Sog‘lom turmush tarzi - Tibbiyot - Referatlar

Sog‘lom turmush tarzi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.0244140625 KB

Ko'chirib olish

Sog‘lom turmush tarzi Reja: 1. Salomatlik va sog‘lom turmush tarzi haqida tushuncha. Katta yoshdagi inson salomatligini qo‘llab-quvvatlovchi omillar 2. Salomatlikni saqlashda ruhiy holatni boshqarish. Katta yoshdagilar salomatligini muhofaza qilishning asosiy prinsiplari va sog‘lom turmush tarzi targ‘iboti vositalari .

1. Salomatlik va sog‘lom turmush tarzi haqida tushuncha. Katta yoshdagi inson salomatligini qo‘llab-quvvatlovchi omillar Inson salomatligini saqlash va mustahkamlash, qolaversa, uzoq umr ko‘rishning yagona yo‘li sog‘lom turmush tarzi ekanligi endilikda hech kimga sir emas. Iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlarda yashovchilar ko‘proq turmush tarzini sog‘lomlashtirishga harakat qilishadi. Shu bois, eng avvalo, o‘z sog‘lig‘ini o‘ylash darkor. Ikkinchidan, sog‘liqni ta’minlagan holda o‘zining iqtisodini ham mustahkamlab borishi lozim. Zero, bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir odam sog‘lom, baquvvat bo‘lishi kerak. Sog‘lom turmush tarzi tarafdorlarining fikricha, agar odamlar quyidagilarga amal qilishsa, deyarli kasal bo‘lishmaydi. Birinchi shart. Ovqatlanishni to‘g‘ri tashkil qilish. Bu – kundalik iste’mol qiladigan oziq-ovqatlarni kishi tanasidagi fiziologik, biologik talablar asosida tashkil etish. To‘g‘ri ovqatlanish shunday tashkil etilishi kerakki, u o‘zining fizik, kimyoviy hamda biologik xususiyatlari bilan inson tanasiga og‘irlik qilmasligi, aksincha, tez va oson hazm bo‘lib, organizmni kerakli oziq moddalar bilan ta’minlay olishi lozim. ikkinchi shart. Hayot – harakatdadir. Inson kundalik hayotida jismoniy mashqlar, sport o‘yinlari, badanni chiniqtiruvchi muolajalar bilan ko‘proq shug‘ullansa, uning tanasidagi fiziologik, biologik jarayonlar tezlashadi va oqibatda kayfiyati ko‘tariladi, ishchanligi ortadi. Shubhasiz, bu salomatlikni mustahkamlashga xizmat qiladi. Uchinchi shart. Kun va ishni biologik rejimlar asosida tashkil qilish. Koinotda tabiiy hodisalar ma’lum bir tartib asosida takrorlanadi. Xususan, quyoshning har kuni ma’lum vaqtda chiqishi va botishi, yil fasllarining har yili takrorlanishi tabiatdagi barcha harakatlarning ma’lum bir tartibga bo‘ysundirilganligiga misol bo‘la oladi. Xuddi shuningdek, tartibli harakatlar kishi badanida ham sodir bo‘ladi. Masalan, yurakning har daqiqada 70–75 marotaba bir maromda urishi, nafas olishning bir daqiqada 16–20 marta takrorlanishi kishi tanasida ma’lum bir qonuniyat borligidan darak beradi. Bunday tartibga solingan biologik hodisalar 100 dan ortiq. Odam tanasi to‘qimalaridagi o‘zgarishlar ham shu qonuniyatga bo‘ysunadi. Demak, tabiatdagi va tanamizdagi hodisalar o‘ziga xos qoidalarga amal qilar ekan, biz kundalik turmushimizni ma’lum bir tartib asosida tashkil etishimiz va bu tartib badanimizdagi o‘zgarishlarga mos bo‘lishi kerak. Masalan, inson paydo bo‘lganidan beri uning tanasidagi faollik kunduzi ortadi, kechasi susayadi. Bordiyu biz shu tartibga bo‘ysunmay, faqat ovqat yeyish, ichkilikbozlik va turli nomaqbul ishlar bilan band bo‘lsak, bunday holat sog‘lig‘imizga katta zarar yetkazadi. Shuningdek, ish kuni, dam olish vaqti to‘g‘ri rejalashtirilgan bo‘lishi kerak. To‘rtinchi shart. Ruhiy osoyishtalik yoki asabiy muvozanatni ta’minlash. Bu shartning mohiyati katta. Negaki, bizning tanamiz, ichki a’zolarning faoliyati asab tizimi bilan boshqariladi. Ichki a’zolarning me’yoriy ishi esa ruhiy holatimizni, kayfiyatimizni belgilaydi. Shuning uchun huda-behudaga jizzakilik qilmaslik, yaxshi narsalar to‘g‘risida o‘ylab, oqilona fikrlash, yomon va gunoh ishlardan o‘zini tiyish, nafsga erk bermaslik, ota-bobolar o‘gitlarini hayotda qo‘llash,

xushfe’l, xushmuomala bo‘lish sog‘liqni saqlash va mustahkamlashga xizmat qiladi. Beshinchi shart. Ichkilikbozlik, kashandalik va giyohvandlik kabi zararli odatlardan o‘zini tiyish. Bu illatlarning kishi tanasiga, sog‘lig‘iga, turmush tarziga ziyoni bisyorligi shubhasizdir. Bu odatlarning zararini bilmaydigan odamning o‘zi yo‘q. Bunday shaxslarni hayotga befarq, tavakkaliga yashovchi va o‘z sog‘lig‘ini o‘ylamaydigan, faqatgina shu kunning rohati, bir fursatlik aldamchi ko‘ngilxushlik uchun yashovchilar deyish mumkin. oltinchi shart. Ozoda-orastalikka rioya qilish, atrof-muhitga bo‘lgan munosabat masalasi. Inson o‘z faoliyati bilan tanasi va atrofmuhitga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, biror ish qilganda qo‘l, kiyim-bosh, shuningdek, badan va ichki a’zolarning faoliyati tufayli modda almashinishi natijasida hosil bo‘lgan muhitlardan teri ifloslanadi. Hayotimiz uchun zarur bo‘lgan oziq-ovqat va shu kabilardan chiqindilar paydo bo‘ladi. Bularni to‘g‘ri kelgan joyga tashlash tufayli atrof-muhit zararlanadi. Oqibatda suvda, tuproqda, havoda kishi salomatligiga salbiy ta’sir qiluvchi omillar vujudga keladi. Shuning uchun, ozodalikka rioya qilish kundalik turmushimizda odatiy holga aylanishi kerak. Sog‘lom turmush tarzining yana bir muhim sharti, bu sog‘lom turmush kechiruvchi odamlar bilan do‘stlashishdir. Qishloq aholisini sog‘lomlashtirish hamda turmush tarzini yaxshilash borasida mamlakatimizda keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarida bo‘lgani kabi tibbiyot sohasida ham beqiyos o‘zgarishlar sodir bo‘layotir. Xususan, yurtimizning chekka qishloqlarida ham aholiga zamonaviy tibbiyot asbob-uskunalarni qo‘llagan holda malakali tibbiy yordami ko‘rsatilyapti. Mamlakatimizda tibbiyot sohasini rivojlantirish borasida bir qator qarorlar qabul qilingan. Xususan, Vazirlar Mahkamasining 1996-yil 21-maydagi 182-sonli «2000-yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston Respublikasi qishloq ijtimoiy infratuzilmasini rivojlantirish das turi to‘g‘risida»gi qarori bunga misol bo‘la oladi. Shu bilan bir qatorda, mamlakatimizda birlamchi tibbiy sanitariya yordami, aholi salomatligini himoya qilish, ularning to‘g‘ri ovqatlanishi, toza ichimlik suvi bilan ta’minlanishi, endemik kasalliklarning oldini olish, yuqumli kasalliklarga qarshi emlashlar o‘tkazish dasturi ishlab chiqilgan. Sanalogiya – salomatlik haqidagi ta’limot bo‘lib, jamiyat salomatligini, sog‘liqni saqlash vazifalarini va ularni amalga oshirish yo‘llarini o‘rgatadi. Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkiloti Nizomiga ko‘ra, salomatlik bu jismoniy, ruhiy va ijtimoiy jihatdan osoyishtalik holatidir. Sog‘lom kishigina mehnat qilish faoliyati bilan shug‘ullanib, jamiyat va davlatga foyda keltiradi. Binobarin, salomatlik har bir kishi uchun bebaho ne’mat, baxt-saodat, mamlakat iqtisodiy qudrati va xalq farovonligini oshirishining zaruriy shartidir. Ijtimoiy salomatlik – jamiyatni ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jihat dan harakatlantiruvchi omil hisoblanadi. Shuning uchun, jamiyat salomatligining asosiy ko‘rsatkichlarini bilish har bir tibbiyot hamshirasi uchun zarurdir.

Kasallanish – aholi salomatligining izdan chiqish hollari bo‘lib, inson salomatligiga baho berishda katta ahamiyatga ega. Aholining kasallanishi haqidagi ma’lumotlar quyidagi manbalardan olinadi: davolash-profilaktika muassasalariga murojaat etilishiga qarab; tibbiy ko‘rik natijalariga qarab; o‘lim sabablari. Ushbu manbalardan nafaqat son jihatidan, balki sifat jihatidan ham xulosa chiqarish mumkin. Aholining kasalliligi ko‘rsatkichlariga tayangan holda tibbiyotni kelgusida rivojlantirish uchun quyidagilar e’tiborga olinadi: tibbiy yordam turlariga aholining talabi. Kerakli mutaxassislar soni va mutaxassislik turlari. Davolash-profilaktika muassasalarining soni va xillari. Tibbiyot hamshiralari faoliyati hajmi va unumdorligi. Dispanserizatsiya ishini amalga oshirish yo‘1-yo‘riqlari. Bugungi kunda O‘zbekistonda aholi salomatligini saqlash uchun keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Birlamchi tibbiy sanitariya yordami (BTSY) bu boradagi ko‘zlangan maqsadni ro‘yobga chiqarish usulidir. Birlamchi tibbiy sanitariya yordami quyidagi vazifalarning bajarilishini o‘z ichiga oladi: salomatlikni himoya qilish muammolari va ularni hal etish yo‘llarini tushuntirish; oqilona ovqatlanish, toza ichimlik suvi bilan ta’minlashga erishish, onalik va bolalikni himoya qilish, oilani rejalashtirish; odamlar o‘rtasida endemik kasalliklarning oldini olish va ularga qarshi kurashish, boshqariluvchi yuqumli kasalliklarga qarshi vaksinatsiya o‘tkazish, keng tarqalgan kasalliklar va jarohatlanishlarning oldini olishda asosiy zarur vositalar bilan ta’minlash. 1987-yil may oyida bo‘lib o‘tgan Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkilotining anjumanida qabul qilingan faoliyat dasturi loyihasida yer yuzida tarqalib borayotgan kasalliklar va ularni keltirib chiqaruvchi sabablarni bartaraf etish, aholining jamiyat uchun faol hamda unumli mehnat qilishini ta’minlash vazifalari belgilab olindi. Aholi salomatligiga ta’sir etuvchi yoki xavf tug‘diruvchi omillar xilmaxilligi va ayni paytda ta’sir ko‘rsatishi bilan xarakterlanadi. Salomatlikka ta’sir etuvchi omillarga quyidagilar kiradi: 1. Tashqi omillar. Inson o‘z atrofini o‘rab olgan tashqi muhit bilan doimo munosabatda bo‘ladi. Suv, havo, o‘simliklar, hayvonot dunyosi, oziq-ovqat mahsulotlari, yashash joyi, shovqin, tebranish, radiatsion nurlanish, turli dori vositalari, biologik profilaktik preparatlar, zamonaviy havo laynerlari, qishloq xo‘jaligi zararkunandalariga qarshi ishlatiladigan xilma-xil zaharli kimyoviy moddalar va boshqalar odam atrofini o‘rab olgan muhitdir. Bu omillar insonning jismoniy va ruhiy salomatligiga bevosita ta’sir etadi. Shu bilan bir qatorda, ijtimoiy muammolar ham kishilar sog‘lig‘iga ta’sir qilishi mumkin. 2. Atrof-muhitning ifloslanishi tufayli biosferada ko‘payib borayotgan mutagen (onkogen, teratogen) omillar ta’siri nasldan naslga o‘tuvchi irsiy kasalliklar ko‘payishiga sabab bo‘ladi. 3. Noto‘g‘ri ovqatlanish tufayli organizmning me’yoriy faoliyati buziladi va bu holat kasalliklar kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Organizm yetarli darajada oziq moddalar bilan ta’minlanmasligi uning himoya xususiyatlarini pasaytirib, kasalliklar paydo bo‘lishi uchun zamin yaratish bilan bir qatorda tez

charchash, ish qobiliyatining susayishiga olib keladi. Bolalarning me’yorida ovqatlanmasligi o‘sish va jismoniy rivojlanishni kechiktiradi. 4. Gipodinamiya (yunon. hypo – kam, past va dynamis – kuch) mu shaklarning yetarli ishlamasligi, qisqarish kuchining kamayib ketishi bo‘lib, odatda doimo o‘tirib ishlash, kamharakatlilik, umuman mushak larga tushadigan og‘irlikning kamayib qolishi tufayli kelib chiqadigan gipokineziya, ya’ni inson harakat faolligining susayishi bilan birga davom etadi. Odam uzoq vaqt kasal bo‘lib yotganida ham gipodinamiya kuzatiladi. Jismoniy faollik susayib borar ekan, avvaliga quvvat sarfi kamayib, so‘ng to‘qimalarning qon, kislorod va oziq moddalar bilan ta’minlanishi yomonlashadi. Yurak mushagi tolalarining tuzilishida o‘zgarishlar paydo bo‘lib, organizmni idora etuvchi tuzilma holati, jumladan gormonal va asab tizimining ishi buziladi. Gipodinamiyada mushaklar markaziy asab tizimiga borib turadigan signallarning kamayishi natijasida bosh miya holatiga ta’sir qiladi, chunki markaziy asab tizimi tonusini saqlab turishda, qon aylanishi bilan moddalar almashinuvining idora etilishida mushak faoliyati birinchi darajali o‘rin tutadi. Harakat faolligi keskin susayadigan bo‘lsa, suyaklar tuzilishi ham o‘zgaradi. Mushaklar atrofiyaga uchrashi bilan yog‘ to‘qimasi ko‘payadi, moddalar almashinuvi jarayonlari izdan chiqadi hamda markaziy asab tizimining holati o‘zgaradi, odamda tez-tez toliqish kabi holatlar kuzatiladi (astenizatsiya sindromi). Yurak-tomir tizimining ahvoli o‘zgarib, yurak qisqarishlarining kuchi kamayadi, qon tomirlarning holati yomonlashadi. Bu, eng avvalo, odam tez yurganida bir zumda hansirab qolishi, yuragining tez-tez urishi, jismoniy ish bajarish vaqtida yurak atrofida og‘riq kuzatiladi, keyinchalik esa ateroskleroz, gipertoniya kasalligi kelib chiqadi. Kam harakat qilish, ko‘p o‘tirish natijasida mushaklar erta quvvatsizlanib, bo‘shashib qoladi, kishining qaddi bukilib, fiziologik qarish jarayoni tezlashadi. Zararli odatlar. Ayrim shaxslarning jamiyat farovonligiga zarar yetkazadigan darajada, muntazam ravishda me’yoridan ortiq spirtli ichimliklarni iste’mol qilishi tushuniladi. Ichkilikbozlik organizmning barcha a’zolariga salbiy ta’sir ko‘rsatishi oqibatida, markaziy va periferik asab tizimi faoliyati buzilib, ruhiy kasalliklar, nevrit va boshqa kasalliklar paydo bo‘lgan holda ichki a’zolar faoliyati izdan chiqadi. Ichkilikbozlik tufayli (hatto biror tasodif bilan ichilganda ham) odam ruhiyati o‘zgargani bois, badmastlik holatida o‘z joniga qasd qilish yoki boshqa baxtsiz hodisalar yuzaga keladi. Spirtli ichimlikning zaharli ta’siri moddalar almashinuvi buzilishi va asab tizimi zararlanishiga olib keladi. Ko‘p ichadigan odamning ko‘zi xiralashib, ba’zan qulog‘i ham og‘irlashib qoladi. Ichkilikning me’daga ta’siri shundaki, barcha funksiyalarning buzilishi natijasida surunkali alkogol gastriti paydo bo‘ladi. Ichimlik, ayniqsa, jigarga zararli ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni ruju qo‘yilsa jigar sirrozi, shuningdek, alkogolizm pankreatit, qand kasalligi, stenokardiya va miokard

infarkti kasalliklariga duchor bo‘linadi. Mudom ichib yurganlar barvaqt qarib, nogiron bo‘lib qolishadi. Tamaki chekish – kishi sog‘lig‘iga jiddiy putur yetkazadigan eng zararli odatlardan biridir. Tamakining vatani Janubiy Amerika bo‘lib, uni ispanlar XIV asrda Yevropaga olib kelishgan. Dastavval tamakini hidlash yoki chaynash urf bo‘lgan. Bora-bora u chekiladigan bo‘ldi, chunki undagi asosiy modda – nikotin kuchli ta’sir etadi. Nikotin markaziy va periferik asab tizimiga vaqtincha qo‘zg‘atuvchi ta’sir ko‘rsatib, arterial qon bosimini oshiradi. Mayda tomirlarni toraytiradi, nafas olishni tezlashtiradi, ovqat hazm qilish tizimining shirasini ko‘paytiradi. Nikotin bilan birga tamaki tutunidagi yonish mahsulotlari ham organizmni zaharlaydi. Shuning uchun ham chekmaydigan kishilarning chekilgan xonada bo‘lishi zararlidir. Tarkibida yonish mahsuloti bo‘lgan tutun nafas olinganda arterial qondagi kislorodni kamaytirib yuboradi (kislorod tashuvchi gemoglobin o‘zining kislorodni biriktirib olish vazifasini yo‘qotadi). U bronxlar shilliq pardasiga ta’sir ko‘rsatib, surunkali bronxit va o‘pka emfizemasini keltirib chiqaradi. Tamaki chekuvchilar uzluksiz yo‘taladigan bo‘lib qolishadi. Chekish ko‘pincha og‘iz bo‘shlig‘i, tomoq, bronx va o‘pkada xavfli o‘smalar paydo qiladi. Uzoq vaqt surunkasiga chekkanlarda tez qarish holatlari kuzatiladi. Nikotin, ayniqsa, homiladorlar uchun zararli, chunki bola zaif va kasalmand bo‘lib tug‘iladi. Emizikli ayollarning chekishi ham bola sog‘lig‘iga xavfli ta’sir ko‘rsatadi. Nikotin ateroskleroz, gipertoniya, gastrit, gastroenterokolit, miokardiodistrofiya va ba’zi bir endokrin kasalliklarning kechishini og‘irlashtirib yuboradi. Chekishdan voz kechmay turib, yara kasalligiga, tromboflebit, obliteratsiyalovchi endoartrit, Reyno kasalligi, stenokardiya, miokard infarkti kabi kasalliklardan sog‘ayish qiyin. Narkomaniya (yunon. narke – karaxtlik, mania – telbalik, jahl, shod- xurramlik), bangilik, giyohvandlik – narkotik va narkotik ta’siriga ega moddalarni suiiste’mol qilish natijasida kelib chiqadigan kasallikdir. Ushbu kasallik bilan og‘rigan kishining jismoniy va ruhiy holati xumorini bosadigan tegishli narkotik modda iste’mol qilishiga bog‘liq. Quyidagi ikki holda moddalarga o‘rganib qolish mumkin. Birinchi holda kishi o‘z xohishidan tashqari, e’tiborsizligi natijasida iste’mol qiladi va unga mute bo‘lib qoladi. Bunday bangilik ko‘pincha shifokor tavsiya etgan narkotik moddalarni noto‘g‘ri qabul qilish natijasida kelib chiqadi. Ikkinchi hol ongli ravishda, kayf qilish maqsadida narkotik modda larga odatlanishdir. Giyohvandlikka ruhan zaif, irodasi kuchsiz, birovlarga taqlid qiladigan, xumorni tarqatishdan boshqa narsani bilmaydigan o‘ta xudbinlargina beriladi. Ular narkotik moddalarni qayta-qayta iste’mol qilgisi kelaveradi. Keyinchalik esa, bu moddalarni qabul qilmasdan turolmaydigan, xayolida doimo «biror narsa yetishmayotganday» bo‘lib qoladi. Bunday ahvoldan qutulish va o‘zini biroz yengil his qilish uchun yana o‘sha zahri qotilga ruju qo‘yadi. Shu tariqa, bu moddalarga nisbatan moyillik – bangilik kuchayib boraveradi. Avvaliga

bangilarda ruhiy o‘zgarishlar (tajanglik, kayfiyat buzuqligi, xotira pasayishi) paydo bo‘ladigan bo‘lsa, keyinchalik jismoniy o‘zgarishlar (terlash, yurak urishi tezlashadi, og‘iz qurishi, ozib ketish, qo‘l-oyoq titrashi, rangning siniqishi, ko‘z qorachig‘ining kengayishi) avj oladi. Ruhiy-emotsional zo‘riqishlar – hozirgi davrda kishilar salomatligiga salbiy ta’sir etuvchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Inson organizmining me’yoriy faoliyati uning ruhiyati qay darajadaligiga bog‘liq. Ruhiyatidagi har qanday o‘zgarishlar inson a’zosi va tizimlarining faoliyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Odamning ruhan ezilishi, ko‘ngliga og‘ir botadigan kechinmalar va hayotdagi turli salbiy voqealar zo‘riqishlarga olib keladi. Ruhiy zo‘riqishlar natijasida kishilarda gipertoniya, stenokardiya va miokard infarkti, qolaversa, ruhiy kasalliklar, zararli odatlarga ruju qo‘yish kabi salbiy holatlari kelib chiqadi. Ayollarda ruhiy-emotsional zo‘riqishlar, ayniqsa, homiladorlik davrida, uning dastlabki uch oyida o‘ta xavfli asoratlarga sabab bo‘lishi mumkin. Aholi turmushining yaxshilanishi, ijtimoiy sharoitining barqarorlashuvi ruhiy-emotsional zo‘riqishlar oldini olishning asosiy shartlaridandir. Yuqorida sanab o‘tilgan salomatlikka salbiy ta’sir qiluvchi omillar haqida tushunchaga ega bo‘lish, ularni bartaraf etish, har bir kishining bevosita o‘ziga bog‘liq. Buning uchun esa sog‘lom turmush, uning tarkibiy qismlari nimalardan iboratligi haqida aholi orasida tushuntirish ishlari olib borish lozim. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda tibbiyot hamshirasi ning vazifalari. Ins о n s а l о m а tligini s а ql а sh v а must а hk а ml а sh k е r а k. А g а r ins о nning о rg а nizmid а bir о r-bir n о xush h о l а t bo‘l а dig а n bo‘ls а ul а rg а а l о hid а e’tib о r b е rish k е r а k. Bund а ung а tibbiy yord а m k е r а k bo‘lishi mumkin yoki b о shq а bir n оа n’ а n а viy usull а rni qo‘ll а sh k е r а k, b а ’z а n individu а l r а vishd а kun t а rtibini t а nl а b b е rish k е r а k. S о g‘liqni s а ql а sh v а must а hk а ml а sh uchun ins о n о ngid а q а yt а qurish qilish k е r а k, shuningdek aholi salomatligini mustahkamlashda sog‘lom turmush tarzini targ‘ibot qilishdir. 1986-yil Ottavada sog‘liqni mustahkamlash bo‘yicha birinchi konferensiya bo‘lib o‘tdi. Ushbu konferensiyada «2000-yilda hammaga sog‘liq» degan xartiya qabul qilinib, Butun Jahon Sog‘liqni saqlash tashkilotiga a’zo davlatlar tomonidan tasdiqlandi. Ottava xartiyasi Sog‘liqni saqlash bo‘yicha quyidagi yo‘nalishni ishlab chiqdi: – Davlat siyosatini salomatlikni saqlashga yo‘naltirish. Bunday siyosat sog‘liqni saqlash negizini tashkil etadi va uni rivojlanishiga yordam beradi. Bu siyosatda insonlar sog‘lig‘iga zarar keltiradigan tovarlarga soliq solish misol bo‘lishi mumkin, piyodalar va velosipedchilar yo‘lini qurishga mablag‘ ajratish, o‘quvchilarni qo‘shimcha ovqat bilan ta’minlash. – Farovon sotsial muhitni barpo etish. U davlat va oila darajasida barpo etilishi mumkin. Inson uchun sog‘lom hayot tarzini ushlab tu rish oson kechadi, qachonki uning yon tevarakdagilar ham shunga rioya qilsa. Misol uchun: jamoat (transport, restoran, o‘quv muassasalari) yoki ish joylarida chekishni man etish.

– Tamaki va spirtli ichimliklar reklamasini chegaralash, ommaviy axborot vositalarida sog‘lom turmush tarzini targ‘ibot qilish, sport bilan shug‘ullanish uchun hamma sharoitlarni yaratish. Mahalliy harakatlarni kuchaytirish maqsadida sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish, sog‘liqni mustahkamlashda mahalliy tashabbusni qo‘llash, jamoatning negativ holatlari bilan kurash olib boriladi. Shaxsiy malakani rivojlantirish insonlarni sog‘liq va sog‘lom turmush tarziga o‘rgatishga asoslanadi. Barcha odamlarda shaxsiy ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun sog‘lik va sog‘lom turmush tarzini o‘rganish zarur. Mavjud tibbiy xizmatlarni qayta yo‘naltirish kasalliklarni profilaktika qilish rolini kuchaytirishga qaratilgan. U albatta mavjud kasalliklarni davolashga nisbatan qulayroq bo‘lishi lozim. Agar barcha aholi sog‘lig‘ini mastahkamlash borasidagi faoliyat yo‘nalishlari birgalikda ishlatilsa, sog‘liqni saqlashning asosiy «sog‘liq hamma uchun» shiori real ma’noga ega bo‘ladi. Dispanserizatsiya – bu tibbiyot muassasalarida har doim shifokorlar tomonidan odamlar sog‘lig‘ini bilish, kasallikning oldini olish, ularni o‘z vaqtida davolash va profilaktika qilishdir. Kasalliklarni profilaktika qilish har bir jamiyat a’zosini har qanday holatda sharoitini ta’minlashdir. Bunda atrof-muhitni muhofaza qilish ko‘zda tutilmoqda, shu bilan birga onalik va bolalikni asrash va hokazo. Vaksinatsiya – bu ko‘pgina og‘ir yuqumli kasalliklarda qo‘llanilib, organizmga tushishi mumkin bo‘lgan infeksiyaga qarshi qo‘llaniladi. Emlashdan so‘ng organizmda yetarlicha miqdorda ma’lum infeksiyaga qarshi antitelolar ishlab chiqariladi. Emlash turiga qarab infeksiya qo‘zg‘atuvchisiga qarshi antitelolar (immunitet) bir necha oydan bir necha yilgacha va hatto umrbod saqlanadi. Sanitar-oqartuv ishlarini olib borish. Har bir hamshira ish jarayonida qandaydir ko‘rinish darajasida o‘zgartirish kiritadi. Misol uchun, ish jarayonida bemorlarga qisqa maslahat berish, oila a’zolariga kasallik haqida ma’lumot berish, auditoriyalarda ma’ruza o‘qish. Shu kasallik haqida ma’lumot berish. Atrof muhit tozaligini saqlash inson sog‘ligi uchun muhim ahamiyatga ega, sanoat, qishloq xo‘jaligida ishlab chiqa rishni tez sur’atlar bilan rivojlantirishda, atmosferaning ifloslanishi bugungi kunda dolzarbligicha qolmoqda. Ishlab chiqarish chiqindilari atrof muhitni ifloslashiga sabab bo‘lmoqda. Hamshira ish faoliyatida aholi o‘rtasida keng miqyosda sanitar-oqartuv ishlarini olib borishi va tabiatni mihofaza qilishni targ‘ibot qilishi kerak.

2. Salomatlikni saqlashda ruhiy holatni boshqarish. Katta yoshdagilar salomatligini muhofaza qilishning asosiy prinsiplari va sog‘lom turmush tarzi targ‘iboti vositalari O‘zini o‘zi boshqarish keng ma’noda organizm barcha tizimlarining faolligini boshqarishdir. Faollik barcha tirik mavjudotga xos bo‘lib, ularning rivojini mustaqillikdagi asosiy kuch deb belgilaydi. Biologik holat o‘zini o‘zi boshqarishga gomeostaz, ya’ni tana haroratining doimiyligi, arterial qon bosimi, qon shakli elementlarining bir xilligini namoyon eta oladi (albuminlar, immunoglobulinlar va hokazo). Ruhan o‘zini o‘zi boshqarish orqali inson tashqi omillarning salbiy ta’sirini kamaytira olish imkoniyatiga egadir. Ruhiy sog‘liq bu insonning ruhiy osoyishtaligi, o‘zini o‘zi boshqara bilishi, mustahkam kayfiyat, murakkab vaziyatlarga tez moslashib undan chiqishi, qisqa vaqt ichida ruhiy osoyishtalikni tiklay olishdir. Ruhiy jarayonlar bilan organizmning o‘zaro bog‘liqligini o‘rganish natijasida buyuk fiziolog I. Pavlov ruhiy o‘zgarishlar oqibati, albatta, ichki a’zolar va tizimlar faoliyatiga ta’sir ko‘rsatishini isbotlab berdi. Ma’lumki, kuchli hissiyotlar yurak urishining o‘zgarishi bilan birga davom etadi, bunda yuz qizaradi yoki oqaradi (tomirlarning qisilishi yoki kengayishiga qarab). Bu holatlarning mazmuni va jadalligi shaxsning va organizmning o‘ziga xos xususiyatlariga bog‘liq. Ruhiy ta’sirlar bosh og‘rig‘i yoki organizmdagi boshqa funksional buzilishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Shunga ko‘ra, har bir shaxs o‘zini o‘zi ruhan idora eta olishi, bu bilan esa organizmni turli zararli ta’sirotlardan saqlashga erishishi lozim. Aks holda organizmda va ruhiyatda odam uchun og‘ir bo‘lgan turli noxushliklar paydo bo‘ladi. Ruhiy o‘zgarishlar ta’siridan somatik sohada quyidagi buzilishlar sodir bo‘lishi mumkin: ko‘ngil aynishi, qusish, qabziyat, anoreksiya (ishtahaning yo‘qolishi); nafas siqilishi, yo‘tal; yurak-tomir tizimida – arteriya bosimining psixogen ko‘tarilishi, taxikardiya, bradikardiya, yurakda og‘riq his qilish, yurak faoliyati maromining buzilishi, eshushni yo‘qotish bilan birga kollaps darajasigacha yurak faoliyatining zaiflashuvi, psixogen hushsizlik. Amaliyotda ko‘pincha shunday hollar uchraydiki, kishilarda infarkt va insult og‘ir kechinmalar, ruhiy iztiroblardan keyin paydo bo‘ladi. Siydik tanosil tizimida ruhiy buzilishlar siydik ushlanishi, ba’zan uning to‘xtamasligi bilan namoyon bo‘ladi. Erkaklardagi jinsiy zaiflik va ayollardagi jinsiy sovuqlik ko‘pincha ruhiy o‘zgarishlardan kelib chiqadi. Ichki sekretor faoliyatining psixogen buzilish hollari ma’lum bo‘lib, ularga gipertireoz; ayollarda hayz davrining buzilishi va emizikli onalarda sut kamayishi kiradi. Kutish nevrozi ham ma’lum bo‘lib, uning mohiyati shundan iboratki, u yoki bu kasallik ko‘rinishini qo‘rquv bilan kutish, uning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Masalan, qizarishdan qo‘rqish qizarishning o‘zini keltirib chiqaradi, jinsiy zaiflikdan qo‘rqish mijoz sustligiga sabab bo‘ladi. Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, organizm a’zo va tizimlarining me’yoriy faoliyati bevosita ruhiyatning (psixikaning) qanchalik to‘g‘ri boshqarilishiga bog‘liq. Shu o‘rinda har bir shaxsning o‘zini tahlil qilishi va tarbiyalashi katta ahamiyatga ega. Chunki har bir holatni, ta’sirotni to‘g‘ri talqin

qilish, oqilona xulosa chiqarish, ya’ni tahlil qilish organizmni noxushliklardan asraydi. O‘zini o‘zi ruhan idora etishda, o‘zini tarbiyalashning ahamiyati katta. Har tomonlama tarbiyalangan inson o‘zini, o‘z ruhiyatini va ichki a’zolari faoliyatini to‘g‘ri boshqara oladi. Tarbiyalanish uchun esa, har bir odam o‘zi harakat qilishi lozim. Buning uchun quyidagi usullardan foydalanish mumkin: o‘zini kuzatishi, nazorat qilishi, majburlashi va o‘ziga hisobot berishi. Kuzatish natijasida salbiy va ijobiy xususiyatlar aniqlab olinadi, salbiy xususiyatlarni bartaraf etish zarurati tug‘iladi. Buning natijasida kishida salbiy xususiyatlar yo‘qolib, atrofdagilarga va ulardan esa o‘ziga faqat ijobiy ta’sirotlarni yuzaga keltiradi. Har bir qilinadigan va qilingan, gapiriladigan va aytilgan so‘zlar haqida andishali bo‘lish esa yaxshi kayfiyat garovidir. Ushbu xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan shaxslar o‘z ruhiyatini to‘g‘ri boshqaradi, sog‘lig‘ini asraydi. Yuqoridagi xatti-harakatlarni shakllantirishda irodali bo‘lish katta ahamiyatga ega. Lekin inson qanchalik o‘zini tarbiyalab, ruhiyatini, bu bilan o‘rganish faoliyatini to‘g‘ri boshqarmasin, ruhiy muvozanat turli omillar ta’sirida ham buzilishi mumkin. Bunday holatlar esa, ruhiyatni muhofaza qila olish zaruratini tug‘diradi. Ayniqsa, tibbiyot hamshiralari faoliyatida asabiy kechinmalar, zo‘riqishlar va noxush holatlar ko‘p uchraydi. Buning uchun mohiyatni muhofaza qilish usullaridan foydalanish zarur. Bularga taqqoslash (iden tifikatsiya), moslashish (proyeksiya), e’tiborni chalg‘itish (o‘zgartirish), unutish (siqib chiqarish) va boshqalar misol bo‘la oladi. Bu usul larni qo‘llash natijasida ruhiyatdagi salbiy ta’sirotlar birmuncha kamayadi yoki bartaraf etiladi. Bu bilan ichki a’zolar faoliyatida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarning oldi olinadi. Turli xil ruhiy iztiroblarga barham berish, organizmni tetiklashtirish maqsadida o‘zini ishontirish usuli qo‘llaniladi. Har bir odam ruhiyati orqali ichki a’zo va tuzilmalari faoliyatiga ta’sir etish, bu bilan ularning (shu a’zo va tizimlar) faoliyatini me’yorlashtirish mumkin. Ushbu muolajani bemorning o‘zi o‘tkazadi. Matnni shifokor beradi, keyin uni bemor murakkablashtirib va takomillashtirib boradi. O‘zini o‘zi ishontirish usuli bilan sog‘lig‘i uchun asossiz xavotir olishga barham beriladi, noqulay og‘riqni his qilish yengillashadi va ruhiy iztiroblarga munosabati o‘zgarib, hayot qiyinchiliklarini yengish osonlashadi. Ruhiy davolash – psixoterapiyaning boshqa usul-amallari orasida autogen mashg‘ulotlar alohida o‘rin tutadi. Uni 1909-yili nemis psixoterapevti Yogan Shuls taklif etgan. Bu usul mohiyat-e’tibori bilan bemorni mushaklar relaksatsiyasi (mushaklarni bo‘shashtirish) va ma’lum maqsadni ko‘zlab o‘zini o‘zi ishontirish orqali ko‘nglida xotirjamlik, yaxshi kayfiyat va xatti-harakatlariga ishonish hissini paydo qilishga o‘rgatadi. Ruhiy (psixologik) jihatdan bu usul o‘zini o‘zi boshqarishning mustaqil holda amalga oshirilishiga, bemorning kasallikni yenga olishiga katta yordam beradi. Sanitariya maorifi va aholini gigiyenik jihatdan tarbiyalash Sanitariya maorifi kasalliklarning oldini olish, salomatlikni mustahkamlash va muhofaza qilish, yuksak ish qobiliyatini, faol uzoq umr ko‘rishni ta’minlash hamda

sog‘lom avlodni tarbiyalab yetishtirish maqsadida aholining sanitariya-gigiyena madaniyatini oshirishga qaratilgan davlat, jamoat va tibbiyot tadbirlari tizimidan iboratdir. Har bir tibbiyot hamshirasining eng muhim kasbiy burchi aholini sanitariya-gigiyena jihatdan tarbiyalash, zararli odatlar (kashandalik, spirtli ichimlik ichish, ko‘p ovqat yeyish)ga qarshi kurashish, salomatlikni mustahkamlashda jismoniy tarbiya va sportning ahamiyatini targ‘ib qilish, shuningdek, sog‘lomlashtirish tadbirlari o‘tkazishdir. Tibbiyot hamshiralarining vazifasi – sog‘lom turmush tarzining mazmunini ochib berish, kasalliklarning oldini olish, salomatlikni muhofaza qilish va yaxshilashda uning ahamiyatini ko‘rsatish, jamiyatda yashovchi har bir fuqaroda sog‘lom turmush kechirishga xohish uyg‘ota bilish va uni shakllantirishga ko‘maklashishdir. Birlamchi kasallikning oldini olishni axloq va sog‘lom turmush tarzi ko‘nikmalari ko‘rinishida mustahkamlash va rivojlantirish, aholini (uning yoshi, jinsi va ijtimoiy guruhlarini) gigiyenik jihatdan tarbiyalash tizimining asosini tashkil etishi kerak. Sanitariya maorifining maqsadi – sanitariya madaniyatini oshirish, aholining sog‘lig‘ini mustahkamlashda muhim zamin bo‘lgan gigiyena bilimlari va axloqini shakllantirish, mehnat qobiliyatini oshirish hamda uzoq umr ko‘rishni ta’minlashdan iborat. Sanitariya maorifi kasallanishni kamaytiradigan, dardni yengillashtiradigan omillardan biridir, chunki sanitariya jihatidan savodli kishilargina o‘zlarini qanday tutishni yaxshi biladilar. Sanitariya-gigiyena ko‘nikmalarini tarbiyalash onalar va oilani, maktabgacha, so‘ngra maktab yoshidagi bolalarni, aholining keyingi yosh guruhlarini tarbiyalashni izchillik bilan o‘z ichiga olishi kerak. Sanitariya maorifi shifokorlarning muhim ish uslubi, tibbiyot fani va mafkura ishining bir sohasi hamdir. Bu ishda hozirda respublikamizda «Sog‘lom avlod uchun», «Ekosan», «Nuroniy», «Umid» jamg‘armalari, Qizil Xoch va Qizil Yarim Oy jamiyatlari, shuningdek, nodavlat notijorat targ‘ibot tashkilotlari faol ishtirok etadi. Tibbiyot hamshiralari sanitariya madaniyati darajasini oshirishda faol bo‘lishlari shart. Sanitariya maorifi xalq ma’naviy ehtiyojlarini rivojlantirishda, kishilarni Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashda katta ahamiyat kasb etadi. Ommaviylik sanitariya maorifining tarkibi sifatida yakka suhbatlar o‘tkazish zarurligini inkor etmaydi. Biroq, targ‘ibot va tashviqot usullari zamon talablariga to‘la javob berishi lozim hamda bu usullar ommaviy tus olgan bo‘lishi kerak. Aholini, jumladan, jamoat sanitariya faollarini vujudga keltirish yo‘li bilan ularni sanitariyasog‘lomlashtirish tadbirlarini o‘tkazishga keng jalb ettirish juda muhim. Sanitariya maorifi targ‘iboti og‘zaki, bosma, ko‘rgazmali va aralash usullar yordamida olib boriladi. Ma’ruzalar tayyorlash, suhbat tariqasida savol-javob kechalari, sanitariya devoriy gazetalari chiqarish, gigiyena ko‘rgazmalari tashkil etish, radio va televideniyeda sog‘lom turmush tarzini targ‘ibot va tashviqot qilishda yaxshi samara beradi.

Sog‘lom turmush tarzida ekologiyaning ahamiyati Tabiat nihoyatda go‘zal, uning insoniyat uchun marhamati keng. Tabiat hayot onasi, deb bejiz aytilmagan. U kishilarni kiyintiradi, to‘ydiradi, nafas olish uchun kerak bo‘lgan havoni, hayot uchun zarur bo‘lgan suvni tozalab beradigan nafosat olami dilga huzur bag‘ishlaydi. Tarovatli bog‘-u rog‘lar, ko‘kni suyab turgandek azim tog‘lar, bag‘ri keng vodiylar turfa rangli chamanlari bilan go‘zal. Bugungi kunda insoniyatni xavf ostida qoldirayotgan hodisalardan biri ekologik vaziyat hisoblanadi. Ma’lumki, fantexnika taraqqiyoti birinchi navbatda ishlab chiqarishni tubdan o‘zgartirib, sanoat mahsulotlarini ko‘plab yetkazib berishda muhim omil vazifasini o‘taydi. Ayniqsa, fan va texnikaning beqiyos rivojlanishi mehnat sharoitining tubdan o‘zgarishiga sabab bo‘lmoqda. Bunday taraqqiyot xoh sanoatda, xoh xalq xo‘jaligining turli sohalarida bo‘lsa-da, insonni o‘rab turgan atrof muhitning bir qadar buzilishiga va o‘z navbatida, aholi turli qatlamlarining salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishida namoyon bo‘lmoqda. Hattoki, genofondini o‘zgartirishigacha olib bormoqda. Insonning tabiiy boyliklardan o‘yla may-netmay ortiqcha foydalanishi oqibatida sayyoramizning qiyofasi borgan sari o‘zgarib, o‘rmonlar yo‘qolib, o‘simlik va hayvon turlari kamaymoqda, foydali qazilmalar tugab bormoqda. Suv havzalari, tuproq va atmosfera havosining tobora ifloslanib borishi, turli xo‘jalik faoliyati oqibatida paydo bo‘ladigan chiqindilar va sanoat korxonalaridagi chiqindi moddalarining ortib borishi natijasida, aholini ekologik toza suv, oziq-ovqat bilan ta’minlash dolzarb muammoga aylanib qolgan. Ma’lumki, keyingi yillarda bunday ekologik holat dunyo mamlakatlarida, shu bilan bir qatorda O‘zbekistonda ham e’tiborga olinib, xalqaro hamkorlikda katta ishlar olib borilmoqda. Atmosfera havosidagi zaharli omillarning tobora ko‘payib borishi faqatgina inson salomatligiga ziyon yetkazib qolmasdan, balki butun tirik jonivorlar va o‘simliklar hayotiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatayotir. Odamlar o‘rtasida, ayniqsa, yosh bolalar orasida kasalliklarning avj olishiga sabab bo‘lmoqda. Havosiz, suvsiz hayotni tasavvur etib bo‘lmaganidek, tuproqsiz hayot bo‘lishi mumkin emas. Tuproq hayotning boshi, o‘simlik dunyosi o‘sadigan makon, odam va jonivorlar uchun yashash hamda ozuqa maskan. Shunday qilib, atrof muhitning ifloslanishi, undagi muvozanatning buzilishi, qolaversa, bunday ekologik o‘zgarishlar inson salomatligiga juda katta ziyon yetkazmoqda. Tabiatdagi kanserogen, mutagen, allergen moddalarining tobora ko‘payib borayotgani va shunga mos kasalliklarning avj olib borishi, ekologik xavf tug‘dirishi shubhasizdir.

Adabiyotlar ro’yhati 1. Н. В. Барыкина, В. Г. Зарянская. «Сестринское дело в хирургии». «Феникс», – Ростов-на-Дону. 2010 г. 2. M. F. Ziyaeva. «Terapiya». «Ilm Ziyo» nashriyoti, – Toshkent, 2010-y. 3. Z. S. Yunusjonova, S. A. Mirzayeva, E. I. Bositxonova. «Psixologik parva rish». «O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati», – Toshkent, 2010-y. 4. A. J. Hamrayev, M. A. Hamedova. «Xirurgiya». «O‘qituvchi», – Toshkent, 2009-y. 5. A. J. Hamrayev. «Xirurgiya». «O‘qituvchi», – Toshkent. 2008-y. 6. A. J. Hamrayev, A. V. Alimov. «Jarrohlik va reanimatsiya asoslari». «Zar qa lam», Toshkent. 2004-y. 7. M. Bekmurodova. «Jarrohlik va reanimatsiya asoslarida hamshiralik ishi». Ibn Sino, – Toshkent. 2003-y. 8. Э. В. Смолева. «Сестринское дело в терапии», «Феникс», – Ростов-на- Дону, 2003 г. 9. G‘. O. Haydarov, Sh. A. Ermatov. «Ichki kasalliklar«, « А bu Ali ibn Sino» nashriyoti, – Toshkent, 2002-y. 10. S. N. Muratov. «Xirurgik kasalliklar va bemorlarni parvarish qilish». «Meditsina», – Toshkent, 1989-y.

O'xshashlar

Sog‟lom turmush tarzi (hamshiralik ishi)

MAKTAB GIGIYENASI. BOLALARDA SOG`LOM TURMUSH TARZI. TIBBIY POKIZALIK.

Jinsiy yetuklik davrida sog‘lom oilani shakllantirish va kontratsepsiya

Hozirda va kelajakda onalikda hamshiralik parvarishining takomillashuvi sog‘liqni saqlash statistikasi haqida tushuncha

Onalikda hamshiralik parvarishining o‘rni va ahamiyati