Dorivor o‘simliklar xom ashyosini tayyorlash asoslari - Tibbiyot - Referatlar

Dorivor o‘simliklar xom ashyosini tayyorlash asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

125.5 KB

Ko'chirib olish

Dorivor o‘simliklar xom ashyosini tayyorlash asoslariReja: 1.Dorivor o‘simliklar xom ashyosini tayyorlash ishini uyushtirish. 2.Dorivor o‘simliklar xom ashyosini yig‘ish. 3.Yig‘ilgan xom ashyoni quritish. 4.Yig‘ilgan xom ashyoni standart holga keltirish. 5. Xom ashyoni idishlarga joylashtirish (qadoqlash). 6. Xom ashyo larni transport vositalari bilan jo‘natish. 7.Xom ashyoni saqlash.

Tayanch iboralar: dorivor o‘simliklar xom ashyosini tayyorlash, quritish, standart xoliga keltirish, qadoqlash ,asosiy dorivor o‘simliklar ro‘yxati. O‘zbekiston tibbiyotida qo‘llaniladigan dorivor vosita larning 38-40% ini o‘simliklardan olinadigan preparatlar tashkil qiladi. Ba’zi og‘ir kasalliklarni davolashda ishlatiladi gan muhim ahamiyatli ayrim dorivor preparatlarni (yurak glikozidlar, qator alkaloidlar, terpenlar, saponinlar, steroid va fenolli birikmalar va boshqa biologik faol moddalar) shu vaqtgacha sintez yo‘li bilan olib bo‘lmadi. Ularni olish manbai hozircha faqat o‘simliklar bo‘lib qolmoqda. Farmatsevtika sanoati va dorixonalar ehtiyojini qondirish maqsadida har yili katta miqdorda dorivor o‘simliklar mahsuloti tayyorlanadi. Mahsulotlar asosan yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklardan yig‘iladi. Yil sayin dorivor o‘simliklar mahsuloti ga bo‘lgan talab oshmoqda. SHuning uchun tayyorlanadigan mahsulotning miqdori ham oshmoqda. YOvvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklarning zahirasi har qancha ko‘p bo‘lmasin, yildan-yilga ko‘payib borayotgan tayyorlash miqdorini qondirish hamda tabiiy sharoitda o‘sadigan o‘simliklarni saqlab qolish uchun ularni yig‘ishni to‘g‘ri uyushtirilishi kerak hamda mahsulotlarning tayyorlashni ilmiy asoslangan qat’iy rejaga rioya qilingan holda olib borish zarurdir. Dorivor o‘simliklarni tayyorlashda quyidagi ishlar bajariladi: 1. Dorivor o‘simliklarni tayyorlash ishini uyushtirish. 2. Mahsulotni yig‘ish. 3. Yig‘ilgan mahsulotni quritish. 4. Yig‘ilgan mahsulotni standart holiga keltirish. 5. Mahsulotlarni idishlarga joylashtirish (qadoqlash). 6. Mahsulotlarni transport vositalari bilan jo‘natish. 7. Dorivor mahsulotlarni saqlash. Dorivor o‘simliklarni tayyorlashni o‘z vaqtida to‘g‘ri uyushtirish juda katta ahamiyatga ega. Dorivor o‘simliklarni tayyorlashni uyushtirishda quyidagilar bajariladi va tashkil qilinadi: - ma’lum tuman buyicha dorivor o‘simliklarning tayyorlash rejasini bilish va uni tumanda yig‘ish mumkin bo‘lgan dorivor mahsulot miqdoriga solishtirgan holda aniqlash; - ro‘znoma va radio orqali xalq o‘rtasida qanday dorivor o‘simliklar qachon, qanday qilib, qaerda yig‘ilishi, quritilishi, sotib olish bahosi hamda qaerda topshirilishi lozimligi to‘g‘risida to‘liq axborot beradigan tegishli tushuntirish ishini olib borish; - xuddi shu ko‘rsatilgan masalalarni to‘liq aks ettiradigan varaqalar chop ettirish va uni aholi ko‘p yig‘iladigan, hammaga yaxshi ko‘rinadigan erlarga osib qo‘yish; - dorixona qoshida dorivor o‘simliklar tayyorlovchilar uchun qisqa muddatli o‘qish (tushuntirish) ni tashkil etish; - dorivor o‘simliklar ko‘p o‘sadigan joyini va zahirasini aniqlash; - dorivor mahsulotni yig‘iladigan erni aniqlash; dorivor mahsulot yig‘iladigan joyni tanlaganda iloji boricha transport vositasi (avtomashina) boradigan va aholi yashaydigan erdan olis bo‘lmasligini hisobga olish kerak. CHunki dorivor mahsulotlarni yig‘ishga ishdan bo‘sh bo‘lgan erli aholi, maktab o‘quvchilari va pensionerlar jalb etiladi; - dorivor mahsulotlarni tayyorlashni tashkil etish;

- yig‘ilgan dorivor mahsulotni tayyorlangan joyda quritishni tashkil qilish. Agarda mahsulotni yig‘ilgan joyida quritishni iloji bo‘lmasa, u holda uni zudlik bilan quritiladigan erga transport vositasida etkazish va quritishni tashkil etish. Dorivor o‘simliklar mahsulotini tayyorlash tegishli, vakolatli tashkilotlar tasdiqlagan qat’iy reja bo‘yicha olib boriladi. Bu ishni rejalashda dorivor o‘simliklarni tabiiy o‘sish joyida yo‘q bo‘lib ketmasligini va ularni muhofaza qilishning boshqa tadbirlari hisobga olingan bo‘lishi kerak: - rejalangan miqdordan ortiqcha tayyorlamaslik; - dorivor o‘simlik mahsulotini faqat ko‘rsatilgan va reja langan daladan yig‘ish hamda yig‘iladigan dalani har yili qoidaga binoan almashtirib turish; - dorivor mahsulotni yig‘ish rejasi uni ekspluatatsian zahirasidan ortiqcha bo‘lmasligiga rioya qilish; - ko‘p yillik o‘tli o‘simliklarning dorivor mahsulot sifatida uning er ustki qismidan foydalaniladigan bo‘lsa, uni ildizi bilan sug‘urib olmaslik, ya’ni bu dorivor o‘simlikni tabiiy sharoitda yuq bo‘lib ketishining oldini olish va boshqalar. Dorivor o‘simliklarni tayyorlash, qayta ishlash hamda o‘stirish bilan quyidagi idoralar shug‘ullanadi: O‘zbekiston respublika mahkamasi - «O‘zbekbirlashuv»ning yovvoyi holda o‘sadigan o‘simliklar mahsuloti tayyorlavchi Bosh boshqarmasi respublikada dorivor o‘simliklar mahsulotlarini tayyorlash ishlarini rejalaydi, dorivor mahsulot miqdorini va yig‘iladigan dalalarni aniqlaydi hamda rahbarlik qiladi. «Dori-darmon» davlat aksiyanerlik jamiyati har yili 21 tur dorivor o‘simliklardan 60-70 tonnaga yaqin miqdorda mahsulotlar tayyorlaydi. Jumladan, dalachoy, achchiq shuvoq, bo‘ymodaron, zubturum, oqqaldirmoq, gazanda, dala qirqbo‘g‘imi, mayda gulli tog‘rayxon, makkajo‘hori onalik ustunchasi, na’matak mevasi va boshqalar. Dorivor o‘simliklarni yig‘ish bilan yana qishloq xo‘jalik vazirligi O‘rmon xo‘jaligi qo‘mitasiga tegishli “SHifobaxsh” ICHB va boshqa tashkilotlar. Bu idoralar o‘zlariga biriktirilgan xududlarda o‘sadigan dorivor o‘simlik mahsulotlarini yig‘adi va tegishli korxonalarga topshiradi.Dorivor o‘simliklarning xom ashyo qismlarini yig‘ish ularda ta sir etuvchi moddalarning eng ko‘p miqdorda to‘plagan davrida olib boriladi. O‘sishikni rivojlanish (ontogenez) jaraenida o‘rganish natijasida uning tarkibidagi biologik faol moddalarning zng ko‘p miqdorda to‘planishiga qarab, xom ashyoni optimal yig‘ish muddati bel gilanadi. Dorivor xom ashyoni yig‘ish muddati taqvim davrlarda ifoda lansada, lekin ular fakat umumiy yo‘llanma sifatida keltiriladi. Ba’zan ularni yig‘ib rivojlanish fazasi bilan tug‘ri kelmasligi xam mumkin. O‘simliklar rivojlanishi bir necha faktorlarga bog‘lik: o‘simlik o‘sadigan geografik zonaga, o‘simliklarning o‘ziga xos xususiyat lariga, yilning materiologik sharoitiga, tuprok sharoitiga va bosh- kalar. Masalan, chuchukmiya ildizini tayerlash Uralda may oyidan ok tyabrgacha, Dog‘istonda martdan iyungacha, Turkistonda oktyabrdan ap- relgacha va x.k. muddatlarda olib boriladi. SHuning uchun yig‘ish davrini aniq belgilashda (tashqi belgilarga qarab) rivojlanish fazalarini nazarga olish kerak. Bu fazalar ayrim o‘simlik turlari uchun bir xil bo‘lmay, uni belgilash o‘simlikning turli organlarida biologik faol moddalarning maksimal miqdorda to‘planishiga bogliq. Ba’zi o‘simlik

vakillarining alohida kismlari yig‘iladi, o‘simlikni xom ashyo qismi yig‘ilganda, iloji boricha kerak bo‘lmagan qismlari kam aralashgan, begona o‘simliklar umuman aralashmagan xolda, to‘g‘ri yig‘ilishi kerak. Xom ashyoni aloxida turlari kun ning xar xil soatlarida yig‘ilishi mumkin. Asosan ochiq xavoda, kun duzgi soatlarda xom ashyoki yig‘ish kulay. Xom ashyoni erta saxarlab yoki kuyosh botgandan so‘ng, ya’ni o‘simlikda shudring bo‘lgan vaqtda yi g‘ish tavsiya etilmaydi. Respublikamizda asosiy tayyorlanadigan dorivor o‘simliklar ro‘yxati O‘simlikning nomi Yig‘i sh muddati Mahs uloti O‘sadigan joyi 1 Arman gulxayrisi – Althaea armeniaca Ten. Okty abr I ldizi Ariq, ko‘l bo‘ylarida, to‘qay, butalar orasida 2 Achchiq toron – Polygonum hydropiper L. May- sentyabr E r ustki qismi Botqoqlashgan joylarda, kam o‘tloqlarda, ariq, ko‘l, hovuz, zovur bo‘ylarida 3 SHaftolibargli toron – Polygonum persicaria L. Iyul- sentyabr Er ustki qismi Nam erlarda, ariq bo‘ylarida, bog‘larda va polizlarda 4 Qushtoron – Polygonum aviculare Iyun – sentyabr Er ustki qismi Yo‘l yoqalarida, tashlandiq erlarda, ariq bo‘ylarida, ekinlar (ayniqsa bug‘doyzor) orasida 5 Katta andiz – Inula grandis Schrenk. Okty abr I ldiz va ildizpoya Nam erlarda, suv bo‘ylarida, o‘tloqlarda va butalar orasida 6 Maydagulli tog‘rayhon-Origanum tytthantum Gontstch. Iyun- avgust Er ustki qismi Tog‘larning pastki va o‘rta qismidagi mayda toshli qiyaliklarda 7 Dag‘al dalachoy – Hypericum scabrum L. Iyun- avgust Er ustki qismi Tog‘larda o‘rmon chetlarida, butalar orasida, 8 Oddiy dalachoy – Hypericum perforatum L. Iyun- avgust Er ustki qismi Yo‘l yoqalarida, ariq bo‘ylarida, o‘tloqlarda, bedazorlarda, tog‘larda o‘rmon chetlarida, butalar orasida 9 CHayano‘t - Iyun- Bargi Yo‘l yoqalarida, ariq

Urtica dioica L. avgust bo‘ylarida, nam va salqin o‘rmonlarda, aholi yashaydigan erlarga yaqin joylarda, butalar orasida 1 0 Ko‘ka – Tusilago farfara L. Iyun- iyul Bargi T og‘lik erlarida, daryo hamda ariq bo‘ylarida, o‘rmonlarda, jarliklarda va g‘orlarda 1 1 Katta zubturum- Plantago major L. Yil bo‘yi Bargi Yo‘l yoqalarida, dalalarda, ekinzorlarda, o‘tloqlarda, o‘rmon chetlarida, ariq bo‘ylarida hamda boshqa nam erlarda 1 2 O‘rta zubturum – Plantago media L. -/--/- Bargi -/--/- 1 3 Lansetsimon zubturum – Plantago lanceolata L. -/--/- Bargi -/--/- 1 4 Achchiq ermon – Artemisia absinthium L. Iyul (gullashd an oldin) Er ustki qismi Aholi yashaydigan joylarda, yo‘l yoqalari - da, o‘tloqlarda, o‘rmon chetlarida, suv bo‘ylarida va ekinzorlarda 1 5 Na’matak turlari – Rosa species. avgu st- sentyabr da Mev asi O‘rmonlarda, ariq bo‘ylarida, butalar orasida, tog‘larning quruq toshloq yon bag‘irlarida 1 6 Turkiston arslonquyrug‘i - Leonurus turkestanica L. Iyun- avgust er ustki qismi Tog‘lik noxiyalarida, tog‘ etaklaridan to o‘rta qismigacha bo‘lgan tosh, tuproqli qiyalik- larda 1 7 CHuchukmiya (qizilmiya, shirinmiya)- Glycyrrhiza glabra L. Sent yabr- oktyabr Ildizi SHo‘r tuproqli cho‘llarda, cho‘llardagi ariq, kanal, daryo va ko‘l bo‘ylari, begona o‘t sifatida ekinzorlarda, qum-li erlarda, qumli qiyaliklarda hamda

to‘qayzorlarda 1 8 Bo‘ymodaron – Achill e a millefolium L. Iyun- iyul Er ustki qismi O‘rmon, o‘rmon- cho‘l va cho‘l hududlarida hamda tog‘li tumanlarda (tog‘ etaklaridagi tekisliklarda, tog‘ yonbag‘irlarda) ochiq yalangliklarda va quruq o‘tloqlar, qirlar, yo‘l yoqalari, o‘rmon chetlari 1 9 Dala qirqbo‘g‘imi – Equisetum arvensa L. Iyun- iyul Er ustki qismi Ariq bo‘ylarida, qumli o‘tloqlarda, butalar orasida, ekinzorlarda 2 0 Ittikanak – Bidens tripartita L. Iyun- sentyabr Er ustki qismi Nam o‘tloqlarda, botqoqliklarda, ariq bo‘ylarida, begona o‘t sifatida ekinlar orasida DORIVOR MAHSULOTLARNI TAYYORLASH Biologik faol moddalar o‘simliklarning hamma organlarida bir vaqtning o‘zida ko‘p miqdorda to‘planmaydi, shuning uchun xam ularni turli vaqtlarda tayyorlashga to‘g‘ri keladi. O‘simlik organlarini quyidagi muddatlarda yig‘ib olish kerak: Barglar odatda o‘simlik gullashi oldidan yoki gullaganida yig‘ib olinadi. Barglar juda ohistalik bilan, iloji boricha o‘simlikka zarar etkazmasdan yig‘ib olinadi (belladonna, angishvonagul va boshqa o‘simlik barglari). Ba’zan o‘t o‘simliklarning bargini tayyorlash uchun er ustki qismi o‘rib olinadi, so‘ngra barglari teriladi yoki er ustki qismi quritib maydalanadi. Barglari ajratilib, poyasi bilan shoxlari tashlab yuboriladi. Bunda shox va gullar aralashmasi barglarga qo‘shilib ketishi mumkin (yalpiz, gazanda va boshqa o‘simliklar). O‘simlikning er ustki qismi (o‘t) o‘ simlik gullaganida yig‘iladi. O‘simlikning er ustki qismi poyasining tagidagi barglar oldidan o‘rib olinib, poyaning bargsiz qismiga tegilmaydi. Bo‘yi baland o‘simliklarning esa poyasining tepa qismi (10-20 sm uzunlikda) va shoxchalari kesib olinadi (achchiq shuvoq, dalachoy va boshqa o‘simliklar). Kurtaklar erta bahorda (ochilmasdan ilgari) o‘simlik tanasida suyuqlik yura boshlagan vaqtda yig‘iladi. Kurtaklar o‘simliklardan terib olinadi yoki kurtakli shoxchalarni qirqib olib so‘ngra shoxchalardan kurtaklarni asta-sekin qoqib to‘planadi. Po‘stloqlar ham erta bahorda, ya’ni o‘simlik tanasida suyuqlik yurishib, yog‘och qismidan oson ajraladigan davrida, poya va yo‘g‘on shoxlaridan shilib olinadi. Po‘stloq olishni osonlashtirish uchun poya yoki yo‘g‘on shoxlarni bir-biridan 30 sm masofada ikki eridan o‘tkir pichoq bilan ko‘ndalangiga, keyin uzunasiga kesiladi va po‘stloq ajratib olinadi.

Gullar o‘ simlik qiyg‘os gullaganda yig‘iladi. Ko‘pincha gullar alohida- -alohida kesib olinadi. Ba’zan gul to‘plamining hammasi (dastarbosh, marjondaraxti va boshqalar) yoki gulning ayrim qismlari (sigirquyruq o‘simligida faqat gul tojibarglari) yig‘ib olinadi. Plantatsiyalarda o‘stirilgan yoki yovvoyi holda ko‘p uchraydigan mayda gulli o‘simliklarning guli mahsus asbob bilan yig‘iladi (moychechak va boshqalar). Meva va urug‘lar pishib etilgan davrda yig‘iladi. Mevalar odatda ertalab yoki kechqurun yig‘ib olinadi, kun isiganda yig‘ilsa, quruq mevalarning urug‘i sochilib ketishi mumkin. Mevalar turiga qarab tayyorlanadi. Ba’zilar qo‘l bilan bitta- bitta uzib olinadi, boshqalari esa tayoq bilan qoqiladi. Urug‘lar ham turli usullar bilan tayyorlanadi. Ba’zi urug‘lar maxsus asbob bilan mevadan ajratib olinadi (bodom urug‘i va boshqalar). Mayda meva va urug‘lar esa urug‘lar etilganidan so‘ng yoki etilishi oldida o‘simlikni o‘rib quritib, so‘ngra xirmonda yanchib tozalanadi (fenxel, arpabodiyon va kashnich mevalari, xantal urug‘i va boshqalar). Er ostki organlar (ildiz, ildizpoya, tuganak na piyozlar) odatda o‘simlik uyquga kirgan vaqtida – erta bahorda yoki kech kuzda tayyorlanadi. Ba’zi er ostki organlarni o‘simlik gullab bo‘lganidan so‘ng yig‘iladi. CHunki ularning ba’zilarini o‘sayotgan erida baland bo‘yli begona o‘simliklar orasidan topish qiyin (solab turlari va boshqalar), ba’zilarini qurib qolgan poyalarini esa shamol sindirib uchirib ketadi (etmak va boshqalar). Er ostki organlarni belkurak, ketmon va boshqa asboblar bilan qazib olinadi. Bir joyni o‘zida usimlik ko‘p hamda er ostki organlari yaxshi taraqqiy etgan bo‘lsa, u holda traktor bilan kovlab olinadi (qizilmiya va boshqalar). Yig‘ilgan er ostki organlarni loy, tuproq, qum, barg va poyalardan tozalab (ba’zilarini suvda yuvib), quritish uchun mayda bo‘laklarga qirqiladi. O‘simlikning er ustki qismlarini, masalan bargi, guli va boshqa qismlarini shudring ko‘tarilgandan so‘ng havo ochik paytida yig‘ib olinadi. YOmg‘ir yoki ertalabki shudring ko‘tarilmasdan oldin yig‘ilgan o‘simlik larni quritish qiyin, ular qurtilganida ham qorayib ketadi. Yig‘ilgan dorivor mahsulotlarni savatlarga bosib yoki bir epra uyub qo‘yib bo‘lmaydi, chunki namlik va issiqlik (qizish yoki quyosh harorati) ta’sirida o‘simlik to‘qimalarida chuqur biokimyoviy o‘zgarishlar ro‘y beradi, organimzga ta’sir etuvchi kimyoviy birikmalar parchalanib ketib, dorivor mahsulot o‘z qimmatini yo‘qotadi. DORIVOR MAHSULOTLARNI QURITISH Tayyorlangan dorivor mahsulotlarni boshqa o‘simlik aralashma lari, loy, tuproq, qum va boshqalardan tozalangandan so‘ng tezda quritishga kirishiladi. Quritishning eng oddiy va oson usuli tabiiy sharoitda, ya’ni ochiq havoda quritishdir. Lekin o‘simliklarning er ustki qismlarini (po‘stloq, meva va urug‘laridan tashqari) ochiq havoda, quyoshda qurutib bo‘lmaydi. Aks holda o‘simlikning er ustki organlari hujayralari dagi yashil rang beruvchi xlorofill hamda gul qismlaridagi rang beruvchi pigmentlar parchalanib ketib, poya, barg va qisman gullar sarg‘ayib (ko‘pincha gullar rangsizlanib) qoladi. Xlorofill pigmenti parchalanishi bilan birga o‘simlik tarkibidagi

boshqa kimyoviy birikmalar ham gidrolizlanishi mumkin. SHuning uchun ham odatda quyosh issig‘ida faqat er ostki organlar, po‘stloq, meva va urug‘lar quriti ladi. O‘simlikning er ustki qismlari (poya, barg va gullar) maxsus qurilgan bostirma, shiypon yoki cherdaklarda quritiladi. Bu joylar toza va shamol o‘tib turadigan bo‘lishi kerak. Dorivor mahsulotlar maxsus ishlangan stelajlarga yupqa qilib yoyiladi. Meva quritiladigan quritgichlarni ham dorivor mahsulotlarni quritishga moslashtirish mumkin. Bundan tashqari, ho‘l mevalarni, masalan, chernika, malina, klyukvani rus pechida (non yopib bo‘lgandan so‘ng) quritsa ham bo‘ladi. So‘nggi yillarda dorivor o‘simlik mahsulotlarini tabiiy usulda quritish bilan bir qatorda turli tipdagi quritgichlarda sun’iy quritish keng qo‘llanilmokda. Ayrim dorivor o‘simliklar tarkibidagi ta’sirchan qimmatbaho kimyoviy birikmalar (masalan, glikozidlar) tabiiy ravishda uzoq quritilganda parchalanib ketishi mumkin. SHuning uchun ularni sun’iy ravishda quritgan yaxshi. Bundan tashqari, sun’iy ravishda quritilganda dorivor mahsulot tez quriydi va sifatli bo‘ladi. Tarkibida efir moyi bo‘lgan dorivor mahsulotlar 25-30 0 da, alkaloidlar, glikozidlar va boshqa moddalar bo‘lgan dorivor mahsulotlar 50-60 0 da quritilishini esda tutish kerak. Mahsulotni juda quritib yubormaslik lozim. Aks holda u kukunga aylanib ketadi. DORIVOR MAHSULOTLARNI STANDART HOLIGA KELTIRISH Dorivor mahsulotlar qabul punktlariga tayyorlov idoralari, jamoalar va ayrim shaxslar tomonidan turli ko‘rinishda, ya’ni standart talabiga javob bermaydigan holatda kelishi mumkin. SHuning uchun mahsulotlarni idishlarga joylashtirib (qadoqlab), omborlarga jo‘natishdan oldin ularni ma’lum talablarga javob beradigan holda keltirish zarur. Dorivor mahsulotlarni standart holiga keltirish uchun quyida gi ishlar bajariladi: 1. Aralashmalardan tozalash . Tayyorlovchilarning tajribasizli gi yoki shoshilib va pala-partish ishlashlari sababli qabul punktlariga topshirilgan dorivor mahsulotlar tarkibida turli aralashmalar bo‘lishi mumkin. Ular organik va mineral aralashmalarga bo‘linadi. Organik aralashmalarga dorivor o‘simlikka o‘xshagan yoki uning yonida o‘sadigan boshqa o‘simliklar qismlari, xashak, somon, ko‘mir va boshqalar hamda shu dorivor o‘simlikning mahsulot bo‘lmagan qismi kiradi. Mineral aralashmalar odatda kesak, tosh, tuproq, qum hamda shisha, sopol, chinni bo‘lakchalaridan iborat bo‘ladi. Mahsulotni standart holatga keltirish uchun uni aralashma lardan tozalash kerak. Buning uchun u mashinalar yordamida yoki qo‘lda elanib, aralashmalardan tozalanadi va navlapga ajratila di, ayrim hollarda esa (o‘simlikning er ustki qismidan gul va barglarning aralashmasini ajratib olish uchun) mahsulot avval mashinalarda yanchilib, so‘ngra elanadi, poya va shoxlar ajratib tashlanadi.

2. Mahsulotning nuqsonli qismlarini ajratish . Agarda dorivor mahsulot yomg‘ir yog‘ib turgan vaqtda, yomg‘ir yog‘ib o‘tgan, lekin o‘simlik hali qurimagan va havoda namlik ko‘p vaqtda, o‘simlikdan ertalabki shudring hali ko‘tarilmaganda tayyorlansa, u quritish paytida sarg‘ayib yoki qorayib qolishi mumkin. Mahsulot to‘g‘ri, havo quruq vaqtda tayyorlansa, lekin noto‘g‘ri quritilsa ham ular sarg‘ayib yoki qorayib qolishi mumkin. Bu nuqsonlar tegishli GOST larda ma’lum miqdorda ruhsat etiladi. Agar ular ko‘rsa tilgan miqdordan ortiq bulsa, bu mahsulot sifatiga ta’sir kiladi. SHuning uchun dorivor mahsulot navlarga ajratilib, qoraygan va sarg‘aygan qismlardan tozalanadi. 3. Mahsulotni maydalangan qismdan tozalash . Dorivor mahsulot tarkibida maydalangan qismning miqdori tegishli GOST da chegaralangan bo‘ladi. CHunki mahsulotni tarkibida maydalangan qismi me’yoridan ortiqcha bo‘lsa, uning sifati past hisoblanadi. SHy sababli dorivor mahsulotni standart talabiga javob beradigan qilish maqsadida uni mayda qismidan tozalanadi. Buning uchun mahsulot tegishli GOST talabiga binoan kerakli teshikli elaklarda elanadi. 4. Mahsulotni qayta quritish . Qabul punktlarida qabul qilib olingan mahsulotlar, ko‘pincha, etarli darajada quritilmagan bo‘ladi. Bundan tashqari, bu mahsulotlar (ayniqsa gigroskopik mahsulotlar) saqlash davrida (tayyorlovchilar zudlik bilan qabul punktlariga topshirmaganlarida) va qabul punktlariga olib ketilayotgan vaqtda sharoitga qarab bir oz namlanib qolishi mumkin. Xatto, keyinchalik ham, bu mahsulotlar omborlarda yoki dorixona va laboratoriyalarda saqlanish davrida mog‘orlab, sarg‘ayib yoki qorayib o‘z sifatini yo‘qotadi. Mahsulotning qimmatini saqlab qolish uchun tegishli GOST da ko‘rsatilgan namlik qolguniga qadar qayta quritiladi. 5. Mahsulotni maydalash . Dorixonaga ko‘pchilik mahsulotlar maydalangan (mayda bo‘laklarga qirqilgan yoki kukun-poroshok) holda yuboriladi. Mahsulotlar faqat omborlarda tezda buzilib, o‘z sifatini yo‘qotmasligi uchun butunligicha, mayda - lanmasdan saqlanadi. Mahsulotlarni maydalash (barglarni qirqish, er ustki qismini yanchish, ildiz va ildizpoyalarni kubsimon qilib qirqish, kukun–poroshok holiga keltirish) mashinalar yordamida amalga oshiriladi. Har bir mahsulotni qay darajada maydalash kerakligi tegishli standartlar (GOST) da ko‘rsatilgan bo‘lib, bu ishlar markazlashti rilgan va moslangan qabul punktlarida bajariladi. DORIVOR MAHSULOTLARNI IDISHLARGA JOYLASHTIRISH (QADOQLASH) Standart holiga keltirilgan dorivor mahsulotlar turiga karab har xil qadoqlanadi. Dorivor mahsulotlarni idishlarga joylashtirish (qadoqlash) ularni tashqi ta’sirlardan va to‘kilish, sochilishdan, ishlatiladigan muddati ichida uning sifatini va tashqi ko‘rinishini o‘zgartirmasdan saqlanishini hamda transport vositalarida jo‘natish va tashishni ta’minlashi lozim. Mahsulotlarni joylashtirishga qoplar, xaltachalar (paketlar), taxtadan va karton qog‘ozdan yasalgan yashiklar va kutichalar hamda toylash uchun yasalgan yashiklar va boshqalar ishlatiladi. Ishlatila digan idishlar quruq, toza, hech qanday hidi bo‘lmasligi hamda har bir partiya uchun bir xil bo‘lishi kerak.

Mahsulotlar joylashtiriladigan idishlar, idishdagi mahsu lotlarning og‘irligi dorivor mahsulotlarning turiga qarab aniqlanadi va ular tegishli me’yoriy hujjatlarda , masalan farmakopeya maqolasi (F M ) va GOST larda ko‘rsatiladi: Quritilgan dorivor mahsulotlarni qadoqlash uchun quyidagi idishlardan foydalaniladi:. GOST 19317-73 bo‘yicha matodan tikilgan qoplar yoki GOST 18225-72 bo‘yicha zig‘ir-jut-kanop tolalaridan to‘qilgan qoplar . Bu qoplar bir yoki ikki qavat holida ishlatilishi mumkin. Qoplarning og‘zi qo‘l (GOST 17308-85 ga binoan kanop ip bilan) yoki mashina (GOST 14061-85 ga binoan zig‘ir tolasidan qilingan ip bilan) yordamida tikiladi. Qopga solingan mahsulot og‘irligi 40 kg dan oshmasligi kerak. GOST 2226-75 bo‘yicha ko‘p qavatli qog‘oz qoplar va GOST 24370-80 bo‘yicha ikki yoki bir qavatli qog‘ozli xaltalar. Mahsulot bilan to‘ldirilgan qog‘oz qoplar, xaltalar og‘zi yuqorida ko‘rsa tilgan iplar bilan qo‘l yoki mashina yordamida tikiladi. Bir yoki ikki qavat xaltalar tayyorlash uchun maxsus qog‘ozlar (GOST 2229-81 E va GOST 1760-81 ga binoan) ishlatiladi. Qog‘oz qopga 15 kg, qog‘oz xaltaga 5 kg dan ortiq maxsulot solinmasligi kerak. Matodan tikilgan GOST 19298-73 bo‘yicha uzun va olti qirrali yashik shaklli toylar. Toylarga 50 kg dan ortiq bo‘lmagan miqdorda dorivor mahsulot solinadi va ularning og‘zi yuqorida aytib o‘tilgan, tegishli GOST larda ko‘rsatilgan iplar bilan qo‘lda yoki mashina yordamida tikiladi. Ba’zan usti mato bilan o‘rab tikilmagan toylar ham qo‘lla niladi. YOg‘ochdan GOST 5959-80 bo‘yicha yasalgan yashiklar. YAshiklar ichiga tegishli GOST larda ko‘rsatilgan B - markali qog‘oz (GOST 8273-75) yoki qop tikiladigan qog‘oz (GOST 2228-81) solib, so‘ngra dorivor mahsulot bilan to‘ldiriladi. YOg‘och yashiklarga 30 kg gacha og‘irlikda dorivor mahsulot solinadi. Keyin uning qopqog‘i mixlanadi. Kartondan GOST 15629-83 bo‘yicha yasalgan yashiklar . Bu yashiklarni dorivor mahsulotlar bilan to‘ldirishdan avval ularni ichiga tegishli qog‘ozlar solinadi. Oxirida karton yashiklar ustiga maxsus elim qog‘oz lentalar yopishtiriladi yoki ikki eridan po‘lat sim bilan o‘raladi (GOST 32822-74). Karton yashiklarga solingan dorivor maxsulot og‘irligi 25 kg dan oshmasligi lozim. Dorivor mahsulotlarni joylash uchun kerakli bo‘lgan idishlar bu mahsulotlarning turiga va hususiyatiga qarab tegishli GOST ga binoan tanlanadi. Masalan: - o‘simliklarning er ustki qismi, bargi, po‘stlog‘i, ba’zan gullari, ildizi va ildizpoyalarini odatda oldin preslab, so‘ngra maxsus toylaydigan yashiklarga solinadi. Bu usul qopga yoki yashiklarga solib, joylashtirishga nisbatan arzon tushadi hamda tashish yoki saqlash davrida dorivor mahsulotni issiqdan, namlikdan va quyosh ta’siridan yaxshi himoya qiladi. - quritilgan xo‘l mevalar, shoxkuya hamda ayrim qimmatbaho va og‘ir mahsulotlar ikki qavat qilib tikilgan qoplarda saqlanadi. - toylab bo‘lmaydigan engil dorivor mahsulotlar ikki qavatli katta qoplarga, tez maydalanib ketadigan moychechak, marvaridgul gullari, qarag‘ay kurtagi va boshqalar ichiga zich qilib bir necha qavat qog‘oz solingan yashiklarga joylashtiriladi.

Dorivor mahsulotlarni aholiga sotish uchun qadoqlashda GOST 64-026-87 bo‘yicha qog‘ozdan (kartondan) yasalgan qutichalar, qog‘oz va polietilen xaltachalar va boshqalardan foydalaniladi. Qanday idishlarga va qanchadan dorivor mahsulot qadoqlani shi, xuddi shuningdek xaltachalar va qutichalar og‘zi qanday elim bilan elimlanishi, dorixona va omborlarga jo‘natish uchun yashiklarga qancha xaltacha va qutichalar joylashtirilishi kerakligi tegishli me’yoriy-texnik hujjatlarda ko‘rsatiladi: Dorivor mahsulot idishlarga joylashtirib bo‘lingandan so‘ng, ular joylashtirilgan idish ustiga shu mahsulot to‘g‘risida to‘liq ma’lumot yoziladi (tamg‘alanadi) yoki tegishli yorliq osiladi. Sotish uchun dorixonalarga chiqariladigan dorivor mahsu lotlar idishi (karton quticha, polietilen xaltacha, yashik va boshqalar) ustiga GOST 17768-80 ga binoan quyidagilar yozilgan bo‘lishi kerak: - vazirlik, tayyorlagan korxona va uni tovar belgisi; mahsulotning lotin, rus va o‘zbek tilidagi nomi; namlikni eng ko‘p ruhsat etiladigan holatidagi mahsulot og‘irligi, ishlatish usuli, saqlash sharoiti, hisobga olingan nomeri, seriya nomeri, saqlash muddati va bahosi. Transport vositasida jo‘natiladigan dorivor mahsulot idishi ustiga GOST 14192-77 buyicha quyidagilar yozilgan bo‘lishi kerak: vazirlik (muassasa, boshqarma), jo‘natgan korxananing nomi, mahsulot nomi, namlikni eng ko‘p ruhsat etiladigan holatdagi mahsulotni sof (netto) og‘irligi, idishi bilan birgalikdagi (brutto) og‘irligi, tayyorlangan yili va oyi, partiya nomeri, ko‘rsatilgan mahsulotning me’yoriy-texnik hujjati (MTX)ning darajasi va nomeri. MAHSULOTNI TRANSPORT VOSITALARIDA JO‘NATISH Tayyorlangan, quritilgan va idishlarga joylashtirilgan mahsu lotlar o‘z vaqtida saqlanadigan va ishlatiladigan joylarga jo‘natilishi lozim. Agarda mahsulotlarni tarnsport vositasi orqali jo‘natishda tegishli qoidalarga rioya qilinmasa, u yulda namlanishi, maydalanishi va boshqa sabablarga ko‘ra o‘z sifatini yo‘qotishi mumkin. Dorivor mahsulotlar GOST 14192-77 va GOST 17768-80 larga binoan quruq, toza, hech qanday hidi bo‘lmagan, usti yopiq transport vositalarida jo‘natiladi. 3aharli, kuchli ta’sirga ega hamda o‘zida efir moyi saqlovchi dorivor mahsulotlarni boshqa mahsu - lotlardan alohida boshqa transport vositalarida (ayrim avtomashi na, ayrim temiryo‘l vagoni va boshqalar) yuborilishi lozim. DORIVOR MAHSULOTLARNI SAQLASH Tayyorlangan dorivor mahsulotlar ishlatilishiga qadar ma’lum vaqt ichida ko‘p (markazlashtirilgan ombor, zavod, fabrika va laboratoriya omborlari) yoki oz (dorixonalarda) miqdorda saqlana di. SHu davrda dorivor mahsulot o‘z sifati va qimmatini yo‘qotmasligi uchun ma’lum qoidalarga rioya qilishga to‘g‘ri keladi. Dorivor mahsulotlar saqlanadigan bino va xonalar toza, quruq va shamol o‘tib turadigan bo‘lishi lozim. Mahsulotlarga quyosh tushmasligi va xonaning poli taxtadan, devorlari oqlangan bo‘lishi shart.

Dorivor mahsulotlar mahsus stelaj yoki so‘rilar ustiga qo‘yiladi. So‘rilarning balandligi 4 m gacha, eni 1,5 m bo‘lishi, devorgacha masofa 25 sm, so‘rilarning o‘zaro oralig‘i 50 sm va poldan balandligi 15-20 sm dan kam bo‘lmasligi kerak. Dorivor mahsulotlar saqlanadigan xonalar har kuni tozalanib turilishi, xona harorati 10-15° bo‘lishi lozim. Dorivor mahsulotlarni saqlash uchun guruhlarga bo‘lish kerak. Zaharli va kuchli ta’sir etuvchi dorivor mahsulotlar, masalan, belladonna, angishvonagul, marvaridgul, bangidevona, mingdevo na va boshqalar alohida xonalarda saqlanishi lozim. SHuningdek tarkibida efir moyi bo‘lgan dorivor mahsulotlar ham iloji boricha alohida xonalarda yoki boshqa dorivor mahsulotlardan uzoqroq joyda saqlanishi lozim. Quritilgan mevalar, masalan, malina, chernika va boshqalarni havo o‘tib turadigan joylarda saqlash yoki mahsulot miqdori kam bo‘lsa osib qo‘yish kerak. Bu mevalarga hashoratlar va kemiruvchi lar o‘ch bo‘ladi. SHu sababli tez qurtlab ketishi mumkin. Har bir dorivor mahsulot ustiga yorliq (birka) osib qo‘yiladi. YOrliqqa mahsulot nomi, qachon, qaerda, kim tayyorlagani, omborga qachon keltirilgani yozilgan bo‘ladi. Zaharli dorivor mahsulotlar ustiga umumiy yorliqdan tashqari yana pushti rangli yorliq ham osib qo‘yiladi. Dorivor mahsulotlarni saqlash muddati har xil bo‘lib bu muddat dorivor mahsulotlar tarkibidagi kimyoviy birikmalar tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Ofitsinal dorivor mahsulotlarning (Davlat farmakopeyasiga kiritilgan) saqlash muddatini Sog‘liqni saqlash vazirligi belgilaydi. Davlat farmakopeyasiga kirmagan dorivor mahsulotlarni Davlat farmakopeya qo‘mitasi ko‘rsatmasi ga binoan har yili bir marta ko‘rikdan o‘tkaziladi. Dorivor mahsulotlarning saqlash muddati tamom bo‘lganidan so‘ng tarkibidagi ta’sirchan kimyoviy birikmalar miqdori yoki ta’sir etish kuchi aniqlanadi. Tahlil natijasi standart talabiga to‘g‘ri kelmasa, mahsulot tashlab yuboriladi. Agar dorivor mahsulotlarni saqlash davrida biror nuqson sezilsa, dorivor mahsulotni saqlash muddatini kutib o‘tirmasdan tezda tahlil qilinadi.Adabiyotlar 1. X.X.Xolmatov, O’.A.Ahmedov, Farmakognoziya: darslik, Toshkent, Ibn Sino nomidagi NMB, 2007. 2. A.A.Dolgova, E.YA.Ladыgina, Rukovodstvo k prakticheskim zanyatiyam po farmakognozii., M. Meditsina, 1977. 3. R.L.Xazanovich, N.Z.Alimxodjaeva, Kurs leksiy po farmakognozii s osnovami bioximii lekarstvennыx rasteniy, Tashkent "Meditsina" UzSSR, 1987. 4. D.A.Muraveva, Farmakognoziya, uchebnik, M.Meditsina, 1991 5. I.E.Akopov, Vajneyshie otechestvennыe lekarstvennыe rasteniya i ix primenenie, - T. Meditsina, 1986. 6. Abu Ali Ibn Sino, Tib qonunlari, II - kitob, Toshkent 1982.

O'xshashlar

O‘zbekiston dorivor o‘simliklarining xom ashyo bazasi. O‘zbekiston yovvoyi holda o‘sadigan va etishtiriladigan dorivor o‘simliklar

Dorivor o‘simliklarni resursshunosligi to‘g‘risida tushuncha va uning vazifalari. Asosiy geobotanik va resursshunoslik atamalari

Dorivor o‘simliklarni ko‘plab o‘sadigan joylarni izlab topish, ularni xaritaga belgilash zahirasini, hosildorligini va tiklash davrini aniqlash

O‘simliklar jamoasi, ularning dengiz satxidan joylashgan erlarini balandligiga qarab bo‘linishi

Dorixonalar tizimida va farmatsiya sanoati uchun tayyorlanadigan o‘simliklar