‘r — o‘rtacha arifmetik; M n — h ar bir maydonchadan olingan natijalar; n - ma y donchalar soni. 2. Dispersiya (S) ni h isoblash uchun: ( ∑ M n ) 2 S = ∑ M n 2 ----------- (2) n bu erda S— dispersiya; ∑ M n 2 — har bir maydonchadan olingan natijalar kvadratlari yig‘-indisi; ( ∑ M n )2— har bir maydonchadan olingan natijalar YIRINDISINING kvadrati; n — maydonchalar soni. 3. Kvadratik og‘ish (s) ni xisoblash: s s = √ -------- (3) n -1 bunda s — kvadratik og‘ish ; S — dispersiya; n — maydonchalar soni. 4. O‘ rtacha arifmetik h ato (m) ni h isoblash: s m=-------- (4) √ n bunda m — o‘rtacha arifmetik hato; s — kvadratik og‘ish ; n — maydonchalar soni.

5. Nisbiy hato ( ε ) ni hisoblash: m ε = --------x 100% (5) M o‘r bunda ε — nisbiy hato; m — o‘rtacha arifmetik hato; M o‘r — o‘rtacha arifmetik. 6. 10 yoki 15% aniqligida ma’lumot olish uchun zarur bo‘lgan maydonchalar soni ( n ) ni topish: v 2 n =------- (6) r 2 bunda n — maydonchalar soni. v— variatsiyalar koefitsenti; r— talab qilingan aniqlik, ya’ni 10% yoki 15%; v— variatsiya koefitsenti q uyidagi formula b o‘ yicha ani q lanadi: 100 x σ v = ----------- (7) M o‘r bunda σ —o‘rtacha kvadratik og‘ish M o‘r - o‘rtacha arifmetik. Agar kalkulyator bo‘lmasa, dala sharoitida o‘rtacha kvadratik ( σ ) og‘ish kattaligini jadval yordamida ham hisoblab topish mumkin. σ =a x k (8) bunda a — eng katta va eng kichik natija orasidagi farq; k — maydonchalar soni (n) ga bog‘lik bo‘lgan koeffitsent. Maydonchalarining soniga bog‘lik bo‘lgan koeffitsent qiymatlari (Snedekor, 1961) n k n k 2 0,886 11 0,316 3 0,591 12 0,307 4 0,486 14 0,294 5 0,430 16 0,283 6 0,395 18 0,275 7 0,370 20 0,268 8 0,351 30 0,245 9 0,337 40 0,231 10 0,325 50 0,222 Masalan, 10 ta h isoblash ma y donchasida h osildorlik 7 g dan 27 gacha far q q iladi: a=M max - M m in = 27-7 = 20

Jadval bo‘yicha ( k - 0,325) hisoblab: σ =a x k=20 x 0,325=6,5 ni topamiz. Maydonchalar o‘lchami o‘rganilayotgan turining etuk ekzemplyar soni bilan belgilanadi. O‘rganilayotgan turining kamida 5 ta etuk ekzemplyari joylashadigan maydoncha etarli o‘lchamda hisoblanadi. Hisoblash maydonchalarining soni qancha ko‘p bo‘lsa, xom ashyo zahirasini aniqlashda hatolik shuncha kam bo‘ladi. SHuning uchun bajarilish og‘irligi bir xil bo‘lgan holda, ko‘prok mayda hisoblash maydonchalarida kamroq yirik hisoblash maydonchalaridan ko‘ra aniqrok natijaga erishiladi. O‘ tsimon yoki chala buta o‘ simliklar uchun maydonchalar 0,25 -4m 2 kattaligida olinadi. Maydoncha shaklining a h amiyati y o‘q . Olingan natijalarning h atosi tajriba h atosidan oshmaydi. 0,25 m kv. kattaligidagi maydonchalar bilan ishlaganda, diametri 56 sm bo‘lgan simdan tayyorlangan aylanadan foydalanish qulay. CHunki radiusi 0,28 m bo‘lgan aylananing yuzasi S = π x g 2 = 3,14 x 0 , 28 2 = 0,2462 m 2 ni tashkil qiladi. O‘simlik hosildorligi maydon birligidagi nusxalar soni va ularning rivojlanish darajasiga bog‘liq . SHuning uchun, turli tadqiqotchilar olgan natijalarini solishtirish maqsadida, xar bir hisoblash maydonchada, undan xom ashyo yig‘ib olishdan avval turning nusxa sonini sanab chiqiladi. SHundan so‘ng xar bir hisoblash maydonchasidagi barcha xom ashyo, o‘simlikning yig‘ish va quritish qoidalari talablariga asosan yig‘ib olinadi. Hosildorlik — berilgan tur populyasiyasi xom ashyoning tovar fitomassasi kattaligidir. SHuning uchun yosh novdalar va zararlangan nusxalar yig‘ilmaydi . Maydonchadan yig‘ilgan xom ashyo xosildorlikni baholash aniqligiga ta’sir qilmaydi. O‘lchayotgan toshsiz, richagli tarozilardan foydalanish qulayroq. Hosildorlikni hisoblash uchun zaruriy maydonchalarning taxminiy sonini bitta hisoblash maydonchadan yig‘ilgan xom ashyoning maksimal va minimal og‘irligi orasidagi farq asosida aniqlash mumkin. Masalan, agar 15 ta maydoncha mo‘ljallashtirilgan bo‘lib, bitta maydonchadan maksimal va minimal fitomassa miqdori o‘zaro 5 — 7 marotaba kamga farq qilsa, shuncha maydoncha soni bilan kifoyalanish mumkin. Maksimal va minimal o g‘ir lik 15 — 20 marotaba far q q ilganda yana 15 — 20 ta maydoncha joylashtirish zarur b o‘ ladi. Misol. Regel qo‘ zi q ulo g‘ i o‘ simligining za h irasini ani q lash uchun o‘ simlik tar q algan xududlarning biri (CHimyon k,.)da 260 m x 180 m = 46800 m 2 ( ~ 4,7 ga) kattalikdagi maydon tanlab olindi. O‘ simlikning h osildorligi h isoblash maydonchalari usulida ani q landi. Buning uchun maydon diagonali b o‘ ylab h ar 20 m orali q da joylashtirilgan 1 m 2 kattalikdagi 15 ta h isoblash maydonchalaridagi o‘ simlikning xom ashyo q ismlarini q ir q ib olinib, 5% ani ql ikda tortib olindi. Bunda qo‘ yidagi natijalar (M n ) q ayd q ilindi: 265, 405, 211, 668, 420, 252, 386, 290, 215, 335, 440, 403 , 271, 275, 355 g. 1 m 2 kattalikdagi h isoblash maydonchasidan yi g‘ ilgan xom ashyoning o‘ rtacha , q iymati M o‘ r (1) formula bilan ani q lanadi: ∑M n =265+405+211 +668+420+252+386+290+215+335+440+403+271+ 275+355=5191 5191 M o‘r = --------= 346,07 g. 15 O‘rtacha arifmetik hatolik (m) ni topish uchun dispersiya (S) va kvadratik og‘ish ( σ ) ni 2 va 3— formulalar bilan aniqlanadi: ( ∑ M n )2 5191 2 S = ∑ M n 2 ----------- = 1987745------------ = 191313 (2); n 15 s 191313 σ = √ -------- = √ --------------=116,89 (3); n -1 14

Olingan qiymatlarni formulaga qo‘yib, S=191313 va σ =116,89 ekani topildi. O‘rtacha arifmetik hatolik (m) ni qo‘yidagi formula bilan topamiz: σ 116,89 m= ---------- = ------------- = 30,2 (4); √ n 15 Demak, m = ± 30,2 g SHunday qilib, o‘rganilayotgan maydondagi Regel qo‘ziqulog‘i o‘simligining hosildorligi 346,07 ± 30,20 g/m 2 ni tashkil qiladi. O‘ rtacha arifmetik ha tolikning % mikdori ( ε ) 5 — formula bilan topiladi: 30,2 ε = -----------x 100= 8,73% (5); 346,07 Bizning misolimizda ε q 8,73% ni tashkil qiladi. Demak, hosildorlik etarli darajada aniq hisoblangan (R=85%). Ekspluatatsion zahira (E.z)ni hisoblab topish uchun maydon kattaligini hosildorlikning pastki qiymati (M — 2 m) ga ko‘paytiramiz: E.z =46800 m 2 x (346,07g - 2 x 30,2g) = 13 369 356 g yoki ~13,4 t yangi terilgan xom ashyo. Q uritilgan ma h sulot yangi terilgan xom ashyoning 46%ni tashkil q iladi. Demak, Regel qo‘zi q ulo g‘ i o‘ simligining ~ 4,7 ga maydondagi biologik za h irasi q uru q xom ashyoga nisbatan 6,15 t ni tashkil q iladi. O‘ simlikning yillik taiyorlov h ajmini topish uchun uning q ayta tiklanuvchanligi, chunki o‘ simliklarning bir q ismini ularni q ayta tiklanishi uchun q oldirish zarur. Er ustki q ullaniladigan o‘ simliklarning q ayta tiklanuvchanlik davri 4 — 6 yilni tashkil qiladi. SHuning uchun Regel qo‘ zi q ulo g‘ ining yillik ta y yorlov xajmi bizning misolda 6,15:(5 Q 1) q 1,025 t ni tashkil q iladi. XOSILDORLIKNI NAMUNAVIY NUSXAL A R USULI BUYICHA ANI Q LASH Xosildorlikni namunaviy nusxalar buyicha baxolaganda ikkita kursatkichni -tovar nusxalar (novdalar)ning maydon birligidagi soni va xar bir nusxa (novda)dan olingan xom ashyoning o‘rtacha og‘irligini aniqlash zarur. Bu usul bilan ishlaganda hisob birligi bulib nusxa (masalan otkulokning nusxasi) yoki novda (mevali na’matak novdasi) bo‘lishi mumkin. Novdani hisob birligi qilib ishlatish, nushalar chegaralarini ajratish qiyin bo‘lgan, alohida nushalar o‘sish darajasi bo‘yicha keskin farq qilgan va yaxlit nusxadagi xom ashyoning yig‘ish mumkin bo‘lgan (masalan jo‘ka) xollarda qulaydir. Nusxa (novda)lar sonini hisoblash o‘ simlik o‘sadigan maydonda joylashtirilgan 0.25 dan 10 m gacha o‘lchamidagi hisoblash maydonchalarida yoki marshrut yo‘llarida olib boriladi. Maydonchalar kattaligi o‘rganilayotgan tur o‘lchamlari bilan, ularning soni - o‘rganilayotgan turning maydonda tekis tarqalganligi bilan belgilaniladi. O‘simlik qoplamida ancha va nisbatan tekis tekis tarqalgan o‘simliklar uchun odatda 15-20 ta maydoncha, kamroq, va notekis tarqalganida 30-50 ta maydoncha joylashtirish etarli bo‘ladi. Xosildorlikni 15% aniklikda namunaviy nushalar usulida aniqlash uchun nushalar soni va ularning xom ashyo fitomassasi miqdorini 10% aniqlikda baxolash zarur. Agar nushalar soni kam bo‘lsa (1 m da o‘rtacha soni 1 nushadan kamga to‘g‘ri kelsa), ularni marshrut yullarida sanash qulayrok. Bunda o‘simlik o‘sadigan maydon sathini aniqlashda qo‘llangan marshrut yullaridan foydalanish mumkin, birok ularni o‘simlik o‘sadigan maydon kattaligi va uning zichligiga karab 20-30 yoki 100 qadamli bo‘laklarga bo‘lib chiqish zarur (o‘simlik o‘sadigan maydon qanchalik katta va undagi tur qanchalik kam uchrasa, yo‘l bo‘laklari shunchalik katta olinishi zarur). Tovar nushalar (novdalar) soni marshrut yo‘nalishi bo‘ylab eni 1 yoki- 2 m yo‘lakda sanaladi. Ishonchli o‘rtacha kattaliklarni olish uchun 25-40 ta marshrut yo‘nalishdagi yo‘laklarda hisoblash olib borish kerak.

Namunaviy nushalarning xom ashyo massasini aniqlash uchun hisoblash maydonchalarida yoki marshrut yo‘nalishi bo‘yicha barcha tovar nushalaridan sub’ektiv "o‘ziga xos" joylarni tanlamasdan olib boriladi. Marshrut yo‘nalishi bo‘ylab uchragan xar ikkinchi, beshinchi yoki uchinchi nushani tanlab, bir tizimga solib ishlash ob’ektivroq natija beradi. Namunaviy nushalar soni ularning tarqalganligiga bogliq. Er ostki organlar yoki gul to‘plamlarining og‘irligini aniqlashda aksariyat xollarda 40-60 ta namunaviy nushalar etarli bo‘ladi. Er ustki organlar og‘irligi buyicha keskin farq qilishi mumkin va uning uchun nushalar (novdalar) soni 100 va undan yuqori bo‘lishi mumkin. Agar nushalar turli darajada rivojlangan bo‘lsa, ularni 2-3 guruhga maxsus belgilari buyicha, masalan 1-3 novdali (bargli) yoki ko‘p novdali (bargli) yoki vegetativ nushalarga bo‘lib olish mumkin. Bu holda xar bir guruhda va umumiy zarur nushalar soni ko‘prok bo‘ladi. Albatta, guruhlarga bo‘lib o‘rganilganda, har bir guruhga mansub nushalar sinfi alohida hisoblanadi. Bunda zarur bo‘lgan namunaviy nushalar sonini hisoblash maydonlarni sonini aniqlashda ko‘llaniladigan formula yordamida aniqlanadi. Har bir namunaviy nushaning xom ashyo organini topib olinadi va ularning o‘rtacha qiymati (M+m) hisoblab topiladi. Barcha nushalarni birga tortib, undan o‘rtacha umumiy og‘irlikni nushalar soniga bo‘lib hisoblash to‘g‘ri kelmaydi, chunki bunday usulda olingan natijalarni statistik qayta ishlash mumkin bo‘lmay qoladi. Meva yoki gullarning zahirasini aniqlayotgan xollardagina bitta nushaning o‘rtacha og‘irligini 100 ta nushani 10 marotaba tortish natijasida baholash mumkin. Biroq, bu usul juda xam aniq emas. Bitta namunaviy nushaning xom ashyo mevasi (og‘irligi)ni o‘rtacha nushalar soniga kupaytirib topiladi. NAMUNAVIY NUSXALAR USULI BUIICHA XOSILDORLIKNI XISOBLASH UCHUN MISOL O‘simlik o‘sadigan jarlikda 5 ga maydonda marshrut yo‘lakning xar 30 bo‘lagida 2 m kenglikdagi yo‘lakda, 20 qadam bilan otqulok o‘simligining nushalar sonini aniklaymiz. Qadamning o‘rtacha uzunligi 65 sm. SHunday q ilib, xar bir bulak yo‘lda tovar nushalar sonini 25 m maydonda aniqlanadi. (20 x 0.65 x 2) 30 bo‘lakdagi o‘simliklar sonining o‘rtacha arifmetigi 12.3 ni, hatolik 1.26 nushani tashkil etadi. Hisoblash M+m shuni ko‘rsatadiki, har bir bo‘lak yo‘lkasidagi tovar nushalar soni 12.3+1.26 ni tashkil etadi. 5 ta namunaviy nushalar olindi, har bir ildiz nushasi tortildi va bitta ildizni nushasining o‘rtacha massasi hisoblandi. Ildizni og‘irligining o‘rtacha arifmetik 84.9 gr, hatolik 6.1 gr tashkil etdi, shunday kilib: M+ m = 74.9+6.1 Xosildorlikni xisoblash (M+ m)x(M 2 + m 2 ) M 1 xM 2 =12 , 3x74, 9-921,3 M 1 x m 2 formul a bo‘yicha m 1, 2 = (M 2 x m 1 ) + ( M 1 x m 2 ) = (103 x 6,1) +(74,9 x 1,26) = (76)2+ (94,37) = 14530,7= 120 SHunday q ilib h osildorlik 25 m 2 ga 921 + 120 yoki 1 m 2 36.8 +4.8 g/m 2 ni tashkil etadi. Bu erda: M 1 - nus h alar sonini o‘ rtacha arifmetik M 2 - xom ashyo massasining o‘ rtacha arifmetik m 1 - nus h alar sonining o‘ rtacha arifmetik h atoligi m 2 - xom ashyo massasining o‘ rtacha arifmetik h atoligi Ekspluatats ion za hi rani h isoblash uchun h osildorlikni o‘ simlik o‘ sa d iga n maydonga k o‘ paytirib ani q laymiz. (36.8-2x4.8)x50000=27.2x50000=1360000 g=1360kg x o‘ l xom ashyo. Olingan ma’lumotlarni inventarizatsiya vedomostiga o‘ tkazamiz. H isoblash maydonchalarida xom ashyo n i ka n day h isoblagan b o‘ lsak, namunaviy nus h alar usulida h am fa q at xul xom ashyo uchun massasi ani q lanadi. H OSILDORLIKNI PROEKTIV Q OPLANISH USULI B O‘Y ICHA ANI Q LASH

Hosildorlikni bu usul buyicha aniqlaganda ikkita ko‘rsatgich: o‘simlik o‘sadigan maydondagi o‘rtacha proektiv qoplanganlik va 3% proektiv qoplangan maydondan olinadigan xom ashyo massasi, ya’ni 1% proektiv xom ashyoning "bahosi"ni aniqlanadi, (proektiv qoplanganlik bu tuprok (maydon) yuzasidagi o‘rganilayotgan o‘simlik proeksiyasidir (soyasi). Bu ko‘rsatilgan turli usullar bilan: ko‘zda chamalab, Ramenskiy turi, kvadrat tur va x.k.lar bilan aniqlanadi. Proektiv qoplanganlik bo‘yicha hosildorlik aniqlanganda eng murakkab, lekin eng aniq bo‘lgan ohirgi usul qo‘llaniladi. 1% qoplanganlik "bahosi"ni aniqlash uchun har 1dm 2 maydonchadan xom ashyo olib tortiladi va 1% qoplanganlik "bahosi": (M+m) hisoblab topiladi. Bu kattalik turli o‘simlik guruhlari va ekologik sharoitlarda turlicha bo‘lishi yodda bo‘lishi kerak. SHuning uchun 1% qoplanganlik "bahosi"ni xar bir o‘rganilayotgan maydonda aniqlash zarur. Hosildorlikni namunaviy nushalar usulida hisoblangan formula bo‘yicha o‘rtacha proekt qoplanganlik "baho"si hisoblab topiladi. Bu usul bilan past bo‘yli yoki sudralib o‘suvchi o‘simliklar, masalan, brusnika, tolokyanka, tog‘jambul kabilar hosildorligini aniqlashda ishlash qulay hisoblanadi. Proektiv q oplanganlikni baholash faqat shu usul bilan hosildorligini aniqlashdagina emas, balki o‘simlik o‘sadigan joyni ta’riflash uchun ham zarurdir. Bu holda proektiv qoplanganlikni aniqrok bo‘lmasa ham bari bir engilrok usullar bilan, masalan Ramenskiy turi yoki ko‘z bilan chamalab aniklanadi. Eng oddiy, lekin eng noanik usul - proektiv qoplanganlikni ko‘z bilan chamalab aniqlashdir. Uni har bir hisoblash maydonchasi o‘simliklar bir-biriga zich o‘sganda maydonning kancha qismidan yuqoridan band qilishni chamalab qaraganda baholanadi. Bu usulda tadqiqotchilargina etarli mahoratga erishgach foydalanishlari mumkin. Ko‘z bilan chamalash mashqini tur va Ramenskiy turi yordamida olib boriladi. Tadqiqotchi proektiv qoplanganlik va hosildorlik o‘rtasidagi bog‘lik to‘g‘risida katta amaliy ma’lumotlarga ega bo‘lganda, kelgusi ishlarni engillashtirish uchun regression taxlil usullarini qo‘llab, hisoblash jadvallarini tuzib olish mumkin. Misol. Ekspluatatsion zahirani hisoblash uchun o‘simlik o‘sadigan 2ga maydonda 1% qoplanganlik "baho"si aniqlanadi, buning uchun har bir maydondan 1dm 2 joydan xom ashyo yigiladi va tortiladi. Massa ogirligi 25, 22, 21, 27, 29, 18. 15, 24, 20, 9, 24, 12, 18. 14, 16 O‘rtacha arifmetikani quyidagi formula bo‘yicha hisoblaymiz: Σ M p 294 M =------- ; M=------= 19,6 p 15 o‘rtacha arifmetik hatolikni aniqlash uchun, dispersiyani (S) ( Σ Mn) 2 S = ΣM p 2 - ---------- p va kvadratik og‘ishni ( σ) s σ =√----- ; p-1 h isoblash zarur (294) 86436 S=6222 - ------ = 6222 - --------=6222-5762= 460 15 15 466 σ =√----- - = √ 32,8 = 5,2 14 H atolikni (m) q uyidagi formula b o‘ yicha ani q lanadi: σ 5,2 m = ------- ; m = ----- =1,4 M1+ m 1=19,6+1,4 √ p √ 15

Ushbu maydonda o‘rtacha proektiv qoplanganlikni aniqlaymiz, bunda 15, 10, 12, 19, 16, 10,15, 10 12, 16, 12, 21, 16, 12, 15 ga teng bo‘ladi. O‘rtacha arifmetikni quyidagi formula bo‘yicha aniqlaymiz. Σ M p 211 M =------- ; M=------= 14; p 15 (ΣMn 2 ) (211) 2 S = ΣM p 2 - --------- ; S = 3121- ------= 193; p 15 s 193 σ =√----- ; σ =√----- = 3, 7 p -1 14 σ 3,7 m = ------- ; m = ----- =1,03 M 2 + m 2 =14+1,03; √ p √ 15 H osildorlikni h isoblaymiz: M l x M 2 = 19,6 x 14=274,4 m l x m 2 formula b o‘ yicha (M 1 x m 1 ) 2 + (M 1 x m 2 ) 2 ; m 2, l = √ (14x1,4) 2 +(19,6 x 1,03) 2 = √ 788= 28,15; SHunday q ilib, 2ga maydonda h osildorlik 274+28,15 ni tashkil etadi. H osildorlikni (eng pastki chegarasi) o‘ simlik o‘ sadigan maydon yuzasiga k o‘ paytirib, ekspluatatsion za h irani h isoblab chi q amiz: (274-2 x 28,15 ) x ...00=4354000 g =4354kg 4354kg xo‘l xom ashyo Xo‘l xom ashyodan quruq xom ashyo chiqimi 50% ni tashkil etadi. SHunday qilib o‘simlik o‘sadigan maydonda xom ashyoning ekspluatatsion zapasi 2177kg ga teng. KARTOGRAFIK MATERIALLAR Mahsulot tayyorlashni uyushtirish va amalga oshirish uchun mahsulotni sanoat miqiyosida tayyorlash mumkin bo‘lgan miqdor - ekspluatatsion zapas haqidagi ma’lumotlar sxematik kartalarda aks ettiradi. Bunday kartalar dala sharoitlarida ish olib borganda foydalaniladi va qo‘yidagi kartografik materiallar asosida tuzilishi mumkin. Topografik yirik masshtabli, geobotanik, er tuzilishini aks ettiruvchi kartalar, o‘rmonlarning joylashishi planlari o‘rmon ho‘jaligi sxemalari, o‘rta va mayda masshtabli adminstrativ kartalar. Har bir kartalar turi va masshtabiga ko‘ra turli maqsadlar uchun hizmat qiladi. Yirik masshtabli sxematik kartalar va planlar (1:25000; 1:1000) rayon miqyosidagi o‘simlik o‘sadigan maydonlar joylashishini aks ettiradi. Bu kartalarni rayon mikyosida mahsulot tayyorlashda, mahsulot yig‘uvchilarni marshrut yo‘llarini, belgilab chiqishda, xhsildor joylarni qidirib topishda, shuningdek tayyorlashda uzoq muddatga mo‘ljallab karta-sxemalar tuzishda foydalanish maqsadga muvofiqdir. O‘rta masshtabli sxematik kartalar (1: 600000), viloyat va o‘lka administrativ (kartalarning) kartografiyasi asosida tuzilgan bo‘lib, mahsulot tayyorlashni alohida rayonlar va viloyatlar, o‘lka, Avtonom respublikalari buyicha planlashtirishda foydalanish imkonini beradi. Tayyorlashni rayonlashtiruvchi mayda masshtabli (1:1000000;

1:25000000) kartalar maxsulot tayyorlashni viloyat, o‘lka va avtonom respublikalar bo‘yicha planli taqsimlashga, shuningdek rayonlarni ma’lum bir tur uchun dorivor o‘simlik mahsuloti tayyorlashga ixtisoslashtirishga mo‘ljallanadi. HAR YILGI TAYYORLOV XAJMINI HISOBLASH Xom ashyoning ekspluatatsion zah irasi - bu o‘simlik o‘sadigan maydondan bir marta yig‘ilganda qancha xom ashyo yig‘ish mumkinligini ko‘rsatadi. Faqat xom ashyo sifatida mevasi ishlatiladigan dorivor o‘simliklarningina o‘sha joyining o‘zidan qayta yig‘ish mumkin ekanligi isbotlangan. Bunday xollarda ekspluatatsion zahiralarning yig‘indisi barcha o‘simliklar yig‘iladigan maydondan har yilgi tayyorlash mumkin bo‘lgan hajimga teng bo‘ladi. Boshqa xollarda, har yilgi yig‘ish mumkin bo‘lgan hajmni hisoblash uchun, tayyorlashdan so‘ng o‘simliklarning yana necha yildan keyin xom ashyo o‘zining boshlang‘ich zahirasiga tenlanishini bilish zarur. Hozirgi vaqtda faqat 28 tur o‘simliknigina qayta tiklanish muddati tajriba ma’lumotlari asosida aniqlangan. Qolgan turlar uchun bu davrning davom etish belgilanmagan va fakat tayyorlash davrini taxminan quyidagicha ko‘rsatish mumkin: - gul tuplamlari va er ustki qismi (bir yillik o‘t o‘simliklar) bir yilda 1 marta: - er ustki qismlari ko‘p yillik o‘t o‘simliklar uchun 4-6 yilda 1 marta: kupchilik o‘simliklarning er ostki qismlari uchun 15-20 yilda kamida 1 marta. Xom ashyoning yillik tayyorlash hajmi o‘simlik ekspluatatsion zahirasining tayyorlov davriga nisbati bilan aniqlanadi. Tayyorlov davri o‘simlikni yig‘ilgan yili va uning qayta tiklanish muddatini o‘z ichiga oladi. Masalan, agar tog‘rayhonning ekspluatatsion zahirasi 200 kg ni tashkil etsa, u 4 yilda qayta tiklanadi. bunda shu rayhonning har yilgi tayyorlash mumkin bo‘lgan hajm 40 kg dan oshmasligi kerak. XISOBOT TUZISH Hisobot, o‘zida metodikani tug‘riligini baholash uchun zarur bo‘lgan kerakli malumotlarni, bajarilgan ishni aniq va to‘g‘riligini, shuningdek bajarilgan ish natijalari tug‘risidagi ahborotlarni to‘liq va har tomonlama bo‘lishini, bu esa foydalanishga qulay ekanligini o‘zida mujassamlashtirishi lozim. Hisobot quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak: 1. Ishga ta’luqli masalalarni, lozim bo‘lgan rayonlar ro‘yxatini. zahirasini o‘rganish kerak bo‘lgan dorivor o‘simliklar turini, shuningdek amalga oshiriladigan ishning kelishilgan bahosini. 2. O‘rganiladigan rayon hakida qisqacha ma’lumot; bunda rayonning asosiy yo‘llari; o‘rmon (qaysi o‘rmon turi ko‘rsatiladi), qishloq xo‘jalik erlari va o‘tloq- yaylovlar egallab to‘rgan maydonning protsentli ifodasi ko‘rsatiladi va hokazo. 3. Ishning to‘liq uslubi qo‘ yidagilar hisobga olgan xolda ko‘rsatiladi: - qanday kartografik yo‘llanma qo‘llanmalaridan foydalaniladi va nima uchun? - xom ashyo zahirasini qanday usullar bilan (baholanadi) aniqlanadi (o‘simliklarning qaysi turlari o‘rganiladi, qaysilari aniq maydonlarni belgilash usuli bilan)? - aniq maydonlar uchun joy qanday tanlanishi; ularning soni va ular egallagan maydon butun territoriyaning necha foizini tashkil qilishini; - ani q lash maydonlaridan olingan n atijal ar ekstropolyasiyasi q anday olib boriladi? Bundan tash qa ri, h ar bir turning h osildorligini ani q lovchi uslubni keltirish, ya’ni qo‘ yidagilarni k o‘ rsatish lozim; - h isoblash maydonchalarida q anday turlarga ba h o beriladi (ular soni, o‘ lchamlari, tanlash usuli); - q aysilari - proektiv q oplanish usulida olingan maydonlarda; - q aysilari - namunaviy nus h alar usulida ( h ar bir turning namunaviy nus h alar soni, ular sonini maydon birligida ani q lash usuli); h imoyaviy taxlil o‘ tkazilganda - q anday usullardan foydalaniladi? ADABIYOTLAR 1.Ibragimov A.YA. Izuchenie resursov lekarstvennыx rasteniy Uzbekistana, ratsionalnogo ispolzovaniya ix i kultivirovaniya nekotorыx vidov. Dissertatsiya v forme nauchnogo doklada na soiskanie uchyonoy stepeni doktora farmatsevticheskix nauk, Moskva, 1992.

2.A t la s are a lov i resursov lekarstvenn ы x rasteniy SSSR GUGK. 1976 g .S. 340. 3.CHikov P.S. Pavlov M.I. "Nauka i lekarstvennыe rasteniya" M.,Znanie 1977g. 4.Tursunov X. "Ekologiya asoslari va tabiatni muxofaza qilish". Uzbekist o n nashriyoti, T oshkent , 1977 y. 5. SHodimetov YU. SH. "Oxrana okrujayuщny sredы vajnыy faktor ukrepleniya zdorovya", Toshkent, Meditsina 1986. Artimanov M.I. "Rasteniya i chistota prirodnoy sred ы ". M. 1986g., s. 6-37 Xolmatov X.X.. Axmedov U.A. Farmakognoziya, Ibn Sino nomidagi NMB, Toshkent, 1995y. Krasnaya kniga UzSSR, T.II. Tashkent, 1984g. SHr e ter A.I., Kr ы lova I.D., Borisova N.A. i dr. Metodika opredeleniya zapasov lekarstvenn ы x rasteniy. Moskva, 1984g Kr ы mova N.A. Sposob ы opredeleniya srokov vosstanovleniya zapasov s ы rya lek. r asteniy. Rastiteln ы e resurs ы , 1981g. Pravila sbora i sushki lekarstvenn ы x rasteniy (sbornik instruksiy) Meditsina Moskva. 1985g, str.323

O'xshashlar

Dorivor o‘simliklarni resursshunosligi to‘g‘risida tushuncha va uning vazifalari. Asosiy geobotanik va resursshunoslik atamalari

O‘simliklar jamoasi, ularning dengiz satxidan joylashgan erlarini balandligiga qarab bo‘linishi

O‘zbekiston dorivor o‘simliklarining xom ashyo bazasi. O‘zbekiston yovvoyi holda o‘sadigan va etishtiriladigan dorivor o‘simliklar

Tabiiy sharoitda yo‘qolib ketish xavfi bo‘lgan va kamayib ketayotgan noyob dorivor o‘simliklar, ularni madaniylashtirish muammolari

Dorivor o‘simliklarni muhofaza qilish va ularni resurslaridan oqilona foydalanish. O‘zbekiston tabiiy qo‘riqxona fondi