Сут тишлар кариеси - Tibbiyot - Referatlar

Сут тишлар кариеси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

627 KB

Ko'chirib olish

Сут тишлар кариес и Режа 1. Тиш эмалининг хусусиятлари ва структура тузилиши. 2. Тишлар кариеси этиологияси ва патогенези. 3. Тиш эмалининг деминерализацияси. 4. Кариес касаллиги таснифи 5. Болалар ёшида кариес ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари. 6. Сут тишлар қаторида кўплаб учрайдиган кариес. 7. Циркуля кариес. 8. Яссиланиб кечувчи кариес. 9. Ўрта кариес 10. Чуқур кариес 11. Бошланғич кариес давоси. 12. Кариеснинг давоси. 13. Ўрта ва чуқур кариесини даволаш.

Тиш эмалининг хусусиятлари ва структура тузилиши. Тиш эмали инсон организмида энг қаттиқ тўқима бўлиб, инсон хаётида тишларга юкланган асосий вазифани ўтовчи т иш тож қисмини қоплаб туради ва ташқи муҳит омиллари билан бевосита мулоқ о тда бўлади. Иккинчи томондан тиш эмали қопловчи эпителий тўқимасига ўхшаб, ички муҳитни ташқи муҳитдан ажратиб турувчи чегара сифатида ҳам ўзини намойиш этади. Эмал тўқимасининг қаттиқлиги унинг кимёвий таркибий қисмини ташкил қилувчи анорганик моддалар (доимий тишларда 95 - 96%, сут тишларида 70- 73%) мавжудлиги билан боғлиқдир. Органик моддалар оқсил, ёғ, углевод эса бу тўқимада ниҳоятда кам миқдорда (доимий тишларда 4-5%, сут тишларида 28-30%) бўлади. Булардан ташқари эмал таркибида боғланган ва боғланмаган ҳолда озроқ миқдорда сув ҳам бўлади. Органик моддалар эмал тўқимаси таркибида ламеллалар (юпқа пардалар), эмал тутамлари ва ипчалар шаклида учрайди. Эмал тўқимасининг органик асоси (матрицаси) фибрилляр протеид, кальций ионлари иштирок этувчи кальций тутувчи оқсил ва қутбланган липидлардан иборат макромолекулалар комплексидан иборатдир. Мазкур мураккаб комплекс минерал алмашинувини амалга ошишида ва уни назорат қилишда асосий ўрин тутади. Калцификация (охакланиш) жарёнини фаоллаштириб, буфер шароитини ҳосил қилади ва селектив ион боғлар ёрдамида кальций ионларидан кристаллар ҳосил бўлиши ва унинг ўсишини бошқаради. Тишлар эмалининг минерал мажмуасининг асоси гидрокси,-карбонат,- хлор,-фтор-апатитларнинг гексагонал (олти қиррали) кристалларидан ташкил топгандир. Тўлиқ минераллашиб такомиллашган эмалнинг 2% ноапатит шаклдаги минераллар қолдиғи бўлиб, улар тиш тараққиёти пайтида иштирок этган, ёки тиш чиққандан сўнг минерализация бузилиши оқибатида ҳосил бўлган бирикмалардир. Тиш эмали структура жиҳатдан эмал призмаларининг дастасидан тузилган бўлиб, улар эмал-дентин чегарасидан бошланиб 8 шаклида буралиб, тишнинг ташқи юзасига бориб тақалади. Махсус изланишлар маълумотига асосан тишнинг катта-кичиклиги, ўлчамларига қараб ҳар бир тишда 5 миллиондан-15 миллионгача эмал призмалари бўлиши мумкин. Эмал призмалари орасида микро (кичик) бўшлиқлар бўлиб, улар ҳажми эмал ҳажмининг 0.5-5% ни ташкил қилади. Ёш улғайган сари бу бўшлиқчалар сони камаяди. Эмал призмаларининг субмикроскопик структура бирлиги бўлиб криссталлар ҳисобланади. Криссталлар призманинг бош қисмида призма ўқига нисбатан параллел, дум қисмида эса 20 -45 градусли бурчак остида жойлашади.

Эмал призмаси криссталлари жуда кўп молекула, аниқроғи ионлар мажмуасидан иборат. Тиш эмали призмаларида криссталларни ҳосил қилувчи чамбараклар асос ҳисобланиб, улар турғун ҳолатда бўлади. Ионлар унчалик турғун бўлмасдан оҳакланган тўқималарда уларнинг пропорцияси енгил ўзгариб туриши мумкин. Эмал призмаси криссталлари таркибини ташкил қилувчи апатитлар таркибини ҳосил қилувчи минераллар компонентини кальций (33-39%) ва фосфор бирикмалари-фосфатлар (16-18%) ташкил этади. Эмалда уларнинг ўзаро нисбатлари ўртача Са:Р=1.67 га тенгдир. Бу моддалар концентрацияси эмал юзасида, энг баланд бўлиб, чуқурлашиб дентинга яқинлашган сари бир оз пасаяди. Тиш эмали алоҳида соҳаларининг минерализация даражаси ўзаро фарқ қилиши мумкин: энг юқори минерализация чайнов юзаларда, суст минерализация тишларнинг бўйин эмали соҳасида, фиссуралар тубида аниқланган. Эмал тўқимаси таркибида 40 хилга яқин микроэлементлар борлиги ва улар концентрацияси ҳар хил эканлиги, бугунги кун маълумотларидан маълум. Барча микроэлементларни уч гурухга шартли равишда ажратиш мумкин: Биринчи гурухга-концентрацияси эмалнинг юза қаватларида юқори бўлган-фтор, рух, қўрғошин, сурма, темир киради. Иккинчи гурухга- концентрацияси эмалнинг ички қисмларида кўпроқ бўлган-натрий, магний, карбонатлар киради. Учинчи гурухни-эмал тўқимасининг барча қатламларида ҳам бир хил концентрацияда учрайдиган микроэлеметлар- стронций, мис, алюминий ва калий ҳосил қилади. Эмал тўқимасида реминерализация жараёни криссталлар таркибидаги гидроксиапатитлар ҳусуситятига асосан амалга ошади. Бунда эмал тўқимаси кўп тешикли ғалвир сифатида иштирок этиб жуда майда ионларни ичкарига ўтказиб, каттароқларини юза қисмида сақлаб қолади. Гидроксиапатитлар шу йўл билан 1/3 қисмгача таркибини алмаштириши мумкин. Натижада кальций ионлари натрий, кремний, стронций, қўрғошин, кадмий, гидроксон ва бошқа катионлар билан алмашиниши мумкин. Гидроксил ионлари ўз навбатида фтор, хлор ва бошқа элементлар ионлари билан ўрнини алмаштиради. Моддаларнинг эмал тўқимасига сингиб кириши ва ионлар алмашинуви жарёни бир неча босқичларда содир бўлади. Эмал юзасидан микропоралар (кичик бўшлиқлар) орқали ионлар кристалнинг сувли қаватига сўнг крисстал юзасига кейинчалик криссталнинг турли қисмларига, унинг панжараси бўйлаб тарқалади. Биринчи босқич жараёни-ионларнинг криссталл сувли қаватига сингиб ўтиши бир неча дақиқаларда содир бўлса, учинчиси- уларнинг кристалл панжараси бўйлаб тарқалиши бир неча ўн кунлаб давом этади.

Тишлар чиқиб бўлгандан сўнг эмалда кечадиган минерализация жараёни эмалнинг физиологик хусусияти бўлмиш унинг ўтказувчанлиги (ҳужайра ва тўқималарнинг газ, сув ва унда эриган моддаларни ичкарига киритиши) билан чамбарчас боғлиқдир. Эмал тўқимасининг ўтказувчанлиги барча моддалар учун бир хил бўлмай, ионлар молекуласи ўлчамлари ва зарядларига боғлиқдир. Эмалга бир валентли ионлар кўп валентли ионларга нисбатан яхширок кириб борса, манфий зарядли заррачалар мусбат зарядли заррачаларга нисбатан яхширок сингиб киради. Эмал тўқимаси таркибига органик моддалар сингиб кириши-кальций ва фосфатларга нисбатан анча юқорилиги тажрибаларда тасдиқланган. Тиш эмалининг ўтказувчанлик хусусияти унинг барча анатомик соҳаларида бир хил бўлмаслиги(тиш бўйни қисми, фиссуралар, чуқурчаларининг эмал қавати колган соҳаларга нисбатан ўтказувчанлиги анча юқоридир) тасдиқланган. Бундан ташқари эмалнинг ҳар хил қатламларининг ўтказувчанлик даражаси ҳам ҳар хил бўларкан: ўрта қатлам яхши ўтказувчанлик хусусиятига эга бўлса, юза қатламга яқинлашган сари ўтказувчанлик ёмонлашиб, эмалнинг энг устки қатлами ўтказувчанлик қобилияти жуда пастлиги аниқланган. Бундай хусусият эмал тўқимасининг ҳар хил қатламларида оҳакланиш даражаси крисстал панжараларнинг ҳар хил зичликда жойлашиши билан боғлиқ бўлса керак. Ёш ўтиши, инсоннинг қариш жараёни билан эмал ўтказувчанлигининг ёмонлашуви ҳам криссталл панжаралар зичлашуви билан боғлиқ деб ҳисобланади. Тишлар кариеси этиологияси ва патогенези. Кариес-бу сўз лотинча суяк чириши маъносини англатади. Илмий жиҳатдан кариес-тишларни эмал, дентин тўқималарининг асосий қисмини ташкил қилувчи, уларнинг қаттиқлигини таъминловчи минерал тузларнинг хилма- хил сабабларга кура ювилиб чикиб кетиши (деминерализация) оқибатида тўқимапарининг мўртлашуви, юмшаб емирилиши натижасида тишлар бутунлгининг бузилиши ва коваклар ҳосил бўлиш жараёнидир. Бугунги кунда илмий текширувлар, тажрибаларга таяниб олинган маълумотлар тиш кариеси касаллигини пайдо бўлишида тиш карашларининг аҳамияти жуда катта эканлигини кўрсатади. Сут тишлари ва доимий тишлар қаттиқ тўқималарини кариесга чалиниши бир хил асосга эга эканлиги бугун барчага равшандир. Кариес жараёни одатда тиш усти карашлари йиғиладиган жойлардан бошланади. Ана шундай жойларда йиғилиб қолган тиш усти карашларидан стрептококклар ўз фаолиятида фойдаланиши натижасида углеводли овқат қолдиқларидан органик кислоталар (сут, пироузум, уксус, олма ва бошқа.) ҳосил бўлиб, шу атрофдаги чегараланган эмал соҳасида РН кўрсаткичини, пасайтиради. Углеводли овқатлар кўпроқ истеъмол килиниши оқибатида тиш эмали сатҳида РН шунчалик кескинрок пасайиши мумкин. Кислотали мухитни юзага келтиришда фаол иштрок этувчи микроорганизмлар бўлиб,

streptococcus mutans, лактобациллалар ва актиномицетлар ҳисобланади. Бу микроорганизмларнинг кўпчилиги озиқ-овқат таркибидаги шакардан ҳужайра ташқарисида полисахарид синтез қилади. Улар эса ўз навбатида тиш усти карашларининг асосига кириб микробларни карашларда мустаҳкам ўрнашиб қолишини таъминлайди. Кариес касаллигини келиб чиқишида нафақат углеводлар тури, балки уларни истеъмол шакли ҳам алохида ўрин тутаркан. Бир марта кўп миқдорда углеводли овқат қабул қилишдан кўра оз-оздан тез-тез уларни истеъмол қилиш кўпроқ хавфлидир. Айниқса улар ёпишқоқ бўлиб, овқатланишлар орасида истеъмол қилинса, бунда уларнинг кариесоген таъсири кучлироқ бўлади. Енгил парчаланувчи: глюкоза, сахароза каби кичик молекуляр оғирликдаги углеводлар қабули 1-3 минут ичида РН кўрсаткични 4.4-5.0 даражага пасайтиради. РН ни одатдаги (7.0-7.4) ҳолга келиши учун эса 2-2.5 соат вақт талаб қилинади. Водород ионлари конценрациясини бундай ўзгариши, айниқса РН кўрсаткичнинг 5.5 атрофида бўлиши эркин водород ионлари тиш эмал қаватига сингиб ўтиб, криссталларни эришига ва деминерализациясига сабаб бўлади. Деминерализация жараёни сўлак таркибида кальций ва фосфат ионлари концентрацияси талаб даражада бўлганда орқага қайтиши-яъни реминирализацияга учраши мумкин. Шундай шароит туғилганда эмал қатлами кристаллари реминерализацияга учраб, қайта тикланади. Тахмин қилинишича бактериялар фаолияти натижасида ҳосил бўлган органик кислоталар эмал таркибига диффузия йўли билан сингиб кириб ионларга диссоциацияланади ва эркинлашган водород ионлари кристаллар таркибидаги минерал тузлар билан фаол-реакцияга кириш имкониятига эга бўлади. Кариеснинг бошланғич даврида тиш юмшоқ карашлари остидаги эмал РН муҳитнинг ўзгариши оқибатида деминерализация жараёнига юз тутади. Хасталикнинг бу босқичида "оқ доғ" ҳосил бўлади. Патологик жараён "оқ доғ" босқичида тўла орқага қайтиб, эмал криссталлари тўлиқ тикланиши мумкин. Бунда реминерализация жароҳатланган эмалнинг остки қаватлари ва тиш атрофидаги сўлак таркибидан ўтадиган минерал тузлар ҳисобига бўлади. Эмалда содир бўладиган "оқ доғ " даражасидаги патологик жараённи қуйидагича тасаввур қилиш мумкин.(3- расм):

Бугунги кунда кариес касалигини келтириб чиқарувчи сабаблар 2 гурухга бўлинади: I. Тишлар эмал қаватининг кариесга нисбатан турғунлигини пасайтирувчи сабаблар: 1. Ҳомиладорлик даврида юзага келиши мумкин бўлган 1. Ҳомиладор аёлнинг ўткир юқумли касалликлар билан касалланиши 2. Кечки токсикозларни бошдан кечириши 3. Рационал овқатланмаслиги 4. Ҳомиладорлик даврида радиоактив нурлар билан нурланиш 5. Ҳомиладор аёл ичимлик сувидаги фтор миқдорининг меъёрдан паст бўлиши 2. Бола туғилгандан кейин содир бўладиган сабаблар 1. Бола туғилгандан сўнг уни сунъий озиқлантириш 2. Болани рационал овқатланишини таъминламаслик 3. Бола ичимлик сувида фтор миқдорининг пастлиги 4. Боланинг 1-3 ёшлик даврида ўткир юқумли оғир хасталикларни(қизамиқ, дифтерия, скарлатина ва б.) бошидан кечириши 5. Тез тез шамоллашлар, диспепсия, диарея холатлари 6. Боланинг 1-3 ёшлик даврида радиоактив нурлар билан нурланиши 7. Наслдан наслга берилувчи ирсий хусусият II. Кариес жараёнининг содир бўлишида бевосита иштирок этувчи оғиз бўшлиғидаги шарт-шароитлар 1. Тишлар юзасида карашлар мавжудлиги 2. Оғиз бўшлиғида микроорганизмларнинг мавжудлиги (Str.mutans, str.sanguis, str.salivarius, лактобациллалар) 3. Углеводли овқат қолдиқларининг мавжудлиги 4. Ретенция нуқталарининг мавжудлиги 5. Оптимал намлик ва харорат 3- расм. Эмал деминерализацияси жараёни: 1. Тиш усти караши (бляшка). 2. Тиш пелликуласи. 3. Тиш эмал қавати. 4. Ўчокли 1 2 34

Илмий изланишлар маълумотларига қараганда микроорганизмлар органик кислоталар(сут кислотаси, пироузум кислотаси ва б.) ишлаб чиқаришлари, ҳужайрадан ташқарида сахарозадан глюкоза полимери-гликан хосил қилиши ва уларнинг тиш силлиқ сатхига ёпишиб олиб колониялар хосил қилиш хусусияти кариес жараёнида мухим ахамият касб этади. Микроорганизмлар ишлаб чиқарган ана шу махсулотлар тиш эмали деминерализациясини таъминлайди ва ўзлари жойлашган сохада оғиз бўшлиғи рН муҳитини пасайтириб, кислотали муҳит яратади. Тиш эмалининг деминерализацияси. Тишлар кариеси касаллигининг ривожланиши мураккаб патологик жараёни бўлиб, кўпгина омилларга боғлиқдир. Бундай омиллар ичида жуда катта аҳамиятга эга бўлганларидан бири бўлиб оғиздаги аралашган сўлак ҳисобланади. Сўлакнинг миқдори ва хусусиятлари ички аъзолар ва системалар тўғрисида муҳим маълумотлар бериш билан бир қаторда, тишларда содир бўладиган кариес жараёни қай йўсинда кечиши ва унинг жадаллигига ҳам ўз таъсирини бевосита кўрсатади. Сўлак безлар секрети ОҒИЗ бўшлиғига ажралиб чиқиши пайтида кальций ва фосфат минералларига тўйинган бўлиб, тиш эмали сатҳини қоплаганда уни ана шу ионларга бойитади. Сўлак таркибида бикорбонат, фосфат ва оқсилли буфер системаларнинг мавжудлиги сўлакнинг ниҳоятда организм учун зарур бўлган буфер хусусиятини таъминлайди. Бу эса оғиз бўшлиғининг меёрий ҳолатини сақлаб туради. Сўлак буфер системаси сиғимининг пасайиши кариесни фаоллашиб жадаллигининг ошишига сабаб бўлади. Сўлак таркибидаги ферментлар ҳам ўз навбатида эмалда юз бериши мумкин бўлган жараёнларда иштирок этади. Уларнинг фаоллик даражаси оғиз бўшлиғидаги углеводларни парчаланишини органик кислоталарнинг ҳосил бўлиб туришини таъминлаб туради ва шу йўл билан эмал деминерализациясида иштирок этади. Маълум бўлишича аъзолар касалликлари организмнинг умумий аҳволи ўзгариши оғиз бўшлиғи тўқималарига, жумладан эмал тўқимасига сўлак таркибий қисмларининг ўзгартириши орқали таъсир қилар экан. Сўлак ажралишининг бузилиши одатда тиш эмали ва оғиз суюқлиги орасида кечадиган ионлар алмашуви барқарорлигини издан чиқаради, бу эса ўз навбатида эмал структурасини ўзгаришига сабаб бўлади. Оғиз бўшлиғида содир бўлиши мумкин булган бундай нохуш шароитларнинг барчаси хар доим кариес касаллигини келтириб чиқаришга сабаб бўлмайди, албатта. Ўчоқли деминерализациянинг келиб чиқиши эмал тўқимасининг кимёвий таркиби, минералланиш даражасига боғлиқдир. Тиш эмалининг бу хсусиятлари тишларнинг чиққунча ва чиқиш давридаги организмнинг умумий аҳволи билан боғлиқ бўлади. Шунинг учун боланинг- ҳомиладорлик-даврида ва туғилгандан кейинги дастлабки йилларда она ва бола организмининг саломатлигини таъминлаш, рационал овқатланиши,

қўшимча равишда фторидлар киритишни таъминлаш зарур. Бундай тадбир- чоралар тиш қаттиқ тўқималарининг тўлақонли шаклланиши ва минералашувини таъминлайди. Бугунки кунда организмнинг иммун ҳолатининг кариес жараёнидаги иштироки тўла-тўкис ҳал қилинмаган. Фақат шу маълумки, секретор иммунголобулинлар бактериялар аглютинациясини чақириш йўли билан уларни тишлар эмали сатҳига ёпишиб қолишига имконият бермас экан. Натижада оғиз бўшлиғи гигиеник ҳолати ёмон бўлган холда ҳам, сўлак таркибида секретор иммуноглобулинлар мавжудлиги кариесни олдини олишда муҳим омил бўлиб ҳисобланади. Кариес касаллиги таснифи Тишлар кариес касаллиги клиник, патоморфологик, топографик белгилар ва тиш қаттиқ тўқималаридаги мутаносиб ўзгаришлар асосида таснифланади. Жахон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) таклиф қилган кариес таснифи: 1. Эмал кариеси (доғли, юза) 2. Дентин кариеси (ўрта, чуқур) 3. Цемент кариеси 4. Турғунлашган кариес 5. Бошқа турдаги кариес 6. Аниқланмаган кариес Клинико-топографик тасниф (бизда қабул қилинган). 1. Кариеснинг доғли босқичи (оқ, жигарранг, қора) 2. Юза кариес (эмал қатламида кузатилади) 3. Ўрта кариес 4. Чуқур кариес Клиник кечиши бўйича 1. Жадал кечадиган кариес (оқ доғли кариес) 2. Секин кечадиган кариес (жигарранг ва қора доғли) Т.Ф.Виноградова таснифи (КПУ+кп кўрсаткичлари асосида) I. гуруҳ – кариеснинг компенсацияланган шакли (1 даража) II. гуруҳ – кариеснинг субкомпенсацияланган шакли (2 даража)

III. гуруҳ – кариеснинг декомпенсацияланган шакли (3 даража) Б олалар ёшида кариес ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари. Кариес касаллиги хар ҳил ёшдаги болаларда бир хил кечмайди. Сут тишлари кариеснинг кечиши тишларнинг анатомик тузилиши, физиологик хусусиятлари билан ҳам боғлиқдир. Бундан ташқари бола организмининг қаршилик кўрсатиш хусусияти ва юқори рекативлиги ҳам муҳим аҳамият касб этади. Сут ва доимий тишларда кариес билан касалланиш даражаси бир хил бўлмайди. Сут тишларида кариесга чалиниш даражаси бўйича биринчи ўринда моляр тишлар, иккинчи ўринда курак тишлар ва кейинги ўринда қозиқ тишлар туради. Шу билан биргаликда пастки жағ моляр сут тишлари кўпроқ кариес жараёнига берилади, юқори курак тишлари пастки курак тишларига нисбатан кариесга кўпроқ чалинади. Болалар ёшида биринчи доимий моляр тишларда кариес энг кўп учрайди. Топографик ўрни бўйича кариес жараёни сут моляр тишлар контакт юзасида кўпроқ аниқланади, кейинги ўринларда тишларнинг бўйин қисми чайнов юзалари туради. Сут тишларида кариес лаб, лунж ва тил юзаларида ниҳоятда камдан-кам ҳолларда аниқланади. Доимий тишларда кариес жараёнининг энг кўп учраш жойи бу тишларнинг чайнов юзаларидир, иккинчи ўринда контакт- апроксимал юзалари туради. Сут тишлар қаторида кўплаб учрайдиган кариес. Кариеснинг бу тури болалар ёшигагина хос бўлиб, унда 8,10 ва баъзан бутун 20 та сут тишлари кариес жараёнига берилиши мумкин. Бундай ҳолларда бир тишнинг ўзида, унинг ҳар хил сатҳларида бир неча кариес кавакларини аниқлаш мумкин. Кариес жараёнини бундай тусда кечишини адабиётларда ўткир, жуда ўткир, гуллаётган, югурги кариес деб хам юритилади. Кўплаб учрайдиган мазкур кариес боланинг сут тишлари қаторини бутунлай бузилишига олиб келиши мумкин. Тез кечувчи кўплаб тишларни шикастлантирувчи бундай кариес жараёни кўпчилик ҳолларда бошдан кечирилган оғир кечувчи ўткир юқумли касалликлар (қизамиқ, скарлатина, қизилча, ангина ва бошқалар)дан сўнг ривожланиши мумкин. Сурункали хасталиклардан (тонзиллит, бронхитлар ва бошқ.) сўнг ҳам шундай ҳолатлар кузатилган. Кўп тишларни шикастлайдиган кариес жараёнида кариес жароҳатлари тишларнинг барча юзаларида учраши қайд қилинган. Бундай кўплаб тез кечадиган кариес жарёни тиш тож қисмини қисқа муддатларда емирилишига, пульпа тўқимасининг некрозига ва тишларнинг фақат илдиз қисмигина сақланиб қолишига сабаб бўлади. Жараён кетма-кет чиқаётган тишларнинг барчасига тарқалади ва боланинг 3-

4 ёшида барча сут тишлари уқаланиб, емирилиб кетиши оқибатида тишсизликка олиб келиши мумкин. Тишлардаги кўплаб учрайдиган кариес жарёнига сабаб бўлувчи омиллардан бири Рахит касаллигидир. Бугунги кунда рахит касаллигининг эрта болалик даврида (1 ёшгача) тарқалиш кўрсаткичи 55-70%ни ташкил этади. Рахит касаллигининг асосида кальций-фосфор алмашинувининг бузилиши, алмашинув жараёнини бошқариб турувчи Д витамини метаболитлари, қалқонсимон ва қалқонсимонорти безлар фаолиятининг бузилиши ётади. Оғир кечувчи рахит жараёнидан сўнг болаларда баъзан “гипокальциемик марказ” шаклланади. Бундай “марказ”нинг шаклланиши узоқ йиллар давомида гипокальциемия ва ювенил остеопатияларнинг клиник белгиларини юзага келтиради. Тиш-жағ системаси рахит касаллигида “ўққа” тутиладиган (мишен) аъзо ҳисобланади дейдиган бўлсак хато қилмаган бўламиз. Рахит касаллигида тиш-жағ системаси шаклланишининг бузилиши, тишлар минерализациясининг тугалланмай қолиши, доимий тишлар куртаклари ҳосил бўлишида четга чиқиш ҳоллари, жағлар ривожланишининг орқада қолиши, тишлар ва тишлар қатори аномалиялари, эрта ёшда учрайдиган кўплаб сут тишлари кариес рахит касаллиги билан санаб ўтилган тиш-жағ патологиялари ўртасида патогенетик боғланиш борлигидан далолат беради. Даун хасталигида ҳам шунга ўхшаш клиник ҳолатлар аниқланади. Бунда боланинг жисмоний ва ақлий ривожланиши орқада қолиши, кўпгина ички аъзолар, системалар, аёниқса ички секреция безлар фаолиятини бузилганлиги кузатилади. Тишларнинг жуфт-жуфт бўлиб чиқишининг бузилиши (уларнинг кечикиб чиқиши), айрим ҳолларда 4-5 ёшларда чиқиши, сут тишларини кўплаб кариес жараёни билан шикастланиши, бу ҳолатнинг доимий тишларда ҳам кузатилиши, тишлар барча юзаларининг, баъзан одатда кузатилмайдиган тил, лунж сатҳларида кариес жараёни кечиши эътиборни жалб қилади. Даун касаллигида тишларнинг кўплаб кариесга учрашига сабаб болаларнинг ҳар хил инфекцияга тез берилувчанлиги, юқори нафас йўллари касалликларига тез-тез чалиниши ва энг асосийси оғиз бўшлиғи гигиенасининг ниҳоятда ёмонлигидир. Кариес жараёнинг тезлик билан тарқалиши сут тишларидаги энг асосий хусусияти ҳисобланади. Сут тишлари кариеси доимий тишлардаги кариес жараёнидан фарқли ўлароқ жуда тез кечиб, тезда эмал-дентин чегарасига етиб боради ва дентинни жароҳатлашни давом эттиради. Бу нарса эмал қаватининг юпқалиги ва дентин тўқимасининг сут тишларидаги ўзига хос тузилиши, кам минераллашган соҳалар мавжудлиги, бу соҳалар ўз навбатида пулпа тўқимасигача етиб бориши билан боғлиқдир. Шу даврда пулпа тўқимасининг фаоллик даражаси ҳам пастроқ бўлади. Шунинг натижасида болалар ёшида айниқса, касалманд, ҳали жуда ёш (1-3 ёш) болаларда кариес

жараёнининг доғ босқичидан чуқур босқичига ўтиши қисқа муддатларда юз беради ва пулпит, периодонтит каби асоратларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлади. Бундай тишлар кариес кавакларида дентин тўқимаси жуда юмшоқ, палахса бўлиб осон ажралади. Дентин тўқимаси оч сариқ тусда бўлади. Кариес жараёни эмал, дентин тўқималарига тезда сингиб кириб, пулпа тўқимасига етиб борганга ўхшайди. Циркуля кариес. Фронтал сут тишларида кариес жараёни тиш бўйин қисмининг лаб юзаларидан бошланиб апроксимал ва тил юзаларини қоплаб жароҳатлайди. Тишнинг барча юзаларида жараён чуқурлашиб, эмал, дентин тўқималари емирилиши оқибатида тиш тож қисми осонгина синиб тушади. Натижада тишдан фақат илдиз қисмигина қолади. Сут тишларининг циркуляр кариеси нурланиш оқибатида содир бўладиган кариес жараёнига жуда ўхшаб кетади. Радиация нурлари таъсирида юзага келган кариес жараёни ҳам тишларнинг бўйин қисмида ривожланиб, жадал кечиши оқибатида тиш тож қисмининг синиб тушишига ва тишсизликка олиб келади. Бундай ҳолатлар тўқималардаги, аъзолардаги ёмон сифатли ўсмаларни нур ёрдамида даволашдан сўнг кузатилади. Сут тишларида циркуляр кариес ривожланиши қуйидаги омилларга боғлиқ бўлади: сут тишларининг тож қисми ҳомила даврида ривожланишини инобатга олсак, уларнинг структурасининг шаклланиши ҳомиладорликнинг кечишига боғлиқ; сут тишларининг бўйин қисми бола туғилиши билан ривожлана бошланишини назарда тутсак, бунда туғилган чақалоқ ҳаётнинг янги шароитига тушиб қолади. Интерплацентар озиқланиш табиий овқатланиш билан алмашинади, у сунъий ёки она сути билан озиқланиш бўлиши мумкин. Овқатланиш шароити, яшаш шароити, ҳар хил касалликлар, ўткир респиратор касалликлар тиш эмали ва дентини ривожланишини бузиши мумкин. Шу пайтда тиш бўйин қисми қаттиқ тўқималари жуда нозик, минераллашув жараёни поёнига етмаган бўлиб юқорида кўрсатилган омиллар уни тугалланмай қолишига сабаб бўлади. Бундай ҳолат сут тишлари бўйин қисмининг кариесга нисбатан мойиллигининг ошишига сабаб бўлади. Циркуляр кариес асосан муддатидан олдин туғилган гипотрофик, рахитга чалинган, сил касаллиги мавжуд бўлган, сунъий овқатлантирилган болаларда учрайди. Бундай ҳолатларда минерал тузлар (Са) минераллашган суяклар таркибидан ювилиб чиқади. Циркуляр кариес учун жараённинг жадал равишда тиш пулпасига томон тарқалиши, йўналиши характерлидир. Шуни айтиш жоизки циркуляр кариес оқибатида содир қилинган ўткир пулпитларда болалар шикояти бўлмайди ва улар шифокорга мурожаат қилишмайди. Бунга қуйидагилар сабаб бўлиши

мумкин: 1) Организмнинг қаршилиги сусайган болаларда пулпа некрози бирор-бир белги билан маълум бўлмайди, жараён секин-аста сурункали тус олади ва сурункали периодонтитга айланади. 2) Циркуляр кариес жараёнида тиш илдизи пулпаси ўзининг тож қисмидан иккиламчи дентин ҳосил бўлиши оқибатида ажралади. Тишнинг тож қисми синиб тушганда яроқли бўлган илдиз пулпаси ташқи муҳитдан иккиламчи дентин ҳисобига ажралади. У ўз навбатида соғлом периодонтни сақлаб қолади ва бундай тиш илдизи бир мунча вақт ўз вазифасини бажариши мумкин. Яссиланиб кечувчи кариес. Сут тишлари кариесининг бу шаклида кариес жараёни чуқурлашмасдан яссиланиб кечиши оқибатида тиш сатҳида катта кариес майдончаларини юзага келтиради, шикастланган соҳа жуда юзаки чуқурликка эга бўлади. Агарда жараён тез кечса тиш тезда емирилиб, уваланиб кетади. Лекин, баъзида яссиланиб кечувчи карие жараёни жуда секин кечади. Бунда дентин жигарранг ёки тўқ жигарранг тусда бўлади, у анчагина зич, осонликча кўчириб бўлмайди. Бу ҳол сурункали кариеснинг шаклларидан бири бўлиб “стационар” ёки “тўхтаб қолган” кариес деб ҳам аталади. Яссиланиб кечувчи кариесда тиш эмали ва дентини қисман емирилиб кетган бўлишига қарамай кариес каваги ҳосил бўлмайди. Бундай ҳол чайнов тишларида ҳам, курак тишларида ҳам кузатилади. Аммо, сут тишларида сурункали кечувчи кариес жараёни жуда кам, аксарият ҳолларда тез кечувчи деминерализацияни кузатамиз. Кариес жараёнининг асосий клиник белгилари, кариесга учраган тишлар сони, кариес жадаллиги кўрсаткичига қараб кариеснинг фаоллик даражаси аниқланади. Виноградова Т.Ф. Кариеснинг 3 хил фаоллик гуруҳини тавсия қилган: I. гуруҳ – кариеснинг компенсацияланиб кечиши (1 даража), бунда тишлар фаолияти бузилмаган.(1-5 тишлар шикастланган) II. гуруҳ – кариеснинг субкомпенсацияланиб кечиши (2 даража), бунда тишлар фаолияти қисман бузилган. (6-9 тишлар шикастланган) III. гуруҳ – кариеснинг декомпенсацияланиб кечиши (3 даража), бунда тишлар фаолияти деярли тўлиқ бузилади. (10 ва ундан ортиқ тишлар шикастланган) III гуруҳ болаларининг тишлар қаторида жуда кўплаб тишларда кариес ва унинг асоратларини кузатиш мумкин. Депулпация қилинган тишлар сони ҳам бир мунча кўп бўлади. Кариес кавакларида кўплаб нам, дентин ўткир

қиррали чегарага эга, деярли барча тишлар жароҳатланган, тишларда кўплаб бўрсимон доғлар мавжуд бўлади. Текшириб кўрилганда илгари қўйилган пломбаларнинг яроқсиз ҳолга келганлиги, кариес қайталанганлигини кузатамиз. Т.Ф. Виноградова томонидан таклиф қилинган мазкур тасниф болалар терапевтик стоматологиясида кенг кўламда ишлатилади. Клиник белгиларнинг намоён бўлиши нуқтаи-назаридан болаларда кечадиган кариеснинг катталарникига ўхшаб: доғ босқичидаги кариес (macula carioza), юза кариес (caries superficialis), ўрта кариес (caries media), чуқур кариес (caries profunda) турлари фарқ қилинади ва тасниф қилинади. Булардан биринчи иккитасини бирлаштириб кариеснинг бошланғич босқичи деб юритилади. Ўрта кариес Бу хасталикнинг фаол ва ёшга нисбатан бир қадар клиник, кўринишлари мавжуддир, Ўрта кариес 1-3 яшар болаларда анча тезроқ кечиб, бир неча ой мобайнида тиш эмаль қавати жароҳатнинг ўрта қисмида батамом уқаланиб тушади. Жароҳат атрофидаги эмаль қават мўртлашиб, нотекис қирралар ҳосил қилади. Дентин қават тиниқлашиб намланади, юмшайди ва у экскаватор ёрдамида енгил кучиши мумкин. Юмшоқ дентин кўчирилганда кариес ковагининг тиниқ юзаси кўринади. а б в 4-Расм. 1-синф ўрта кариес ковагини чархлаб шакллантириш. а-чайнов сатҳидаги фиссур кариесда; б-чайнов юзасида ҳосил бўлган ясси кариесда; в-ясси кариес жароҳатини чархлаб шакллантириш ва пломбалаш. Бу ёшдаги болалар учун сут тишларда ўрта кариеснинг ясси сатҳ бўйлаб кенгайиши ўзига хос белги бўлиб ҳисобланади. Бунда тиш қаттиқ тўқималари кариеси юза соҳа бўйлаб кенгая бошлайди ва у тўқималарда минерал тўзларнинг шиддатли равишда камайиши билан бахоланади. Курак тишларда ва айрим ҳолларда қозиқ тишларда ясси емирилиш айланма йўналишда тез кечиб, тишлар бўйин қисмини, уларнинг бир-бирига тегиб турган (контакт) юзаларини, танглай юзасини жароҳатлаб, тишлар тожси

(тож қисми)нинг синиб тушишига олиб келади. Озиқ (моляр) тишларда кариеснинг ясси шаклда кечиши чайнов юзаларда эмаль қаватнинг буткул, дентин қаватнинг қисман йўқолишига сабаб бўлади. Шундай ҳолатни тишларнинг бўйин қисми соҳасида ҳам кўриш мумкин. Кариеснинг ясси юза бўйлаб тарқалиши натижасида курак тишлар ва қозиқ тишлар тож қисмининг бир бўлаги емирилиб, силлиқлашиб қолади (4-расм, а, б). Кариес хасталиги сут тишларида шиддатли равишда кечади. У суст, сурункали кечганда жароҳатланган дентин қўнғир тусда «қуруқ» бўлиб, уни экскаватор билан кўчириш бирмунча қийинлашади. Жароҳатланган дентин кўчирилганда кариес ковагининг таг юзаси оч қўнғир доғ рангида кўринади. Ўрта кариесга ташхис қўйганда уни чуқур кариес, сурункали гангреноз пульпит, сурункали периодонтитлардан фарқлаш керак. Бундай ҳолларда кариес қаватида зонд юритиб кўрганда, ковак деворлари чархланганда унинг таг юзасида оғриқ сезилмайди, аммо эмаль ва дентин чегарасида енгил оғриқнинг пайдо бўлиши касалликнинг ўрта кариес эканлиг и дан дарак беради. Чуқур кариес Касалликнинг бу турида тишнинг эмаль қавати тўлиқ емирилиб, тиш юмшоқ тўқимаси (пульпа) билан кариес коваги орасида нозик дентин қатлами ҳосил бўлади. Дентин тўқимасининг анатомик, физиологик тузилиши (дентин каналчаларининг кўплити, кенглиги) ва унда минерал тузлар озлиги болаларга чуқур кариес ташхисини қўйишда жуда эхтиётчан бўлишни талаб қилади. Чуқур кариеснинг аниқ клиник белгиларини биз боғча болаларида ва 7-10 яшар мактаб болаларидагина кузатишимиз мумкин. Бу белгилар шу болаларда кариес хасталиги сурункали кечгандагина яққол намоён бўлади. Ёш болаларда эса кариес ковагинннг чуқурлашуви кўп ҳолларда тиш юмшоқ тўқимаси (пульпа) нинг сурункали яллиғланишига ёки некрозига (ўлимига) сабаб бўлади. Шунинг учун бундай ҳолларда касал тиш атрофидаги юмшоқ тўқималарни синчиклаб кўздан кечириб, бармоқлар билан пайпаслаган ҳолда шиш, қизариш, йиринг йўли (свиш) бор-йўқлигини аниқлаш муҳим аҳамият касб этади. Баъзи бир ҳолларда пайпаслаш натижаси клиник белгисиз сурункали периодонт яллиғланиш тиш илдизини ўраб турувчи альвеола суягининг кирган емирилиши (резорбция) ҳолатларини кўриш мумкин. Жароҳатланган тиш соҳасидаги жағ ости лимфа тугунларннинг катталашганлиги, пайпаслаганда оғриши буни тасдиқлайди. Бошқа тиш касалликларидан фарқлаш мақсадида кариес коваги туб сатҳидан юмшаган дентин қатлами экскаватор ёрдамида охиста кўчирилиб олиб ташланади. Бу пайтда тиш юмшоқ тўқимаси қисман очилиб қолса, иш анча енгиллашади. Бундай ҳолда пульпа қонаб, оғриқ сезила бошласа, бу ҳол клиник белгисиз кечаётган сурункали фиброз пульпит (пульпа яллиғланиши)дан дарак беради. Тож пульпасининг некрози сурункали

гангреноз пульпитдан ёки сурункали периодонтит яллиғланишидан дарак беради. Агар кариес коваги туб юзасидан юмшаган дентин ажратиб олингандан кейин юза қаттиқлигича қолса, дентин тиниқ ёки ранги озроқ ўзгарган бўлса, бундай ҳолда чуқур кариес ташхиси қўйилади. Айрим ҳолларда болаларнинг инжиқлиги туфайли ташхис қўйиш қийинлашади. Бундай ҳолларда кариес коваги тозаланиб, бир неча кун муддатга вақтинчалик беркитилади. Кариеснинг давоси. Болалар ёшида кариесни даволашда, айниқса унинг ўткир, кўплаб тишларни шикастлантирган ҳолларда бундай ҳолатни келтириб чиқарувчи сабабларни аниқлашга жиддий эътибор бериш лозим. Бунда бола организмини ҳимоя воситаларини сусайтирувчи, уни кучсизлантирувчи омилларни аниқлашга харакат қилиш зарур. Бундай кучсизланган беморларни иложи бўлса педиатрлар билан биргаликда текшириб кўриш мақсадга мувофиқдир. Анамнез маълумотларига таяниб, бошидан кечирган касалликлар, яшаш шароити, овқатланиш режими ва бошқаларни инобатга олган ҳолда педиатр шифокор билан биргаликда даволаш режасини тузиш даркор. Даволаш чоралари умумтерапевтик ва маҳаллий стоматологик қисмлардан иборат бўлади. Бошланғич кариес давоси. Сут тишларида бошланғич кариес (доғли кариес, юза кариес)ни тиш тўқималарига тиғ теккизмасдан консерватив усулда даволаш бугунги кунда кенг тарқалган. Эрта ёшдаги (1-3 ёш) болаларда бошланғич кариес кумушлаш ўтказиш йўли билан даволанади. Бунда тишлар юзасидан юмшоқ карашлар яхшилаб тозаланади, антисептиклар билан ювиб қуритилади, даволанаётган тишлар пахта болишчалар ёрдамида сўлак ва милклардан ажратилади. Кумушли эритма шиллиқ пардага тушса уни куйдириш хусусиятига эгалигини эсда тутиш лозим ! Шикатланган сохада дентин юмшоқ бўлса, кумушлаш усули қўлланилмайди (бунда кариес жароҳати бор ёрдамида шакллантирилади). Кумушлаш йўли билан даволашда 20-30% ли кумуш нитрат тузининг сувдаги эритмаси ишлатилади. Бунда кумушни эркин қайтарувчи моддалардан фойдаланилади (4% гидрохинон, аскорбин кислота эритмаси). Кумушлаш 3 марта ҳар 2-3 кунда бир марта ўтказилади ва натижада кумушнинг қалин қора парда(пленка)си ҳосил бўлади.

Маълумки тишларда кечаётган фаол деминерализация жараёни натижасида кариес доғи юзага келади. Болаларда бу доғлар асосан оқ, бўрсимон тусда бўлади. Бундай ҳолларда яна бир сунъий реминерализация усулини қўллаш ҳам ижобий натижалар беради. Сунъий реминерализация усулини амалга ошириш учун бир қанча реминерализация хусусиятига эга бўлган эритмалар тавсия қилинган. Улар ўз таркибида кальций, фосфор, фтор ва бошқа макро-ва микроэлементларни сақлайди. Шундай эритмалар қаторига 10%ли кальций глюконати, 2-3% ли ремодент эритмаси, 2%ли натрий фтор эритмаси киради. Бу эритмалар аппликация (чаплаш) усулида қўлланилади. Даволаш самарадорлиги кариес доғи мавжуд тишларни дори чаплашга яхшилаб тайёрлаш ишлари билан боғлиқдир. Бу усулни амалга оширишдан олдин бемор бола тишларини чўтка, паста ёрдамида яхшилаб ювади, шифокор қолган карашларни қиртишлаб тозалайди, 2%ли водород пероксиди билан эмал сатҳини ишлов бериб тозалайди, антисептиклар билан чайдиради, тишлар қуритилади, сўлакдан ажратилади, қуритилган тишлар сатҳига реминерализацияловчи эритмага обдон ҳўлланган пахта болишчалар ёки салфеткаларни ёзади. Бу эритма тиш сатҳида 15-20 минут мобайнида ушлаб турилади ва ҳар 5 минутдан сўнг пипетка ёрдамида эритмадан томизилиб турилади. Апликациядан сўнг тиш юзаси қуритилиб, 2%ли натрий фтор эритмасига ҳўлланган болишча ёки салфетка 2-3 дақиқага қўйилади. Даволаш муолажаси ҳар кун ёки кунора 15-20 марта ўтказилади. Ўрта ва чуқур кариесда кариес каваги албатта чархланиб шакллантирилгандан сўнг доимий тишлар кариесини даволагандек муолажа қилинади. Кариес кавакларини чархлаб шакллантиришда маълумки, Блек таснифидан фойдаланилади. Блек тавсиясига кўра кариес кавагини чархлаб шакллантиришдан мақсад шикастланган соҳаларни тўлиқ олиб ташлаш ва пломба материали яхши ёпишадиган ретенция нуқталарини ҳосил қилишдан иборатдир. Замонавий, янги пломба ашёларини пайдо бўлиши Блек тавсиясига бир мунча ўзгартиришлар киритишга сабаб бўлмоқда. Бунда кариес кавагини пломбалашга тайёрлаш жараёнида асосий урғу механик ретенция нуқталарини ҳосил қилишга нисбатан кимёвий адгезия принципини илгари суради. Бу эса эмал тўқимасини иқтисод қилиш, аяш ва иложи борича сақланиб қолишини таъминлайди. Замонавий композицион пломба ашёлари эмал, дентин тўқимаси билан кимёвий бирикиш хусусиятига эгадир. Бу эса мустаҳкам механик боғланишни (эмал билан пломба ашёси орасида) юзага келтиради. Бундан

келиб чиқадики, кариес кавагини чархлашда патологик ўзгарган тўқималарни қолдирмай чархлаб, соғлом эмал соҳасини иложи борича иқтисодлаш ва аяш асосий принцип ҳисобланади. Болалар ёшида тишларнинг анатомик ва физиологик хусусиятларидан келиб чиқиб ва пломба ашёларининг физик-кимёвий хусусиятларини хисобга олиб, доимий пломба ашёларини кариесни даволаш нуқтаи-назаридан 3 гуруҳга бўлиш мумкин. 1. Болалар ёшида сут ва шаклланмаган илдизли доимий тишлар кариесини даволашда ишлатилмайдиган пломба ашёлари. Мазкур пломба ашёлари ажратувчи таглик билан ҳам токи тишлар тўлиқ шаклланиб бўлгунича доимий пломба сифатида ишлатилмайди: А) Силикатли цементлар – силицин (белацин), фритекс. Бунга асос бўладиган сабаб силикат цементининг кислоталик хусусияти юқори бўлиб рН кўрсаткичини анча пастлигидир. Силикат цементининг кислотали компонентлари сут тишлари дентинида каналчалар кенглиги, минерал тузларга тўйиниши пастлиги сабабли тезда пулпа тўқимасига сингиб ўтиб унда яллиғланиш чақиради. Б) Сунъий смолалар асосида тайёрланган пластмасса ашёлари – акрилоксид, карбодент, норакрил. Бу пломба ашёларидаги қолдиқ мономер сут ва шаклланмаган илдизли доимий тишлар пулпа тўқимасига заҳарли таъсир кўрсатади. В) кимёвий ва нур таъсирида қотадиган композит материаллар – эвикрол, комполайт ва бошқалар. 2. Ҳар қандай болалар ёшида фақат ажратувчи таглик қўйилиб ишлатилиши керак бўлган пломба ашёлари: А) силикофосфат цементлар – белодонт (беладонт). Буларнинг асосий камчиликлари – адгезия қобилияти суст, эрувчанлиги юқори. Б) амалгамалар – кумушли, мисли, галодент-М. Асосий камчиликлари – уларнинг иссиқлик ўтказувчанлиги тиш тўқимаси билан бир хил эмас, ортодонтик даволашда уларни алмаштиришга тўғри келади. 3. Шишаиономер цементлар (ШИЦ). Мазкур цементлардан силикат ва поликарбоксилат цементларининг ижобий хусусиятлари мавжуд бўлиб, салбий хусусиятлари (адгезиясининг пастлиги, пулпа тўқимасига заҳарли таъсири) деярли йўққа чиқарилган. Нур билан қотувчи шишаиономер пломба ашёлари 30-сония нур берилганда 4-5 дақиқада максимал мустаҳкамлигини олади-қотади (кимёвий йўл билан қотувчилар учун 24 соат керак бўлади). Нурда қотувчи шишаиономерлар дентин тўқимаси билан ҳам кучли боғланиш ҳосил қилишади.

Шишаиономер цементларининг умумий хусусиятлари қуйидагилардан иборат: - тиш қаттиқ тўқималари билан кимёвий боғланиши; - пулпа тўқимасига таъсир кўрсатмаслиги; - эриши пастлиги; - дентин ва композитларга нисбатан адгезияси (ёпишқоқлиги) жуда юқорилиги; - рентген контрастлик хусусияти юқорилиги; - узоқ муддат ўзида фтор ионларини ажратиб кариес жараёнига барҳам бериши; - кислоталар таъсирига турғунлиги; - тиш рангига мослашиши юқорилиги; - кенгайиш хусусиятининг тиш дентинига яқинлиги. Санаб ўтилган хусусиятлари шишаиономер пломба ашёларини болалар стоматологиясида кенг кўламда ишлатишга асос бўлади. Шишаиономер цементларининг кукуни(порошоги) таркибида 12-17% фторидлар сақлайди ва шу хусусияти билан бошқа цементлардан юқори туради. Узоқ муддат ўзидан фтор ионларини ажратиши натижасида дентин, эмал қаватларининг структурасини мустаҳкамлаб уларнинг ўтказувчанлик қобилиятини пасайтиради. Бу эса ўз навбатида бактериялар, микроорганизмлар фаолияти натижасида ишлаб чиқарилган заҳарли моддаларни тиш қаттиқ тўқималарига сингиб киришини олдини олади. Шундай қилиб шишаиономер цементлар гуруҳига кирувчи пломба ашёлари универсал ашё сифатида юқори адгезив хусусиятга эга бўлиб пулпа тўқимасига заҳарли, салбий таъсир кўрсатмайди. Бундай сифатлари шишаиономер цементларини болалар терапевтик стоматологияси амалиётида сут тишлари ва шаклланмаган илдизли доимий тишлар кариесини даволашда кенг кўламда ишлатишга имкон беради. Немис стоматолог профессори А. Кнаппвост кариес профилактикаси ва даволаш усули сифатида сут тишлари учун чуқур фторлаш йўлини тавсия этади. Чуқур фторлаш деганда дентиннинг юмшаган соҳаларида кимёвий йўл билан юқори дисперс (диаметри 50 А 0 бўлган) кальций фтор кристалларини ҳосил қилиш жараёни тушунилади. Чуқур фторлаш жараёнини амалга ошириш учун эмал тўқимасига кетма- кетликда аввал силикатнинг магний-фторли эритмаси билан ҳўллаб, кейин кальций гидрооксиди суспензиясини суриш тавсия этилади. Бунда фторсиликат комплекси ҳосил бўлиб, у ўз-ўзидан парчаланиши оқибатида жуда майда кальций фторидининг ва магний фторидининг кристаллари ҳосил бўлади. Шу билан биргаликда полимер ҳолатига келган силикат кислотаси ҳам ҳосил бўлади. Кальцийли ва магнийли кристаллар узоқ вақт мобайнида

(1 йилдин ошиқ вақт ичида) эркин фтор элементларини ион шаклида ажратиб, юқори концентрация ҳосил қилади ва реминерализация жараёнини тўлиқлигича амалга оширишга шароит яратади. Муаллиф фикрича ана шундай кристаллар билан тўйинтирилган дентин баъзи бир ҳолларда кариес таъсирида ўзгарганлиги учун, ўзгарган қисмларини озроқ олиб ташлаш шароитини яратади ва дентин қатламини иқтисод қилишга имконият беради. Кариеснинг мазкур профилактика ва даволаш усули қанчалик самарадорлигини вақт кўрсатади. Бу йўналишда бугунги кунда фаол амалий ишлар олиб борилмоқда. Ўрта ва чуқур кариесини даволаш. Кариес жараёнининг даволаш тадбирини Блэк таснифи (классификацияси) нуқтаи назаридан тушунтириш мақсадга мувофиқдир. I синф кариесни даволаш. I синф кариес ковагини пломбалашда энг яхши тўлдиргич бўлиб бугунги кунда шишаиономерли(глассиономерли) цементлар ҳисобланади. Бунда кариес ковагининг тубига таглик қўйиш шарт эмас. Шу синфга мансуб кариес ковакларини ажратувчи таглик қўйиб, белодонт(белодонт) цементидан гайёрланган пломба билан пломбалаш ҳам мақсадга мувофиқдир. II синф кариесини даволаш. Бунда кичик ва катта озиқ тишларнинг бир-бирига тегиб турган (контакт, апроксимал) юзалари шикастланади. Доимий тишларда бу хил шикастланиш бирмунча кейинроқ (10- 12 ёшдан бошлаб), фиссур кариесидан кейин қайд этилади. 4-5 яшар болаларда кўпинча тишлар контакт нуқтасида пайдо бўлган кариес жарохати апроксимал юза бўйлаб кенгайиб боради. Бундай турдаги кариес ковагини чархлаш пайтида ковак кенгайтирилиб, чайнов юзасига олиб чиқарилади ва қунт билан шакл берилади. Тиш бўйин олди юзасида ковак ясси шаклда ишланиб, туб қисми кириш қисмига нисбатан бир оз кенгайтирилади ва қўшимча юза, таянч нуқталари ҳосил қилинади. Контакт юзалардаги кариес ковагини пломбалашда, албатта матрица (қўшни тиш юзаси билан қўйилаётган пломбанинг орасига қўйиладиган металл пластинка)дан фойдаланмоқ зарур. Асосий пломба тагига қўйиладиган таглик бирмунча суюқроқ қориштирилса, уни юпқа қатлам қилиб ёйиш осонроқ бўлади. Таглик юпқа қават ҳосил қилиб қўйилгандан кейин тишлар оралиғига матрица - ажратгич қўйилади. Бир булак амальгамадан тайёрланган пломба кичик бўлак ҳолда матрица орқасига, яъни таглик устига қўйилиб, пахтадан тайёрланган думалоқ тампон ёғочдан ёки металлдан ишланган махсус зичлаштиргичлар ёрдамида мустаҳкамланади.

Доимий катта озиқ тишлар ковагини амальгама, кичик озиқ тишларнинг кариес ковагини эса эвикрол ёки бошқа композит материаллар билан пломбалаш мақсадга мувофиқдир. Сут тишлари молярлари алмашинувига 1-3 йил вақт керак бўлган тақдирда белодонт цементидан пломба қўйиш мумкин. Бола 4-5 яшар бўлса кариес ковагига яхши шакл бериб, амальгама пломбаларидан фойдаланиш ижобий натижалар беради. 2-4 яшар болаларда биринчи озиқ тишлардаги кичик ҳажмдаги кариес ковакларини фосфат цемент(уницем), лактодонт, инфантид цементлари айниқса шишаиономер цементлар(Цемион, Fuji ва б.) билан тагликсиз пломбалаш мумкин. Бу ёшдаги болалар кўпчилик ҳолларда инжиқ ва бесаранжом бўлганликлари туфайли шикастланган юзага керакли шакл бера олмаслик мумкин. Кейинчалик бу пломбалар емирилган ёки енгил шикастланганда юпқа қатлам ҳосил бўлади, шунда керакли шакл бериб, устидан амальгама пломба қўйиш мумкин. III синф кариесини даволаш да қуйидагиларга амал қилишни лозим деб ҳисоблаймиз. Бу гурухга кирувчи кариес коваклари курак ва қозиқ тишларнинг контакт юзасида аниқланади. Мабодо тишлар орасидаги масофа жағ суяги ўсиши натижасида (4-5 яшар ҳолларда) бирмунча кенгайган (трема) бўлса, шикастланган эмаль қавати силлиқланиб, унга 30% ли кумуш нитрат эритмаси билан уч марта қайталаб ишлов берилади. Натижада кариес жараёни ривожланишдан тўхтайди ва сут тишлари физиологик алмашинувигача шикастланмаслиги мумкин (5-расм, а, б). Тишлар бир-бирига нисбатан зич жойлашган тақдирда кариес ковагига кичик ўлчамли шарсимон ёки тескари конуссимон бор ёрдамида шакл берилади. Таянч нуқталар бу ҳолда тиш дентинининг милкка ва кесувчи юзага яқин соҳаларида ҳосил қилинади (5-расм, в, г.). Бу хилда шакл берилган кариес ковакларини фосфат цементи билан беркитиш лозим. 5 -Расм. Олдинги кесувчи сут тишларида III -синф кариес ковагига чархлаб ишлов бериш: а,б – тишлар орасида диастема мавжуд бўлганда; в,г – тишлар орасида диастема бўлмаган ҳолларда кариес кавагини шакллантириш. Россияда ва Европа мамлакатларида ишлаб чиқарилаётган янги, пломбалаш учун ишлатиладиган шишаиономер цементларидан фойдаланиш

ҳам яхши натижалар бермоқда. У асоратсиз бўлиб, тиш эмали билан кимёвий бирикиш хусусиятига эгадир. III синф гурухига кирувчи, унчалик чуқур бўлмаган кариес ковакларини беркитишда жуда қўл келади. Сут тишларини пломбалашда, шунингдек яна бир янги ҳосил қилинган лактодонт цементи ҳам қулайдир. Қаттиқликда у белодонт цементидан қолишмайди. Юқорида айтилган пломбалаш материаллари (ашёлари) тиш пульпасига нисбатан зарарсиз бўлганлиги учун уларни таглик (таглик - ҳимоя қавати) сиз ишлатиш анча қулайлик туғдиради ва кам вақт талаб қилади. Композит материаллар (эвикрол, поликарбоксилат ва б.) қўлланилганда чархланган кариес коваги жуда ҳам эҳтиётлаб 37% ли ортофосфат кислотаси ёрдамида кальцийсизлантирилади. Бунинг учун 10-20 сония мобайнида кариес коваги деворлари шу суюқлик ёрдамида енгил намланади, шундан сўнг 20 секунд мобайнида сув билан ювилади. Композит материаллар фақат таглик устидан қўйилади. IV синф кариесини даволаш. Бу гурух кариес жароҳатлари курак, қозиқ тишларининг контакт юзаси, тишнинг кесувчи қирраси ва бурчагини шикастлайди. Бу хасталик сут тишларида асосан кариес асорати бўлмиш пульпа ёки периодонт яллиғланиши билан кечади. Шунинг учун пломбалаш ишлари эндодонтик даволаш тадбирларидан кейин қийинчилик туғдирмайди. Бундай даволаш усуллари кейинги бобларда тилга олинади. V синф кариесини даволаш. Бу гурухга кирадиган жароҳатлар ҳамма сут ва доимий тишларда, тиш бўйин соҳасига яқин юзаларни шикастлайди. Бу турдаги жароҳатлар 1-3 яшар болаларда кўпинча асосан курак тишлар буйин соҳасида аниқланади. Бундай ҳолларда кариес ковагини ўткир экскаватор ёрдамида қунт билан қиртишлаб, шикастланган эмаль ва дентин тўқималаридан тозалаш лозим. Чунки бу ёшдаги болаларда бор тиғи билан ковакка ишлов бериш кўпгина ҳолларда пульпанинг очилиб қолиш хавфини туғдиради. Дентин тўқимасини бир қадар микробсизлантириш (дезинфекция) мақсадида коваклар бир неча хафта мобайнида эвгенолли (қалампирмунчоқ мойи) ёки тимолэвгенол пасталар билан вақтинча беркитилади. Муддат тугагандан сўнг уларни фосфат цементидан тайёрланган ёки бошқа зарарли хусусияти бўлмаган цементлар пломбаси билан алмаштирилади. Юмшоқ пломба алмаштирилаётган пайтда ковакларга тескари конуссимон бор ёрдамида оҳиста ишлов бериш мумкин. Чунончи, бирламчи қуйидаги юмшоқ эвгенолли паста бир вақтнинг ўзида иккиламчи дентин ҳосил бўлишини таъминлайди. Натижада кариес ковагининг туби бирмунча қалинлашади. 3 яшар ва ундан катта болаларда ўрта кариес ковакларига бемалол кичик ўлчамли тескари конуссимон ёки фиссур борлар ёрдамида ишлов бериш мумкин. Ҳосил қилинган ковак туби сатҳининг юзаси ковакка кириш қисми юзасидан бирмунча кенгрок бўлгани учун пломба тиш деворида узоқ муддат сақланади (6 -расм, а, б).

6 -Расм. Катта озиқ сут тишларда V синф кариес кавагини чархлаб шакллантириш: а – шакллантирилмаган кариес каваги; б – кариес кавагини чархлаб, шакллантирилган. Оғир даражали кариесни даволаш. Ташхис тўғри қўйилган тақдирда бу турдаги кариес ковакларини ёш болаларда (1-3 ёш) икки қатновда даволаш мақсадга мувофиқдир. Бунга сабаб, сут тишларининг қаттиқ тўқима қатламларининг доимий тишлардаги қатламлардан юпқалигидир. Чуқур кариес коваги сут тишларида анча юзароқ бўлиб, унта бир неча қатлам пломбаларни (даволовчи малхам, ажратувчи сувли дентин фосфат-цементли тагликлар ва доимий пломба қатлами) сифатли қилиб жойлаштириш мушкулдир. Бундай ҳолда пломба тезда кўчиб, тушиб кетади. Бемор биринчи бор келганда ковак тозаланиб ювиб, қуритилиб, тубига даволовчи малхам пасталар (эвгенол-тимолли, эвгенолли, кальцин, кальмецин кабилар) қўйилиб, устидан пахта тампон билан ажратиб, сувли дентин билан беркитилади. Бу хилдаги пломба бир неча кун мобайнида (бир хафтагача) сақланади. Шу вақт ичида малхам паста анчагина қотади ва сувли дентин таглик қўйишга ҳожат қолмайди. Бемор иккинчи бор келганида ковакдан вақтинчалик пломба, пахта тампон олиб ташланиб, юза фосфат цемент таглиги устидан белодонт ёки бошқа бирор хил мустаҳкам пломба қўйилади. Катта ёшдаги мактаб болаларида I синфга мансуб кариес ковакларида пломбалаш катта озиқ тишларда биринчи қатновда тугатилади. Чунки доимий тишларда чуқур кариес ковагининг ўлчамлари кўп қаватли пломбалар қўйиш учун имкон беради.

O'xshashlar

Сут тишларининг ривожланиши

Ҳазм қилиш ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Ҳазм тизими

Овкат хазм килиш тизими, огиз бушлиги, халкум ва кизилунгач

Овқат ҳазм қилиш органлари касалликлари