Sezgi a’zolari - Tibbiyot - Referatlar

Sezgi a’zolari

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76 KB

Ko'chirib olish

Sezgi a’zolari Reja: 1. Sezgi a’zolarining klassifikatsiyasi. 2. Tayoqchasimon va kolbachasimon hujayralar. 3. Kolbachasimon fotoretseptor neyronlarning asosiy xususiyati: 4. Ta’m bilish a’zosi.

Sezgi a’zolarining klassifikatsiyasi. Sensor tizim markaziy - analizatorlar va periferik – sezgi a’zolar qismlardan tashkil topgan. Sezgi a’zolarining uch turi mavjud: 1) neyroektodermal kelib chiqishga ega bo`lgan retseptor hujayralar, birlamchi sezuvchi a’zolar (ko`rish va hidlov a’zolari); 2) epitelial kelib chiqishga ega bo`lgan retseptor hujayralar, ikkilamchi sezuvchi a’zolar (eshituv, muvozanat va ta’m bilish a’zolari); 3) sezuvchi gangliylar neyronlarining dendritlari bo`lgan kapsulali va kapsulasiz nerv oxirlari. Ko`rish a’zosi – ko`ruv analizatorining periferik qismi bo`lib, ko`z olmasi va ko`zning yordamchi apparatidan tashkil topgan. Embrional rivojlanish manbai: 1) nerv naychasi, oldingi miya pufagi – to`r parda, ko`ruv nervi, yoy parda va qovoq mushaklari, gavxar. 2) teri ektodermasi – muguz parda epiteliysi, konyuktiva, ko`z yosh bezlari. 3) mezenxima – tomirli parda, sklera va ularning xosilalari. Ko`z olmasining umumiy tuzilishi: 1) tashqi fibroz pardasi - oldindan muguz parda, orqa tomondan oqsil parda - skleradan iborat; 2) o`rta tomirli parda va uning xosilalari: kiprikli tana va yoy parda; 3) ichki to`r parda; 4) gavxar; 5) shishasimon tana; 6) ko`zning oldingi va orqa kamerasidagi suyuqlik. Asosiy funksional apparati: 1) retseptor – to`r parda; 2) dioptrik – muguz parda, gavxar, shishasimon tana, ko`z

kameralaridagi suyuqlik; 3) akkomodatsion – yoy parda, gavxar, kiprikli tana; 4) yordamchi – qovoqlar, kipriklar, ko`z yosh bezlari, ko`zni harakatlantiruvchi mushaklar. Sklera – zich biriktiruvchi to`qima, kollagen tolalardan iborat paral-lel plastinkalar, ular orasida fibroblastlar va elastik tolalar joylash-gan. Sklera konyunktiva (ko`p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliy va siyrak tolali biriktiruvchi to`qima) bilan qoplangan. Muguz parda atrofi-da qon tomirlar tutuvchi limb mavjud. Muguz parda chegarasida tarmoqlan-gan bo`shliqlar – shlemmov kanal, ko`zning oldingi kamerasidan suyuqlikni so`rilishini ta’minlovchi venoz sinus joylashgan. Muguz parda - ko`zning dioptrik apparatiga tegishli, 5 qavatdan tashkil topgan: 1) oldingi epiteliy – konyunktiva epiteliysiga o`tuvchi ko`p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliydan tashkil topgan. 2) oldingi chegaralovchi plastinka (Boumen membranasi) – fibrillyar tuzilishga ega. 3) asosiy yoki xususiy modda – zich shakllangan biriktiruvchi to`qimadan iborat bo`lib, orasida fibroblastlar joylashgan kollagan tolali plastinkalardan iborat. Qon tomirlari tutmaydi. 4) orqa chegaralovchi plastinka (dessement pardasi) – fibrillyar tuzilishga ega. 5) orqa epiteliy – bir qavatli epiteliy (mezoteliy) dan tuzilgan. Muguz pardanining tiniqligini ta’minlovchi omillar: 1) epiteliy yuzasining juda tekisligi; 2) xususiy moddada qon tomirlar bo`lmaydi; 3) xususiy modda tarkibida suv kam, keratinsulfat miqdori esa ko`p bo`ladi; 4) xususiy moddada va chegaralovchi membranalarda kollagen tolalar tartibli joylashgan. Gavhar – gavxar tolalaridan tuzilgan (yadrosiz, kristallin oqsili)

bo`lib, ular markazda gavxar yadrosini hosil qiladi, ekvator bo`ylab o`suvchi zona joylashgan. Qon tomirlari va nerv tolalari tutmaydi. Tashqaridan kapsula bilan qoplangan, kapsulaga siliar toj o`simtalari kelib epishib, ular gavhar qabariqligini o`zgartiradi. Shishasimon tana. 99% suvdan, vitrein oqsilidan, gialuron kislotasi va aloxida hujayralardan (fibroblastlar, makrofaglar, limfotsitlar) iborat. Tomirli parda – 3 qismdan iborat: xususiy tomirli parda, siliar (kip-rikli) tana, yoy (kamalak) parda. Vazifasi: to`r pardani oziqlantirish, ko`z ichki bosimini boshqarish, ortiqcha nurni yutish, akkomodatsiyada ishtirok etish. Xususiy tomirli parda – 4 qavatli: 1) sklera bilan chegarada yotuvchi tomir usti plastinkasi, ko`plab elastik tolalar va melanotsitlar tutuvchi siyrak tolali biriktiruvchi to`qimadan iborat. 2) tomirli plastinka – siyrak tolali biriktiruvchi to`qimada arteriya va venalar, ko`plab melanotsitlar, silliq mushak hujayralarining aloxida tutamlari mavjud. 3) tomirli – kapillyar plastinka – ko`plab kapillyarlar tutadi. 4) Brux bazal membranasi – elastik tolalar qavati, fibroz qavat, bazal membrana. Kiprikli tana – 2 qismdan (ichki – siliar toj va tashqi – siliar xalqa) iborat. Siliar toj o`simtalari ko`z gavhari kapsulasiga tutashadi, siliar tana asosini siliar mushak (silliq hujayralari tashkil etadi va ular uch xil yo`nalishda joylashgan: tashqi meridional, o`rta radial va ichki sirkulyar), siliar tana o`simtalari tashqaridan 2 qavatli kubsimon epiteliy bilan qoplangan, mushak tutamlari orasida pigment hujayralari ko`plab uchraydi. Yoy parda – 5 qavatli: 1) oldingi bir qavatli yassi epiteliy - muguz parda orqa epiteliysining davomi; 2) oldingi yoki tashqi chegaralovchi mebrana– fibroblastlar va melanotsitlar tutuvchi siyrak tolali biriktiruvchi to`qimadan iborat;

3) tomirli qavat – kon tomirlar va melanotsitlar tutuvchi siyrak tolali biriktiruvchi to`qimadan iborat; 4) orqa yoki ichki chegaralovchi membrana– tuzilishiga ko`ra tashqi chegaralovchi membranaga o`xshash; 5) ichki epiteliy – 2 qavatli pigmentli qavat. Markazida teshik, ya’ni ko`z qorachig`i joylashadi; qorachiqni toraytiruvchi va kengaytiruvchi neyronal kelib chiqishga ega mushaklardan iborat. Ko`zning oldingi kamerasi burchagida sklera va kiprikli tanaga birikish joyida – taroqsimon bog`lam bo`lib, uning trabekulalari orasida fonton bo`shliq bo`ladi, undan suyuqlik shlemmov kanalga so`riladi. To`r parda 2 qismdan iborat – ko`ruv (orqa) va ko`r (oldingi). Ko`r qismi 2 qavat glial hujayralardan tashkil topgan bo`lib, siliar tana va yoy pardani orqadan qoplaydi; ko`ruv qismi – ko`p qavatli tuzilishga ega. To`r parda neyronlari: tayoqchasimon va kolbachasimon fotoretseptorlar, bipolyar (assotsiativ) va ganglionar (multipolyar) nerv hujayralari. Assotsiativ hujayralardan yana gorizontal va amakrin hujayralar (bipolyar va ganglioz, fotoretseptor va bipolyar hujayralar orasida) mavjud. Neyronlar orasida radial yo`nalgan gliotsitlar: Myuller tolalari bor. To`r parda qavatlari: 1) pigmentli epiteliy, eng tashqi qavat - melanin pigmentini saqlovchi o`simtali prizmasimon hujayralarning tanalaridan iborat; tomirli pardaning bazal plastinkasi bilan chegaradosh bo`lib, o`simtalari to`r pardaning ikkinchi qavati, ya’ni fotoretseptorlarning o`simtalari orasida joylashadi. 2) tayoqcha va kolbachalar qavati - u pigment hujayralarning o`simtalari va fotoretseptor kolbachasimon va tayoqchasimon hujayralarning dendritlari-ni saqlaydi; 3) tashqi chegaralovchi qavat (glial membrana) - neyroglial (Myuller) hujayralarning o`simtalaridan iborat; 4) tashqi donador (yadroli) qavat - tayoqchasimon va kolbachasimon fotoretsep-tor hu-jayralarning tanalaridan tashkil topgan;

5) tashqi to`rsimon qavat - tayoqchasimon va kolbachasimon hujayralarning aksonlari va bipolyar, gorizontal, amakrin hujayralarning dendritla- ridan tashkil topgan; 6) ichki donador (yadroli) qavat - bipolyar, gorizontal va amakrin hujayralar, shuningdek Myuller tolalari glial hujayralarining tanalaridan tashkil topgan; gorizontal hujayralar ko`plab gorizontal dendritlari orqali retseptor hujayralarning aksonlari bilan sinapslar xosil qiladilar; aksonlari esa gorizontal yo`nalgan bo`lib, tayoqcha va kolbachalar aksonlari bilan sinapslar xosil qiladilar (tormozlovchi sinapslar); amakrin hujayralarning dendritlari bo`lmaydi, sinapslar hujayraning tanasida bo`ladi, aksoni shoxlanib ganglionar va bipolyar hujayralar bilan sinapslar xosil qiladilar; 7) ichki to`rsimon qavat - bipolyar neyronlarning aksonlari va ganglioz nerv hujayralar dendritlaridan tashkil topgan; 8) ganglioz hujayralar qavati – ganglioz neyronlarining tanasidan tashkil topgan; 9) nerv tolali qavat - ganglioz hujayralarning aksonlari ko`rish nervini hosil qiladi; ko`r dog`; 10) ichki chegaralovchi qavat (glial membrana) - neyroglial (Myuller) hujayralarining asosi va o`simtalaridan tashkil topgan. Tayoqchasimon va kolbachasimon hujayralar. Tayoqchasimon fotoretseptor neyronlarning asosiy xususiyati: Odamda uning soni 130 mln ga yaqin bo`lib, dendritlari tashqi va ichki qismlar (segmentlardan) dan iborat, dendritning tashqi segmenti 1000 ga yaqin to`liq diskdan iborat, ular hujayra plazmolemmasi bilan bog`lanma-gan, erkin disklarda ko`rish pigmenti rodopsin bo`lib, ular yorug`lik ta’si-rida oksin oqsili va retinal aldegidiga parchalanadi, bir kunda 80 ga yaqin disk emirilib, o`rniga yangisi hosil bo`ladi, tayoqcha aksonlari to`r parda bipolyar va gorizontal neyronlarning dendritlari bilan sinaps hosil qiladi.

Kolbachasimon fotoretseptor neyronlarning asosiy xususiyati: Ularning soni 6-7 mln, rang retseptorlari hisoblanib, asosan 3 xil (ko`k, yashil, qizil) rangni qabul qiladi, kolbacha dendritlarining tashqi segmentlarida plazmolemma invagi-natsiyasini o`zida aks ettiruvchi yarim disklar bo`lib, ular hujayra qobig`iga bog`langan, kolbacha yarim disklarida yodopsin bo`lib, u uchta rangga mos ravishda turli kimyoviy tabiatga ega, kolbacha dendritlarining ichki segmentlarida ellipsoid mavjud bo`lib, u lipid kiritmalari va mitoxondriyadan tashkil topgan, kolbacha aksonlari to`r parda bipolyar va gorizontal neyronlari bilan sinaps hosil qiladi, ma’lum bir rangni sezuvchi kolbachalarning tutsma etishmovchiligi rang sezishning buzilishiga yoki daltonizmga olib keladi. Fotoretsepsiya mexanizmi: yorug`lik ta’sirida rodopsin va yodopsinning parchalanishi, membranalar o`tkazuvchanligining o`zgarishi; nerv impulsining hosil bo`lishi. Hid bilish a’zosi. Joylashishi – burun bo`shlig`ining yuqorigi va o`rta chig`anog`ida va burun to`sig`ida. Rivojlanish manbai - nerv plastinkasi va teri ektodermasi. Tuzilishi: bazal membrana ustida epitelial tizimcha ko`rinishida bo`lib, 3 turdagi hujayralardan iborat: sezuvchi (neyrosensor), tayanch va bazal. 1) neyrosensor (sezuvchi) hujayralar- qisqa periferik (dendritlar) va uzun markaziy (akson) o`simtalari mavjud, periferik o`simtalar 10-12 harakatchan o`tkir tukchalar tutgan maxsus kengaymalarni yoki hidlov "to`g`nog`ich" larini hosil qilib tugaydi, periferik o`simtalar va uning kiprikchalari hidli moddalar ta’sirida qisqaradi va impulsni retseptor hujayraning markaziy o`simtasiga o`tkazadi, markaziy o`simtalar (aksonlar) qo`shilishi natijasida hid bilish nervi hosil bo`ladi. 2) tayanch hujayralarda mikrovorsinkalar, EPT, mitoxondriyalar, granulalar, vakuolalar, Golji kompleksi, pigment yaxshi rivojlangan; 3) sitoplazmatik o`siqchali va ribosomalar tutuvchi bazal hujayralar retseptor hujayralarning yangilanishida muxim rol o`ynaydi.

Xidlov epiteliy ostida alveolyar-naysimon, merokrin bezlar bo`lib, uning sekreti hidli moddalarni eritadi, ularning retseptorlar bilan o`zaro munosabatini engillashtiradi, bazal hujayralar hidlov epiteliy hujayralari uchun yangilanish manbai bo`lib hisoblanadi. Eshituv a’zosi: tashqi, o`rta, ichki quloqdan iborat. Tashqi quloq - nog`ora parda, tashqi eshituv yo`li va quloq suprasidan iborat. 1) Quloq suprasi - teri bilan qoplangan, elastik tog`ayli yupqa plastinkadan iborat. 2) Tashqi quloq nayi - elastik tog`ay suyakka o`tadi. U quloq suprasidan boshlanuvchi teri bilan qoplangan. Nay tog`ay qismining terisida ingichka tukchalari, seruminoz va yog` bezlari joylashgan. 3) Nog`ora parda- 2 qavat kollagen tolalardan tuzilgan bo`lib, ular orasida fibroblastlar bo`ladi. Nog`ora pardaning tashqi yuzasi teri epidermisi bilan, ichki yuzasi esa yupqa bir qavatli epiteliyli shilliq parda bilan qoplangan. Bolg`acha o`z dastasi yordamida nog`ora pardaning ichki yuzasiga yopishadi. O`rta quloq: 1) nog`ora bo`shliq - bir qavatli yassi yoki kubsimon epiteliy, shilliq pardaning xususiy plastinkasi periost bilan zich birlashib ketgan, medial devorida 2 ta teshik bor: oval va aylana; 2) Eshituv suyakchalari: bolg`acha, sandoncha va uzangicha. Bu suyaklar sistemasi bolg`achaning sopi yordamida nog`ora pardaga tutashadi, uzangicha esa ichki quloqning oval darchasiga kirib turadi; 3) Eshituv (evstaxiev) naychasi - nog`ora bo`shliqni burun- xalqum bilan birlashtiradi; suyak qismi ko`p qatorli hilpillovchi epiteliy va xususiy plastinkadan iborat bo`lib, unda oddiy shilliq bezlari va nay murtaklari joylashgan. Ichki quloq - chakka suyagining piramidasida joylashgan; suyak labirinti; parda labirinti; suyak labirinti ichida dahliz, chig`anoq, yarim aylana kanallar. 1) Parda labirinti eshituv va muvozanat a’zosining retseptor hujayralarini tutadi;

taraqkiyoti - ektodermaning juft do`mboqchasi- plakodalar; eshituv pufakchalari endolimfa bilan vestibulyar qism va chig`anoq kanalili xaltachani xosil qiladi. 2) Eshituv (Korti yoki spiral) a’zo pardali labirintning butun uzunligi bo`ylab, shakli uchburchak (yuqorida- vestibulyar narvon bo`shlig`i, pastdan- nog`ora narvon bo`shlig`i) bo`lgan chig`anoq kanalida yotadi; 3) Chig`anoq kanali - devori: vestibulyar membrana (ikki tomonlama bir qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan biriktiruvchi to`qimali plastinka); tashqi - tomirli tasmali spiral bog`lam (qon kapillyarlarini tutuvchi ko`p qatorli kubsimon epiteliy); pastki - bazilyar membrana, nozik kollagen tolalar tutadi, ostida bir qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan; bazilyar membrana chig`anoq o`zagining spiral suyak plastinkasini spiral bog`lam bilan birlashtiradi; bazilyar plastinka ustida Korti a’zosi joylashgan bazal membrana bor. 4) Korti a’zosi – retseptor va tayanch hujayralar qator bo`lib joylashgan. Retseptor hujayralar: ichki (noksimon) hujayralar, bir qator bo`lib ichki falanga hujayralar ustida yotadi; tashqi (silindrsimon) hujayralar, bir necha qator bo`lib (3-4), apikal yuzasida 30-60 tagacha tukchalar (stereotsiliyalar) tutadi; stereotsiliyalarning uchlari limbdan ajralgan yopqich membranaga yopishgan bo`ladi; retseptor hujayralarning asosiga spiral gangliy (chig`anoq o`zagida joylashgan) bipolyar neyronlarining dendritlari tutashadi. Tayanch hujayralari: a) ichki va tashqi falanga hujayralari – retseptor hujayralarni o`rab turuvchi ingichka barmoqsimon o`simtalari bor; b) ichki va tashqi ustun hujayralar, o`zaro birlashib uchburchak shaklidagi tunnelni hosil qiladi, undan sezuvchi neyronlarning dendritlari o`tadi; v) tashqi chegaralovchi – Genzen va Klaudius hujayralari; g) Klaudius hujayralari ostida Bettxer hujayralari. 5) Tovushlarni eshitish mexanizmi: tovush to`lqinlari tashqi eshituv yo`li orqali nog`ora pardaga, undan eshituv suyakchalariga, ulardan nog`ora narvon, so`ng vestibulyar Narvon perilimfasiga uzatiladi, natijada vestibulyar va bazilyar membrana tebranadi, undan eshituv yo`li endolimfasi va yopqich membrana tebranadi, bu retseptor hujayralar tukchalarining qo`zg`alishiga olib keladi, ushbu

qo`zg`alish bipolyar neyronlarga, eshituv yadrolariga va nihoyat po`stloqning eshituv markazlariga etkaziladi. Muvozanat a’zosi: ellips pufakcha (bachadoncha ) va sferik pufakcha (qopcha), 3 ta yarim aylana kanalchalar (ampulalar) dan iborat. Bachadoncha va qopcha devorida – dog` ko`rinishidagi retseptor zona (makula), ampulalar devorida esa eshituv qirralari joylashgan. Makula - eshituv dog`lari. Retseptor va tayanch hujayralar ketma-ket joylashgan, ularning yuzasini kalsiy karbonat kristallaridan (otolitlar) iborat bo`lgan otolit membrana qoplagan, bu membranaga retseptor hujayralarning tukchalari kirib turadi, membrana holati o`zgarganda tukchalar egiladi, natijada ular qo`zg`aladi, qo`zg`alish vestibulyar gangliy neyronlarining dendritlariga uzatiladi; 1) retseptor hujayralar- noksimon yoki silindrsimon shaklda bo`lib, yuzasida 60-80 tagacha stereotsiliyalar va 1 ta kinotsiliya (kiprikcha) tutadi; Noksimon hujayralarda ko`zasimon nerv oxiri bo`lsa, silindrsimon hujayralarda esa nuqtali bo`ladi; 2) tayanch hujayralar- ko`plab mikrovorsinkalar tutadi, otolit membrana kompleksini sekretsiyalaydi. Sferik xaltacha makulasi erning tortish kuchini (gravitatsiya) va vibratsiyani sezadi, bachadoncha makulasi esa gravitatsiyani sezadi. Eshituv qirralari (kristalari) – tuzilish prinsipi makulalarga o`xshash bo`lib, biroq otolit mebrana o`rnida jelesimon (dirildoq) gumbaz bo`ladi, unga retseptor hujayralarning kinotsiliya va steriotsiliyalari botib turadi. Tananing aylanma harakatida (burchak ostidagi tezlanish) impulslar sezuvchi neyronlarga uzatiladi. Ta’m bilish a’zosi. Embrional rivojlanishi. Manbai - til so`rg`ichlari epiteliysi. Ta’m bilish piyozchalari (kurtaklari) til so`rg`ichlarining yon tomonida epiteliysida joylashadi.

Tuzilishi. 40-60 tagacha 3 tipdagi hujayralardan tashkil topgan: retseptor, bazal va tayanch. Piyozcha uchida teshikcha - ta’m bilish porasi mavjud, retseptor hujayralar orasida apelsin bo`laklari shaklidagi tayanch hujayralar joylashgan. 1) Retseptor hujayralarda mitoxondriyalar, silliq EPT, mikrovorsinkalar yaxshi rivojlangan, bu hujayralarning bazal qismi bilan afferent nerv tolalari sinapslar xosil qiladilar; ta’m bilan qo`zg`algan retseptor hujayralar sinapslar orqali nerv oxirlariga va markaziy analizatorga qo`zg`alishni o`tkazadilar. 2) Tayanch hujayralar- retseptor hujayralarni alohidalaydi (izolyasiya), glikoproteidlar sintezlaydi; 3) Bazal hujayralar – retseptor va tayanch hujayralarni yangillanishida rol o`ynaydi.

Adabiyotlar: 1. Афанасьев Ю.И., Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.). М. 1999, 2018. 2. Афанасьев Ю.И. ва Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.) М. 1989. 3. Гистология (рус.). Под ред. Э.Г.Улумбекова и Ю.А.Челышева. М. 1997. 4. Елисеев В. Г., Афанасьев Ю. И., Котовский Е. Ф., Яцковский А. Н. Атлас микроскопического и ультрамикроскопического строения клеток, тканей и органов. — 5-е изд. — М.: Медицина, 2004. 5. Жункейра Л. К ., Карнейро Ж. Гистология: атлас: учебное пособие / пер. с англ.; под ред. В. Л. Быкова. — М.: ГЭОТАР-Медиа, 2009. 6. Зуфаров К.А. Гистология. Дарслик (ўзб.). Тошкент. 1991, 2005. 7. Зуфаров К.А.ва бошқалар. Ультраструктурные основы системной организации органов и тканей. Ташкент. 1983.

O'xshashlar

Sezgi organlari

Ayollar jinsiy a’zolari

Ayiruv a’zolari tizimi

Nafas olish a’zolari kasalliklari

Ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklari