Ayollar jinsiy a’zolari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

349.880859375 KB

Ko'chirib olish

A yo llar jinsiy a’zolari Reja: 1. Tuxumdon (ovarium) 2. Tuxum pullari (bachadon napi) 3. Bachadon (uterus)

Ayollar jinsiy sistemasi - jinsiy bezlar (tuxumdonlar) va yordamchi jinsiy a’zolar (bachadon nayi, bachadon, qin hamda tash-qi jinsiy a’zolar) dan tashkil topgan. TUXUMDON (OVARIUM) (Tuxumdon, bir tomondan, jinsiy hujayralarni hosil qiluvchi a’zo bo’lsa, ikkinchi tomondan, ayol organizmiga umumiy ta’sir qiluvchi gormonlar ishlab chiqaradigan murakkab inkretor bez hisoblanadi. Tuzilishi. Odam tuxumdonlari - uzunligi 2,5-2,6 sm, kengligi 1,5-3,0 sm va qalinligi 0,6-1,5 sm bo’lgan ovalsimon juft a’zodir. Tuxumdonning yuzasi faoliyatsiz kurtak epiteliysi bilan qoplangan. Epiteliy ostida tolali yoki oqsil pardani hosil qiluvchi yupqa biriktiruvchi to’qimali qatlam yotadi. Parda ostida u tuxumdon stromasiga aylanadi. Oqsil parda ham, organning stromasi ham nozik, siyrak kollagen fibrillalardan iborat bo’-lib, ularning orasida duksimon biriktiruvchi to’qima xujayralari yotadi. Elastik tolalar juda kam bo’lib, silliq mushak hujayralari bilan birgalikda mag’iz qismida uchraydi. Tuxumdonda po’stloq modda (cortex ovarii) va mag’iz modda (medulla ovarii) farqlanadi. Po’stloq moddada tuxum hujayralarining rivojlanishi (germinativ funktciya) va ovarial gormonlarning ishlab chiqarish jarayoni (endokrin funktciasi) kechadi. Tuxumdonning mag’iz qismi qoy tomir va nervlarga boy bo’lgan biriktiruvchi to’qimadan hosil bo’lgan. Tuxumdonning po’stloq qavatida birlamchi, ya’ni primordial follikullar (folliculus ovaricus primarius), o’suvchi follikullar (folliculus ovaricus crescens) hamda etilgan (Graaf) follikullari (folluculus ovaricus vesiculosus), sariq tana (corpus luteum), oq tana (corpus albicans) va atretik tana (corpus aeIsshp joylashadi. Oksil parda ostida, tuxumdonning periferik qismida, primordial follikullar bir necha qator bo’lib, zich joylashadi (245-rasm). Har bir birlamchi follikul ovogoniy va uning atrofini o’ragan bir qavat ""follikulyar hujayralardan iborat. Balog’at yoshidan boshlab tuxumdonda muntazam ravishda primordial follikullar etilgan follikullarga aylanadi. Ovogenez . Ovogenez jarayoni spermatogenez bilan bir xil bo’lsa ham o’ziga

xos ba’zi xususiyatlarga ham ega. Birinchidan, 245- rasm. Tuxumdonning po’st moddasi. Gematoksilin-eozin bilan bo’yalgan. 06. 20. Ok. 10. 1 - birlamchi follikullar; 2 - ovogoniylar; 3 - oqsil parda. ko’payish davri faqat embrionning tuxumdonida bo’lib, qiz bola tug’ilishi bilan ovogoniyning paydo bo’lishi to’xtaydi. Ikkinchidan, o’sish davri ikki fazadan iborat. Birinchi fazada (kichik o’sish fazasida) 1-tartibli ovotcit o’lchamlarining sekin kattalashuvi kuzatiladi (ovotcitlar bunday holatda ko’p yillab yotadi). Ikkinchi faza (katta o’sish fazasi) sariqlik kiritmalarining sintezi bilan bog’liq. Katta o’sish fazasiga, odatda, bolog’at yoshiga etgan davrda bir vaqtda bir yoki bir necha 1-tartibli ovotcit o’tadi (246-rasm). Katta o’sish ikki haftagacha davom etadi va 1-tartibli ovotcitning etilish davriga o’tish bilan tugaydi. Uchinchidan, ovogenez spermatogenezdan yana shu bilan farqlanadiki, bitta birinchi tartibli ovotcitdan 1 donagina urug’lanishga moyil ovotcit va 3 ta reduktcion tanacha hosil bo’ladi. To’rtinchidan, ovogenezda tuxum hujayrasining etilish davri tuxumdondan tashqarida (bachadon naylarida) kechadi. Beshinchidan, ovogenezda shakllanish davri bo’lmaydi. Jinsiy hujayralarning etilish davri etilgan folikullarning yorilib (ovulyatciyaga uchrab)uning ichidan birinchi tartibli ovotcitning chiqishi bilan boshlanadi. Bu jarayon bachadon naylarida kechadi. SHunday qilib, ovogenez etilgan organizmda ikki davrdan iborat bo’lar ekan, bulardan birinchisi o’sish davri bo’lib, u tuxumdonda; ikkinchisi - etilish davri - tuxumdondan tashqarida (bachadon

naylarida) kechadi. Ovogoniylar o’sish davri boshlanishdanoq birinchi tartibli ovotcitga aylanadi, shuning bilan birga ovogoniy joylashgan primor- 246- rasm. Tuxumdonning po’st moddasi. Gematoksilin-eozin bilan bo’yalgan. 06. 40, ok. 10. 1 - to’sabtgan follikullar; 2- tuxum hujayra; 3 - tuxumdon stromasi. dial follikul o’suvchi follikullarga aylanadi. O’sishning dastlabki kunlarida follikulyar epiteliy hujayralari tezda ko’payib, ko’p qavatli epiteliyga aylanadi va follikulning donador qavati (stratum granulosum) ni hosil qiladi. O’sish davridagi ovotcit atrofida zich yaltiroq parda (zona pellucida) shakllanadi. Follikul o’lchamining kattalashishi uni o’rab turuvchi biriktiruvchi to’qimali qobiq (theca follciuli) ning paydo bo’lishiga asos bo’ladi. Follikulning donador qavati bilan biriktiruvchi to’qimali qobiq orasida follikul epiteliysining bazal membranasi Slavyanskiy membranasi bo’ladi. Keyinchalik, ko’p sonli qon kapillyarlari o’sib kirgan follikul qobig’i ikki qavatga diffe-rentciallashadi. Qobiqning ichki qavati (theca interna) siyrak tolali biriktiruvchi to’qimadan iborat bo’lib, unda ko’igina kapillyarlar joylashadi. Bu kapillyarlarning atrofida ko’p sonli bezli interstitcial hujayralar yig’iladi. Qobiqning tashqi qavati (theca externa) zich tolali biriktiruvchi to’qimadan iborat. Follikulning boshlang’ich o’sishi ancha-muncha mustaqil bo’lib, yuqorida bayon etilganidek, qiz bolaning tuxumdonida u bolag’at yoshiga etguncha bo’lishi

mumkin. Ammo follikulning keyingi taraqqiyoti gipofizning follikulni stimullovchi gormon (FGS) ta’sirida ro’y beradi. Hujayralari mitoz bo’linish bilan intensiv ko’payayotgan va qalinlashgan donador qavat hujayralari follikulyar suyuqlikni sekretciya qila boshlaydi. Sekret avvaliga 247- rasm. Tuxumdonning etilgan follikuli (Graaf pufakchasi). Gematoksilineezin bilan bo’yalgan. 06. 40. ok. 10. 1 - tuxum hujayra; 2 - yaltiroq parda: 3 -nurlitoj; 4 - donador qavatning fol-likulyar xujayralari; 4 - tuxum saqlovchn do’mboqcha; R - follikul bo’shllg’i; 7 -fol- likulnnng ichk,1 pardasi; 8 - follikulning tashqi pardasi; 9-birikgiruvchi to’qimali stroma. hujayralar orasida to’plana boshlaydi, so’ngra ular qo’shiladi. Natijada follikulyar suyuqlik bilan to’lgan bo’shliq paydo bo’ladi. Bu bo’shliqning o’lchamlari tezda kattalashadi va 1 tartibli ovotcit nurli toj (corona radiata) ko’rinishiga ega bo’lgan bir qavat follikulyar hujayralar bilan birgalikda follikulning yuqori qutbiga surilib qoladi. Bunday o’sishning maksimumiga erishgan follikullar etilgan follikullar (Graaf pufakchasi) nomini oladi. Donador qavatning ovotcit joylashgan qismi tu- xum tutib turuvchi tepacha ' (cumulus oophorius) nomini oladi Graaf pufakchasining diametri 40 mm gacha etadi (247-rasm). Bevosita ovotcitni qurshab turgan nurli toj hujayralari uzun o’simtalarga ega (248-rasm). Bu o’simtalar yaltiroq pardadan o’tib ovotcitning tcitolemmasiga etib boradi. Follikul epiteliysining tuxum hujayrasi trofikasida ahamiyati katta.

Ovulyatciya murakkab jarayon bo’lib, bunda gipofizning lyuteinlovchi gormonining (LG) muhim roli bo’ladi. Ovulyatciyada follikul qobig’i ichki qavatining kapillyariga qon kelishining kuchayishi va follikul suyuqligining ko’payishi natijasida ichki bosimning ortishi follikul qobig’ining yorilishiga sabab bo’lsa kerak. 248- rasm. Tuxumdondagi ovotcit11ing elektron mikrofotografiyasi X 2. 500. 1 - yadro, 2 - yadrocha; 3]- 'tcitoplazmadagn^sariqlik donachalarn: 4 - *mul’tivezikulyar'"tanacha; 5 - hujayra qobig’n; b' - yaltiroq zona; 7 - donador qavatdagi follikulyar hujayralar; 8 - follikulyar hujayralarning o’siqlari (Rodindan). Ovulyatciya natijasida yorilgan pufakchaning bor mahsuloti qorin bo’shlig’iga quyiladi. Bu erda birinchi tartibli ovotcit va uni o’rab turgan nurli toj bachadon voronkasining ovotcit shokilalari orqgli nay ichiga o’tadi.

Odamda har bir ovulyatciyada, odatda, bitta follikul etiladi va yoriladi. Ba’zi sut zmizuvchilarda esa bir vaqtning o’zida 10-12 follikullar o’sib, ovulyatciyaga uchraydi. Ovogenezning etilish davrida reduktcion (meyoz) bo’linish ketib, birinchi bo’linishdan yirik ikkinchi tartibli ovotcit va abortiv (reduktcion) tanacha hosil bo’ladi. Ikkinchi tartibli ovotcit tezda ikkinchi marta bo’linib, etilgan tuxum hujayra va ikkilamchi reduktcion tanachani hosil qiladi. Birlamchi reduktcion tanacha ham ba’zida ikkiga bo’linadi. Etilish davrida ketma-ket ikki marta bo’linish natijasida xromosomalar sonining ikki marta kamayishi yuz berib, har bir birinchi tartibli ovotcitdan bir dona yirik, urug’lanishga tayyor bo’lgan, gaploid xromosoma tutgan tuxum hujayra va uchta abortiv (reduktcion) tanacha hosil bo’ladi. Sariq tananing tuzilishi va uning tciklik o’zgarishlari. Etilgan pufaksimon follikul yorilganidan so’ng uning donador qavati va biriktiruvchi to’qimali qobig’i (theca folliculi) saqlanib qoladi. Uning devorlari burishib, bo’shlig’i esa ovulyatciya vaqtida yorilgan qon tomirlardan chiqqan qon bilan to’ladi. Hosil bo’lgan qon ivindisi tezda biriktiruvchi to’qima bilan almashinadi, natijada, bo’lg’usi sariqlik tana markazida biriktiruvchi to’qimali chandiq hosil qiladi. SHunday qilib, ovulya-tciyadan so’ng follikul o’rnida yangi tuzilma-sariq tana rivojlana boshlaydi. Urug’lanish bo’lish-bo’lmasligidan qat’i nazar sariq tana rivojlanishida ma’lum davrlar sodir bo’ladi. Odatda, 4 bosqich farqlanadi: 1. Proliferatciya va vaskulyarizatciya davri. 2. Bezli metamorfoz davri. 3. Gullash yoki ravnaq topish davri. 4. Aks taraqqiyot davri. Birinchi davr - proliferatciya va vaskulyarizatciya davri sobiq donador qavat epiteliysining ko’pashshi va uning orasiga (theca interna) sohasidan yo’nalgan kapillyarlarning tez o’sib kirishi bilan xarakterlanadi. Ikkinchi - bezli metamorfoz davrida donador qavatning follikulyar

hujayralari kattalashadi va ular tcitoplazmasida lipoxrom gruppasiga oid sariq pigment - lyutein yig’iladi. Bu hujayralar lyutein hujayralar (luteocytus) nomini oladi (249-rasm) Lyutein hujayralarning gipertrofiyasi va giperplaziyasi tufayli sariq tananing hajmi oshib, nomiga yarasha sariq tus oladi. Bunday sariq tanada kapillyarlar shunday ko’pki, har bir chyutein hujayrasini qon kapillyarlari qamrab oladi. Lyutein hujayralarining tcitoplazmasida sekret donachalarining paydo bo’lishi bilan uchinchi-ravnaq topish yoki gullash davri boshlanadi. Bu davrda sariq tana ichki sekretciya beziga aylanib, progesteron gormonini ishlab chiqaradi. Bu gormon bachadon shilliq pardasini zigotani implantatciya qilishga va sut bezlarini laktatciyaga tayyorlaydi. 249- rasm. Sariq taia lyutein hujayralarining elektron mikrofetografiyasi. 1 - plastinkasimoi kompleks; 2 - yadro; 3 - sekret donachalarg’. Sariq tananing gullash davri ikki xil davom etadi. Agar urug’lanish bo’lmasa, unda gullash davri 12-14 kun bilan yakunlanadi va bunday tana hayz sariq tanasi (corpus luteum menstruationis) deb yuritiladi. Agar urug’lanish bo’lib, homiladorlik boshlansa, sariq tananing gullash davri homiladorlikning birinchi yarmiga qadar davom etadi. Bunday sariq tana homiladorlikning sariq tanasi (corpus luteum graviditatis) deb yuritiladi. Menstrual va homiladorlik sariq

tanalari tuzilishi va vazifasi jihatidan mutlaqo o’xshashdir. Ularning farqi faqat o’lchamlari va gullash davri muddatining turlicha bo’lishidadir. Hayz sarnq tanasining diametri 1,5-2,0 sm bo’lsa, homiladorlik sariq tanasining o’lchami 5 sm ga etadi. Faoliyati tugagandan so’ng ham homiladorlik, ham hayz sariq tanasi inqirozga, ya’ni involyutciyaga uchraydi. Bunda bez hujayralari o’zining lyuteinnni yo’qotib, atrofiyaga uchraydi va so’rilib ketadi. Lekin markazda joylashgan biriktiruvchi to’qimali chandiq saqlanib sariq tana o’rnida oq tana (corpus albicans) deb nom olgan tuzilma hosil bo’ladi. Odatda oq tana tuxumdonda bir necha oy saqlanib, so’ng so’rilib ketadi, ba’zan esa, unda ohaklanish sodir bo’lishi natijasida, u uzoq muddatgacha saqlanib qolishi mumkin. Follikullar atreziyasi. Ovogenezning o’sish davriga kirgan primordial follikullarning hammasi ham o’z taraqqiyo-tining oxirigacha etib bormay, ko’pchilik follikullar (ba’zan 90 protcent) atreziyaga uchraydi. Atreziya - tuxum hujayrasining o’lishi va follikul o’rnida atretik tananing hosil bo’lishidir. Atretik tana tuxumdonda balog’at yoshiga etgunga qadar va homiladorlik vaqtlarida ko’plab uchraydi. Atretik tananing o’lchamlari sariq tananikidan ancha kichik bo’lib, markazida o’lgan ovotcitning yaltiroq pardasi saqlanib qoladi, uning atrofida esa interstitcial hujayralar joylashadi. Bundan tashqari atretik tana uni o’rab turgan to’qimadan aniq ajralib turmaydi. Tuxumdonning yoshga qarab o’zgarishi . Tuxumdonning tctiklik o’zgarishlari ayollarda balog’at yoshidan boshlab 45-50 yoshgacha davom etadi. SHu davrdan boshlab follikullarning rivojlanishi asta-sekin susayadi, jinsiy tcikl buziladi - klimakterik davr boshlanadi va 60 yoshlarga borganda barcha jinsiy hujayralar yo’qolib to’qimaning miqdori esa oshadi. Tuxumdonning tomir va nervlari. Tuxumdon qon tomirlar bilan yaxshi ta’minlangan. Arteriyalar a’zoning darvozasi sohasida egri-bugri yo’l tutib mag’iz moddada qisman shoxlanadi, po’st-loq moddada esa radial yo’nalgan shoxchalar beradi. Bulardan hosil bo’lgan kapillyarlar follikullar devorini o’rab quyuq to’r

hosil qiladi. Mag’iz modda va darvoza sohasida mayda venalar to’ri yig’ilib tuxumdon venasiga quyiladi. Limfa kapillyarlari tuxumdon follikullarini o’raydi, so’ngra po’stloq moddaning limfa kapillyarlari bilan birgalikda bir stvolga yig’iladi va mag’iz moddadan o’tib darvozadan chiqadi. Tuxumdon nerv tolalariga ham boy bo’lib, ularning ko’plari tomirlar bilan birga keladi. Bular orasida sezuv nerv oxirlari ham uchraydi. Tuxumdon vazifalari . Tuxumdonlar generativ vazifani bajaradi, ularda ayollar jinsiy hujayralari ishlab chiqariladi. SHu bilan birga tuxumdonlar ichki sekretciya bezi hisoblanadi. Tuxumdonning endokrin vazifasidan biri o’sayotgan follikullarda estrogen yoki follikulin gormonini ishlab chiqarishdan iboratdir. Bu gormonlar follikulning donador qavati hujayralarida ishlanadi. Bachadonning o’sishi va jinsiy tciklning qaror topishi balog’atga etish davridan, ya’ni tuxumdonlar o’z faoliyatlarini boshlab, estrogen ajralishi bilan boshlanadi. Tuxumdon faoliya-tining klimakterik so’nishi bachadonning atrofiyasi va jinsiy tcikllarning to’xtashiga olib keladi. Estrogen gormoni ikkilamchi jinsiy belgilarni ham yuzaga chiqaradi. Estrogendan tashqari, tuxumdonda sariq tananing lyutein hu-jayralari tomonidan ishlab chiqariladigan progestron gormoni ham mavjud. Progestron ta’siri ostida bachadon shilliq qavatining bezlari o’z faoliyatini boshlab, sekret chiqaradi. Bachadon bezlari kattalashadi va egri-bugri holatda yotadi. Bachadon shilliq pardasi shishadi, tomirlari qon bilan to’ladi. SHu vaqtning progestron tuxumdonga ta’sir ko’rsatib, boshqa follikul-larning o’sishini to’xtatib turadi.

250- rasm. 34-24 . Tuxum yo’lining ko’ndalang kesimi. Urug’lik mikroskopi. Tuxumdon faoliyatini aktivlashtirish gipofiz oldingi bo’limining gonadotrop gormonlari ta’sirida bo’lali. Bunda follikullarni stimullovchi (FSG), lyuteinlovchi (LG) gormonlar tuxumdon follikullarining katta o’sish davriga o’tishi va fol- likulyar hamda interstitciy hujayralari tomonidan estrogenning ishlab chiqarilishini ta’minlaydi. Bundan tashqari, lyuteinlovchi gormon ovulyatciyani yuzaga keltiradi va sariq tananing hosil bo’lishidagi dastlabki davrda muhim rol’ o’ynaydi. Sariq tana faoliyatiga, ya’ni progestron ishlab chiqarilishiga gipofizning lyuteotrop gormoni (LTG) ta’sir ko’rsatadi. Maxsus ovarial gormonlar - estrogen va progesteron bilan bir qatorda oz miqdorda bo’lsada, tuxumdondan androgenlar - erkaklar jinsiy gormoni ajralishi aniklangan, bu esa embrional taraqqiyotdagi ikki jins o’rtasida bo’lgan umumiylikni ko’rsatadi. Androgenlar maxsus gilus hujayralari tomonidan ishlab chiqariladi. Bu hujayralar kichik to’plamchalar sifatida tuxumdon darvozasi sohasida joylashadi. Ovarial funktciyalarni boshqarishda gipofizning gonadotrop gormonlari bilan bir qatorda tuxumdonga keladigan nerv oxir-lari ham muhim rol’ o’ynaydi.

Tuxum pullari (bachadon napi) Tuxum yullari sut emizuvchilarda Myuller yo’llaridan taraqqiy etadi. Dastlabki davrda u tcilindrik epiteliy va mezenxima xujayralari bilan o’ralgan naydan iborat bo’ladi. Epiteliydan tilliq parda, mezenximadan esa mushak va seroz qavat hosil qiladi . Tuxum yo’llari 12 sm uzunlikdagi, diametri 1 sm keladigat? zich mushakli naylardan iborat. T VXVM YULI devorida uch qavat farqlanadi: ichki yoki shilliq (tunica mucosa), so’ngra mushak (tunica muscularis) va seooz pardalar (tunica serosa). SHilliq parda ikki xil hujayralardan iborat bir qavatli tcilindrsimon epiteliy bilan qoplangan. Hujayralarning ko’plarida kiprikchalar bo’lib, ular bachadon tomon tebranadi. Kipdagi kvadratning kattlleshtirilgan ko’oyachyachi. YOrug’lchk mikpoekpi. X.M. - mushaklar; 2 - shilliq parda bupmalyari (o’ta burmali shi l l i hq qavat); 3 - ampula bo’shl i g’i. 34-26. Tuxum yo’li shilliq pardasi bir kismining elektron mikrofotografiyasi: X 560. 1 - mushaklar: 2 - burmali shilliq pardangag tususiy qatlami; 3 - kiprchkli bpiteliy. 4 - ampula bo’shlig’i. 34-27. Tuxum yo’li ampulasi shilliq pardasi kiprikli epiteliysining mikrofoto- grefiyasi. x 1750. t - ampu.ga bo’shligi: 2 - KI prukli epiteliy yalrosi. 3 - krpriksiz, sekretgr xujaYAra yadrosi; 4-bazal xujayralar: 5 - kgpriklar: 6 - G’azal tanech?lar: 7 - shkrgvsrsinkalar: 8 - kapillyar bushligi; 9 - zsususiy qatlamdagi fibroblastlar (Rsdindan), riklya hujayralar orzeyDI, SHYUMYGK , xarakterdagi sekr&gor granulalar tutuvchi ko’p sonli bez hujayralari joylashadi. Epiteliy ostida shilliq pardaning xususiy qavati yotadi. U siyrak tolali shakllanmagan Oiriktiruvchi to’qimadan iborat bo’lib, bunda odatdagi hujayra elementlaridan tashqari detcidual hujayralar yotadi. Tuxum yo’lining shilliq pardasi distal bo’limida yaxshi rivojlangan burmalar hosil qiladi, bachadon tomon borgan sari ular kamayadi. Burmalar bo’ylama yo’nalgan bo’lib, bularda ik-kilamchi burmalar ham bor. Bu burmalar tufayli

tuxum yo’li ko’ndalang kesimida murakkab labirint ko’rinishda bo’ladi (250- rasm). Xususiy qavatda bezlar yo’q. Bachadon naylarining shilliq pardasida ham bachadon shilliq pardasining menstrual tcikl davrlariga mutanosib o’zgarishlar yuz beradi. SHilliq parda ostida mushak napda yotadi. SHilliq osti pardasi bo’lmaydi. Mushak parda ikki qavat silliq mushak tolalaridan iborat bo’lib, bulardan ichkisi tcirkulyar yoki spiral va tashqisi bo’ylama yo’nalgandir. Ampulyar qismga kelganda, alohi- da mushak hujayralar to’plami ham uchraydi. Bachadonga yaqinlashgan sari mushak tutamlarining yo’g’onlashuvi kuzatiladi. Seroz napda siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qi-madan tuzilgan bo’lib, sirtdan mezoteliy bilan qoplangan. Bachadon nayining devori nerv tolalariga boy bo’lib, uning ko’p nerv chigallari mushak pardada yotadi. Ampulyar qism shillitc pardasida voronka atrofida joylashgan shokila-popuklarning ichiga kirib turuvchi aylana venoz tomirlar yotadi. Tuxum yo’llarida hujayralar etiladi va spermatozoid bilan uchrashadi, ya’ni urug’lanish - otalanish ro’y beradi. Ovulyatciya davrida shokilalarning aylana venalari qonga to’lib ketadi, shuning natijasida popuklar taranglashadi va voronka tuxumdonni qoplaydi, tcorin bo’shlig’iga tushgan tuxum hujayrasi shokilalarga tushadi va tuxum yo’lining bo’shlig’iga o’tadi. Tuxum yo’lida tuxum hujayrasining harakatiga asosan mushak qavatining peristal’tik qisqarishi hamda hilpillovchi epiteliy kiprikchala-rining harakati yordam beradi. Bachadon (uterus) Bachadon qin bilan birgalikda Myuller naylarining pastki bo’limidan hosil bo’ladi. Embrional taraqqiyotning 3-oyida bu bo’limlar o’zaro qo’shiladi va bachadon-qin kanalini hosil qiladi. Bu kanalning distal bo’limi qinning hosil bo’lish qismi hisob-lansa, kranial bo’limidan bachadonning bo’yin qismi rivojlana- Di. Bo’yin qismidan tomonlarga Myuller nayining qo’shilmagan Qismi ketadi. Bachadonning bo’yniga yaqin qismlari yaqinlashishda davom etib qo’shiladi va shu erda bachadon tubini hosil qiladi. Boshlanishda bachadon mezenxima bilan

o’ralgan epitelial naydan iborat bo’ladi. 12-haftada bachadon murtagida mezenxima tomon io’nalgan bo’lg’usi bachadon qismining bezlari eiitelial o’simta eifatida o’sadi. Keyinchgalik ham, embrional taraq-qiyotning oxirida ham, hat-go tug’ilgandan so’ng ham bachadon tubining epiteliy-si o’simtalar chiqarib, ba- chadon tubining bezlariga aylanadi. Mezenximadan shilliq pardaning biriktiruvchi to’qimasi va mushak parda differentciallashadi. Tashqaridan bachadon qorin pardaning vistceral varag’i bilan qoplangan. Bachadon - ichida homila taraqqiyoti o’tadigan ichi bo’sh mushak organ. Bachadonda ikki qism: bachadon tanasi va bo’yni farqlanadi. Bachadon devori uch qavat-daniborat: shilliq parda yoki e n d om e t ri y (endomet-rium), kuchli rivojlangan baquvvat mushak parda yoki miometriy (tuometrium) va s e r o z p a p d a yoki perimetriy (perimetrium) (251- rasm). 25!-ra.m. Bachadon (tinchlik davri) Gema-toksilin-eozin bilan bo’yalgan. 06. 10 ok. 10. 1 - shillnq parda; a - bachadon bezlari; b - shilliq pardaning xususiy pla g s ™"* as * ? T mushak parda: v - ichki va tashqi gurUx mushak-lar; g - o’rta guruh mushaklar va ulardagi to-mirlar (tsmirli qatlam). Bachadon shilliq pardasi menstruatciya va ovulyatciya bilan bog’liq bo’lgan tcik-lik o’zgarishlarga uchraydi. Ayollarning jinsiy aktivlik davri o’rtacha 13-14

«yoshdan boshlab to 45-50 yoshgacha (klimakterik davrgacha) davom etadi, so’ng hayz ko’rish va ovulyatciya ham so’nadi. Bachadonning shilliq pardasi menstrual davr bilan bog’liq bo’lgan destruktiv va regenerator tciklik o’zgarishlarni kechiradi va faqatgina, ikkita menstrual davrlar oralig’ida u tinch holatda bo’ladi, bu davr interval yoki tinchlik davri deyiladi. Bachadon shilliq pardasi tinchlik davrida burmalar hosil qilmasdan, ostidagi mushak pardaga yopishib yotadi. Bu davrda endometriyning qalinligi 1-2 mm gacha bo’ladi va u bir qavatli hilpillovchi, tcilindrsimon epiteliy bilan qoplangan (252-rasm) bo’ladi. Bachadon tanasining yuzasi tekis bo’lib, bo’yin qismida burmalar mavjud. Bo’yin qismida epiteliy hujayralari baland (30-60 mkm), tana qismida esa nisbatan nasgdir (25-30 mkm). 252- rasm. Endometriy (sxema). I - bachado kriptasi;;2 - kiprikchali tcnllndrsimon epiteley; 3,4 - birikti- ruvchito’qima hujayralari; 5 - qon kapillyari. K prikli hujayralar orasida shilliq xarakteriga ega bo’lgan bez hujayralari joylashadi. Bunday hujayralar bachadonning bo’yin qismida ko’p bo’ladi. Ajralayotgan sekret bachadonning bo’yin qismida to’planib, kuchsiz to’sqinlik

qiluvchi to’siq hosil qiladi. Bu bilan bir vaqtda bachadonning tana va tub qismidagi bezlarning sekreti kuchsiz ishqoriy sharoitga ega bo’lib, bu erga tushgan spermatozoidlarning aktiv harakati uchun qulaylik yaratib beradi. Epiteliy ostida hujayra elementlariga mo’l bo’lgan siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan iborat qalin xususiy qavat joylashadi. Hujayra elementlaridan makrofaglar va retikulyar hujayralar ko’p qismini tashkil qiladi Bulardan tashqari, tcitoplazmasida glikogen parchalari va lipoproteid kiritmalarini tutuvchi alohida yirik hujayralar - detcidual hujayralar uchraydi. Detcidual hujayralar yo’ldoshning ona qis-mida ham joylashib, detcidual qavatni hosil qiladi. Bu hujayralar yma l oq va yirik bo’lib, ularning diametri 100 mkm ga etadi. Hujayraning yadrosi ovalsimon bo’lib, karioplazmasida bir xilda tarqalgan xromatin tutadi. Hujayraning rivojlangan organellasi donador endoplazmatik to’r bo’lib, uning ko’pgina, bir-biriga qo’shilib ketgan tuzilmalari yadro atrofida joylashadi. Gol’ji kompleksi ozgina tcisterna va ko’p miqdordagi vezikula va vakuolalardan iborat. Bu organella odatdagiday hujayraning yadro atrofi zonasida joylashadi. Detcidual hujay-ralarning ko’p sonli mitoxondriyalari mayda bo’lib, ular zich matriksga ega. Bu organellar hujayra bo’ylab bir tekis joylashgan. Detcidual hujayralarda mayda lizosomalar, yog’ tomchilari va glikogen donachalari doimo uchrab turadi. Detcidual hujayraning faoliyati shu kungacha aniq bo’lmasa ham ularning trofik roli va fagotcitoz funktciyalarini qayd etmoq zarur. Bachadonning shilliq qavatida yaxshi rivojlangan bachadon bezlari (glandula uterina) yoki kriptalar joylashadi. Bachadon bezlari oddiy naysimon bezlar bo’lib, endometriyda egri-bugri yo’nalgan. Bu bezlar epiteliy hujayralari bilan qoplangan. Bachadon shilliq pardasining yuza va chuqur qatlamlari bir xil emas. Bezlarning tub sohasi ancha zich bo’lib, asosiy bazal qavat (stratum basale endometri) deb nomlanadi. Bu qism menstrual o’zgarishlardan holi bo’lib, menstruatciya, tug’ish va abortlardan keyin regeneratciya uchun xizmat qiladi. Bezlarning tanasi joylashadigan va ancha yuza qatlamlarini shilliq pardaning davriy o’zgarishlarida ishtirok etuvchi funktcional qavat (stratum functional endometrii) deb yuritiladi.

Miometriy yoki mushak parda (uzunligi 50 mkm) homiladorlik davrida kattalashib, ba’zan 500 mkm gacha etuvchi silliq mushak hujayralaridan iborat. Miometriyda uchta qavat farqlanadi. Eng ichki bo’ylama yo’nalgan mushak tolalari qavati, shilliq osti qavati (stratum submucosum) deb nomlanadi. Urta qavatda mushak tolalari aylana yo’nalgan bo’lib, kuchli rivojlangan va tomirlarga boydir (stratnm vasculosum). Tashqi mushak qavat ko’pincha bo’ylama yotuvchi sil-liq mushak to’plamlaridan hosil bo’lib, u tomir usti qavati (sfratum supravasculosu) dan iborat. Mushak qatlamlari orasida elastik tolalarga boy bo’dgan siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qima joylashadi. Perimetriy yoki seroz parda bachadonning ko’p qismini ust to-monidan o’raydi. Bachadonning oldi va yon taraflarida seroz parda bo’lmaydi. Perimetriy siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan bo’lib, tashqaridan mezoteliy bilan qoplangan. Bachadonning bo’yin qismida, ayniqsa, uning oldi va yon taraflarida parametriy deb nom olgan yog’ kletchatkasining katta to’plamlari joylashadi. Bachadon bo’yin qismining tashqi yuzasi ko’p qavatli yassi epi-teliy bilan qoplangan. Bachadon bo’ynining kanalini shilliq ishlovchi tcilindrik epiteliy tashkil etadi. Ularning oralarida ayrim kiprikli hujayralar ham uchraydi. Bo’yin kanalining shilshq pardasi burmalar hosil qiladi va bu erda shilliq parda-•;ing xususiy qavatida yirik tcervikal bezlar mavjud. Bu bezlar !armoqlangan naysimon bezlar bo’lib, ular shilliq sekreg ishlab qaradi. Bachadon bo’yin qismining shilliq parda epiteyaiisi va tcerkal bezlarining intensiv sekretor faoliyati tufayli bachadon bo’yni shilliq bilan to’lib turadi. Bo’yin qismining miometriysi aylana yo’nalgan baquvvat silliq mushak tolalaridan iborat bo’lib, bachadon sfinkterini hosil qiladi. Muskul qisqarganda. bo’yin' bezlari shilliq ajratadi, bo’shashganda esa aspiratcna (so’rish) yuzaga keladi, bu esa spermaning qindan bachadon bo’shlig’igz o’tishiga yordam beradi. Bachadonning qon bilan ta’minlanishi va innervatciyasi. na ychadon qon tomirlarga boy a’zo bo’lib, unda qon tomirlar mushak parda bilan birikib ketgan. Miometriyda mayda arteriya l arning mushak pardasi shu qavat mushak tutamlari

bilan qo’shilib ketgan bo’ladi. Bachadonga kirgan qon tomirlar mushak pardada tarmoqlanadi va shu erdan qolgan qavatlargz tarmo q lar beradi. SHilliq pardaga qarab arteriolalar spiralsimon yo’nalgan bo’lib, kriptalar atrofida quyuq kapillyarlar : to’rini hosil qiladi. Endometriyning qon bilan ta’minlani sh.i d a o’ziga xos xususiyatlar bor. Miometriydan endometringa ikki xil - to’g’ri g’a spiralsimon arteriyalar kiradi. To’g’ri artyryagyalar ekdometriyning bazal qavatida kapillyarlar to’rini hosil qiladi. Spiralsimon yo’nalishga ega bo’lgan arteriyalar zsa endomegriyning yuqori yuzasida ko’p sonli kapillyarlar to’rini hysil qiladi. Endometriyda qon tomirlarning bunday joylashishi menstruatciya davrida funktcional qavatning tushib ketishi va bazal qavatni’.- saqlanib, qayta tiklanishi bilan bog’liq. Bachadonda limfatik tomirlar ham ho’l bo’lib, ular iilliq va seroz pardada joylashib, boshqa to’rlar bilan bog’langandir. Bachadsn nervlarga boy . Uning yuzasida simpatik chigal bilan bo ’l tangan va yaxshi rivojlangan nerv chigali joylashgan. YUza chigadan tarqalgan tolalar bachadonning mushak va shilliq parda l ariga tarqalib, u erda chigallar hosil qiladi. Ularning alohlda shoxchalari epiteliyga etib boradi. Bachadon bo’yin qismining oldida, uni o’rab turuvchi yog’ kletchatkada, xromafin hujayralar tutuvchi yirik nerv tugunlari to’dasi joylashadi. Bachadon parasimpatik nerv tolalari bilan ham ta’minlangan degan ma’lumotlar bor. Bachadon epiteliysida turli tuzilishga ega bo’lgan retceptor nerv oxirlari borligi aniqlangan. Menstrual yoki jinsiy tcikl . Tuxum hujayrasi ovulyatciya vaqtida tuxumdondan chiqib, bachadon naylari orqali bachadonga qarab harakat qiladi. Bachadon davriy ravishda har 24-30 kunda tuxum hujayrasini qabul qilishga tayyorlanadi. Bu tayyorlanish bachadon shilliq pardasining bir qator o’zgarishlaridan iborat bo’lib, bachadon devorida urug’langan tuxum hujayrasining implantatciyasi uchun qulai sharoit yaratilib, homilani oziq-ovqat bilan tayyorlanishini o’z ichiga oladi. Bunday o’zgarishlar natijasida shilliq parda ko’chib tushuvchi qavatga ega bo’ladi. Agar urug’lanish bo’lmasa, bu tayyorgarlik

to’xtaydi, o’zgargan epiteliy qavati menstruatciyaga uchrab, ko’chadi va ochilgan qon tomirlardan chiqayotgan qon bilan birgalikda tushib ketadi. Agar urug’lanish bo’lsa, urug’langan tuxum hujayrasi bachadonning shilliq pardasiga o’tiradi, shilliq parda esa tuxum hujayrani o’rab o’sa bosh-laidi. Homila tug’ilgandan so’ng shilliq pardaning bu qismi ba-chadondan ajraladi va homiladorlikning ko’chib tushuvchi parda-si deb nomlanadi. Har ikkala holatda bachadondagi funktcional qismning tushib ketishidagi o’zgarishlari bir xildir. Bachadonning hayz tciklidagi o’zgarishi. Bachadonning shilliq iardasida menstruatciya bilan bog’liq ravishda yuz beradigan davriy o’zgarishlar 3 ga bo’linadi: 1 - menst-ruatciya (h a y z) oldi davri, 2-menstruatciya davri, 3-m e n str u a tc i ya d a n so’nggi davr. Bu davrlar bir-biri-dan keskin chegaralanmagan holda ro’y beradi. Menstruatciya oldi davri (yoki sekretor) funktcional davr deb ham tcomlanadi. Bunda bachadon homila qabul qilishga tayyorlanadi. Bu vaqtda tuxumdonda etilgan follikul ovulyatciyaga uchraydi va qoldiqlaridan progesteron ishlab chiqaruvchi sariq tana hosil bo’ladi. Progesteron gormoni ta’sirida bachadon bezlari kattalashadi, cho’ziladi, egri-bugri ko’rinishga ega bo’ladi va hat-to tarmoqlanib ketadi. Bez hujayralari shishadi, sekret chiqara boshlaydi. Xususiy plastinka o’sadi va shilliq parda qalinligi 5-6 mm ga etadi (tinch holatda 1-2 mm qalinlikka ega). Qon tomirlar kengayib, qon bilan to’lib ketadi. SHilliq pardani glikogen miqdori oshadi, chiqayotgan shilliq quyuqlashadi. SHil-liq parda stromasining hujayralarida glikogen parchalari, yog’ tomchilari paydo bo’ladi, ularning orasida tuxumdon va urug’donning interstitcial hujayralariga o’xshash- detcidual hujayralar differentciallashadi. Agar urug’lanish bo’lsa, unda funktcional, ya’ni menstruatciya oldi davri 6-8 hafta davom etadi, bu bilan yo’ldoshning taraqqiyotiga imkon beradi. Agar urug’lanish sodir bo’lmasa, menstruatciya oldi o’zgarishlari o’zining eng yuqori taraqqiyotiga- rivoj-lanishita 25-28 kunda erishadi. Navbatdagi menstruatciya davrida endometriyning funktcional qavati tushib ketadi (bachadondagi tciklik o’zgarishlar quyidagi sxemada berilgan).

Menstruatciya davri endometriyning qon bilan ta’minlanishidagi muhim o’zgarishlari bilan birga ro’y beradi. Menstrchuatciya oldi davrining oxiriga kelib, ya’ni ovulyatciyadan 13-14 kundan so’ng sariqlik tana atrofiyaga uchraydi (aks taraqqiyot davriga o’tadi) va qonga progesteron gormonini ajratish to’xtaydi. Bu esa spiralsimon arteriyalarning siqilishiga (spazmiga) olib keladi. Natijada, endometriyning yuza qavatiga qon keli-shi birdan keskin kamayadi. SHu vaqtning o’zida endometriyning bazal qavati qon bilan mo’l ta’minlanib qolaveradi. Endometriy funktcional qavatining qon bilan ta’minlanishining buzilishi, uni nekrotik o’zgarishlarga olib keladi va pirovardida funktcyaonal qavat parchalanadi. Uzoq spazmdan keyin spiralsimon arteriyalar yana kengayadi va endometriyning funktcional qavatiga qon kelishi ko’payadi. Bunda qisman qon tomirlar yoriladi, qon oqadi, bunga esa parchalangan epiteliy va biriktiruvchi to’qima hujayralari aralashib ketadi. Menstrual qon ivimaydi, normaa menstruatciyada o’rtacha 40-50 ml qon yo’qoladi. Menstruatciya uch, kundan besh kungacha davom etadi.. Menstruatciyaga tug’ruqning analogi yoki urug’lanmagan tuxum hujayrani «tug’ish» deb ham qarash mumkin. Menstruatciya davri bachadon endometriysining funktcional qa-vati tushib ketishi natijasida endometriyda bachadon bezla-rining tublari va yalang’ochlangan biriktiruvchi to’qima qadaladi. Menstruatciyadan so’nggi davr (o’sish davri) 5 endometriy -funktcional qavat va bachadon bezlarining tiklanishi va proliferatciyasi bilan xarakterlanadi. Bu davr menstruatciya tu-gashi bilan boshlanib, menstruatciyaning birinchi kunidan hisob- laganda 5 kundan 14-16 kungacha davom etadi. Bachadon bezlarining saqlanib qolgan tub qnsmining epiteliy hujayralari zo’r berib ko’paya boshlaydi, asta-sekin yuqoriga suriladi va bachadoya shilliq qavatining yalang’ochlanib qolgan biriktiruvchi to’tcijzsi yuzasini qoplaydi. Buning natijasida endometriy tiklanadi va yangitdan epiteliy bilan qoplanadi. SHuning uchun bu davr proliferatciya yoki o’sish fazasi deb yuritiladi. Tiklanayotgan endometriy proliferatciyasi ayniqsa bu fazaning boshida (5-11-kun-lar) juda tez boradi. Qeyinchalik o’sish bir oz susayadi va nisbiy osoyishtalik yoki tinch davr boshlanadi (11 - 14-kunlar). Men-

struatciyadan so’nggi davrda bachadon bezlari tez o’sadi., lekin in-gichka va to’g’riligicha qoladi va sekret ishlab chiqarmaydi. Bu davrda yuz bergan o’zgarishlar tuxumdonda o’sayotgan follikula-ning donador qavati hujayralari ishlab chiqarayotgan estrogen gormoni ta’sirida kechadk. SHunday qilib, menstruatciyadan so’nggi davr estrogen ta’si-rida yuzaga kelsa, menstruatciya oldi davri progesteron biyaan aniqlanadi, ya’ni butun menstruatciya tciklida tuxumdonda navbati bilan estrogen va progesteron ishlanadi va bu gormonlar tciklik ravishda endometriyda o’zgarishlar bo’lishini ta’minlab turadi. Bachadon bo’yin qismining shilliq pardasi tciklik o’zgarishlarni o’z boshidan kechirmaydi va menstruatciyada tushib ketmaydi. Sekretor davrida uning bezlarida sekretor jarayonlar zo’rayib, ko’p miqdorda shilliq ajralishi kuzatiladi. Bachadonning yoshga qarab o’zgarishi. YAngi tug’ilgan qiz bola bachadoni kalta bandli, kichik qalpoqli zamburug’simon shaklda bo’lib, bo’yin qismiga nisbatan tanaei kalta bo’ladi (bo’yinning tanaga nisbatan 3:1, jinsiy balog’atga etgan yoshda - 1:1). 1 yoshga to’lgan qiz bolaning bachadoni 3 sm keladi va o’lchami keyingi 10 yil davomida kam o’zgaradi. Pubertat davrda bachadon hamda uning bezlari intensiv o’sadi. YAngi tug’ilgan qiz bola bachadonining mushak pardasi tolali komponentlarga boy biriktiruvchi to’qimadan iborat. Mushak hujayralari bu davrda kalta va duksimon. 10-12 yoshdan boshlab, miometriyda biriktiruvchi to’qima elementlari yaxshi rivojlanadi. Bachadonning aktiv funktcional davri o’rtacha 40- 45 yoshlarga-cha davom etadi. YOshga nisbatan bu organning involyutciyasi 40- 45 yoshlardan boshlanadi. Bundan so’ng organda yosh oshib borgan sari atrofik va distrofik xarakterdagi o’zgarishlar boshlanadi. Qin (vagina) Qin - uzunligi 8-10 sm li nay bo’lib, yuqori qismi bilan bachadonning bo’yin qismiga, pastki qismi bilan esa o’zining dah-liziga ochiladi. Qin devori shilliq, mushak va adventitcial qa-vatlardan iborat (253-rasm). SHilliq pardasi esa ko’p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan bo’lib, qalinligi 150-200 mkm ga etadi.

Balog’at yoshiga etgan ayol qinining epiteliysida uch qa- 253- rasm. Qnn. I - shilliq parda; a -ko’p qavatlch yassp epmteliy; L - xususiy qatlam; v - qon yumirlar, 2 - mushak parda; 3 - birnktiruvchn to’qima (I. V. Almaz.v, L. S. Sutulsvdan). . ; vatni farqlash mumkin: bazal, oraliqvayuza yoki fun-k tc i o n a l qavat. Qindan olib tayyorlangan surtmada hujayra-larning turiga qarab tuxumdondan chiqayotgan gormon va uning qin epiteliysiga ta’sirini aniqlash mumkin. YUza yoki funktcional qavat hujayralari o’z o’lchamlarining kattaligi, yassiligya, ba’zan qirg’oqlarining qayrilganligi, yadrosining kichikligy, tcitoplazmasining glikogenga boy bo’lib, bazofil ekanligi bilan xarakterlanadi. Qin surtmasida bu hujayralarning’ ko’pligi organizmda estrogen gormonining ko’pligidan dalolat beradi. Oraliq qavat hujayralarining o’lchamlari o’rtacha, yadrosi nisbatan katta bo’lib, tcitoplazmasi bazofildir. Bazal qavat hujayralari kichik, dumaloq, bazofil bo’lib, hujayraning o’rtasiga joylashgan yadrosi odatda, kattadir. Surtmada bu hujayralarning oshishi organizmda estrogen gormonining kamligidan dalolat beradi. YUza qavat hujayralarida kerato-gialin donachalari paydo bo’ladi, ammo bu qavat hujayralarining muguzlanishi kuzatilmaydi. Qinda doimo yashovchi mikroblar ta’sirida glikogenning parchalanishi sut kislotaning hosil bo’lishiga olib keladi,

shuning uchun ham qinning shillig’i kislotali reaktciyaga ega. Kislotali reaktciya tufayli qinning shillig’i bak-teriotcid xususiyatga ega, bu esa qinda mikroorganizmlarnn ri-vojlantirmaydi. Epiteliy ostida elastik tolalarga boy siyrak tolali shakl-lanmagan biriktiruvchi to’qimali xususiy qavat yotadi. SHu erda bezlar bo’lmaydi. SHilliq pardaning xususiy qavati shakli no-to’g’ri so’rg’ichlar hosil qilib epiteliyga botib kiradi. SHuning uchun ham epiteliyning pastki chegarasi g’adir-budir bo’ladi. Xususiy plastinkada limfotcitlar sochilib yotadn, ba’zan esa lim-fatik follikulalar ham uchraydi. Qinda shilliq osti parda shakllanmaganligi uchun shilliq pardaning xususiy plastinkasi mushak pardaga o’tadi. Mushak parda kam rivojlangan ichkn tcir-kulyar qavat va oralarida elastik tolalarga boy bo’lgan biriktiruvchi to’qima qatlamlarini tutuvchi baquvvat tashqi bo’ylama mushak tutamlaridan iborat. Qinning boshlanish qismida aylana yo’nalgan ko’ndalang targ’il mushak tolalari' joylashadi. Qinning adventitcial qavatidagi siyrak tolali shakllanmagan birikti- ruvchi to’qima qinni qo’shni organlar bilan bog’lab turadi. Bu qavatda yirik venoz chigallari, nerv; stvollari yotadi. Bularning yo’nalishi bo’yicha katta bo’lmagan vegetativ nerv chigallari uchray-di. Qinning shilliq pardasi bachadon shilliq pardasi kabi davriy o’zgarishlarga uchraydi. Menstruatciya davrida yuza qavat epiteliysi (funktcional qavat) tushib ketadi, shundan so’ng bazal qavatda proliferatciya jarayoni boshlanib qin epiteliysi yana qalinlashadi. Keyinroq ikkala qavat ham differentciallashadi va 2-3 qavatdan iborat funktcional qavat menstruatcnya oldi davrida 155 mkm gacha qalinlashadi. Ayollarning tashqi jinsiy a’zolari Ayollarning tashqi jinsiy a’zolari qin dahlizi, qindan dahlizni ajratib turuvchi qizlik pardasi (humen), katta va kichik uyatliq lablar va klitordan iborat. Qin dahlizi ko’p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan. Qin-ning dahliziga ikkita yirik dahliz (Bartoli) bezlari ochiladi. SHakli jihatidan bu bezlar naysimon - al’veolyar bezlar bo’lib, prizmatik epiteliy bilan qoplangan va shilliq ishlab chiqa- radi. Qizlik pardasi qinning shilliq pardasining burmasidan iborat bo’lib, tuzilishi

qinning shilliq pardasi bilan bir xil. Kichik uyatliq, lablar ko’p qavatli yassi, bir oz muguzlanuvchan epiteliy bilan qoplangan bo’lib, bazal qavati pigment hujayralariga boy. Kichik lablar asosini elastik tolalar va qon tomirlarga boy bo’lgan siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qima tashkil etadi. Ko’p sonli yog’ bezlari uchraydi. Katta uyatliq lablar terining burmasidan iborat bo’lib, unda yog’ va ter bezlari va yog’ to’qimasining qatlamlari yotadi. Klitor - embrional taraqqiyot va rivojlanish bo’yicha erkak-lar jinsiy olatining dorzal qismiga o’xshash bo’lib, ikkita erek-tik g’ovaksimon tanadan tuzilgan bo’lib, ko’p qavatli yassi, bir oz muguzlanuvchan epiteliy bilan qoplangan boshcha bilan tugaydi. Tashqi jinsiy organlar, ayniqsa, klitor, erkin va kapsulali genital tanachalar, sezuvchi Meysner tanachalari, plastinkasimon tanacha ko’rinishidagi nerv oxirlariga boy.

Sut bezlari Sut bezlari terining ko’rinishi o’zgargan apokrin bezlaridan iboratdir. U terining hosilasi bo’lib, ektodermadan kelib chiqishiga qaramasdan faoliyati jihatidan ayollar jinsiy sistemasi bilan chambarchas bog’liq bo’lganligidan jinsiy sistema bo’limida o’rganiladi. Taraqqiyoti. Sut bezlarining kurtaklari homila taraqqiyoti-ning ikkimchi oyida epidermisning butun tana bo’ylab cho’zilgan ikkita zich tizimchasi sifatida paydo bo’ladi va sut chizig’i deb nomlanadi. Har bir sut chiziqlarining oldingi yuzasida epidermis qalinlashib sut nuqtasini hosil qiladi. Epidermal tizimchadan ostida yotgan mezenximaga 20-25 tacha epidermal tizimcha o’sib kiradi. Ularning distal oxiri shoxlanib ketadi va sut bezlarining kurtaklarini hosil qiladi. Homilaning tug’ilish vaqta yaqinlashganda epitelial o’simtalarning ichida bo’shliq hosil bo’ladi. Buning natijasida naylar sistemasi vujudga kelib, ularning uchlari kengayib, terining yuzasiga ochiladi. Bu naylar ochiladigan joy uni qoplab turgan epiteliy hujayrala-rining muguzlanishi va tushib ketishi natijasida avval chuqurcha shaklini oladi, tug’ilish davriga kelganda bu chuqurcha tekislanadi. keyinchalik shu soha epiteliysining zo’r berib ko’payishi natijasida chuqurlik o’rnida so’rg’ich paydo bo’ladi. YAngi tug’ilganlarning sut bezlari to’la differentciallashmagan bo’lishiga qaramay, bir oz bo’lsa ham, sekretciya qobiliyatiga egadir. Tug’ilgandan keyin bir necha kun sut bezlari sekretor faoliyatini boshlaydi va tarkibi bo’yicha og’iz sutiga yaqin suyuqlik ajratadi. Bu jarayon uzoqqa cho’zilmaydi, dastlabki haftalarda tugaydi. Balog’at yoshiga etguncha sut bezlari har ikki jinsda bir xil tuzilishga ega bo’lib, rivojlanayotgan epitelial naylar joylashgan biriktiruvchi to’qimadan iborat. Har ikkala jinsda sut bezlarining taraqqiyotidagi farq balog’at yoshiga etganda boshlanadi. Ug’il bolalarda bez apparati taraqqiyoti, to’xtaydi, reduktciyalash-gan holatda qoladi. Qiz bolalarda esa bez naylaridan yoki sut yo’llari deb ataluvchi naylardan yon o’simtalar hosil bo’ladi, ularning oxirlarida qopchasimon kengaymalar-sekretor oxirlari (al’veolalar) yoki atcinuslar paydo bo’ladi. Hamma bezlar zo’r berib kattalashadi va yirik murakkab nay al’veolali bez ko’rinishini

oladi. Bir vaqtning o’zida biriktiruvchi to’qamada og’ hujayralari yig’ila boshlaydi, bu sut bezlariga qabari; shaklni beradi. Sut bezlarining taraqqiyoti va tuzilishi homiladorlik va laktatciya davrida nihoyasiga etadi. SHunday qilib, ayollarda sut bezlarining taraqqiyotn tuxumdon faoliyatining boshlanishi bilan bog’liq. Klimaks davrida tuxumdonda gormon hosil bo’lishi susaya boshlaganida sut bezlari ham involyutciyaga uchraydi. Sut bezlari o’zining tuzilishi va faoliyatida homiladorlik va laktatciya bilan bog’liq bo’lgan davriylikka ega. SHuning uchun sut bezining uch holatini farqlash mumkin: 1) balog’at yoshida, ya’ni bezning tinchlik davridagi tuzilishi: 2) sut bezining hom.n-ladorlik davridagi tuzilishi; 3) sut beznning laktatciya davrida-gi tuzilishi. Homilabor bo’lmagan ayol sut bezining tuzilishi . To’la rivojlangan sut bezlari ayollarda al’veolyar-naysimon tuzilishga ega bo’lib, so’rg’ichdan radial yo’nalgan 15-25 ta bo’lakdan iborat. Har bir bo’lak bir-biridan yog’ hujayralariga boy biriktiruvchi to’-qimali qatlam bilan ajralgan. Har bir bo’lim kengligi 2- 4,5 mm keladigan o’zining sut yo’li (ductus lactifer) ra ega. Bu yo’llar ko’krakning pigmentli maydoni sohasiga kelib kengayadi va sut sinuslari (sinus lactifer) ni hosil qiladi. Ular so’rg’ichda torayib, uning cho’qqisida 0,4-0,7 mm diametrdagi sut teshik-larini hosil qilib ochiladi. Sut teshiklarining soni sut yo’l- larining sonidan kamdir. Sut sinuslari al’veolalarda ishlanadigan sutning yig’iluvchi rezervuari hisoblanadi. Har bir bo’lak, o’z navbatida, siyrak tolaln shakllanmagan biriktiruvchi to’qima yordamida kichik bo’lakchalarga bo’linadi. Har bir bo’lakcha oxirgi sekretor bo’limlar - al’veolalar va sut iulidan iborat (254-rasm). Bo’lakchalararo biriktiruvchi to’qima qatlamlarida kollagen tolalar kam, hujayra elementlari mo’l bulib, ularning orasida fibroblast, makrofaglar, semiz hujayralar, limfotcitlar va eozinofillar uchraydi. Jinsiy tcikl da-

$254- rasm. Sut bezi. Gematoksilpn-eozpn bilap bo’yalgan. 06. 20. sk. 10 \ __bo’lakchalarare sut yo’llari; 2- bo’lakchalararo birnktiruvchi to’qima; 3 - bez bo’lakchalari; 4 - oxirgi sekretor bo’limlar. vomida sekretor bo’lim oxirlarida ma’lum bir o’zgarishlar bo’lib o’tadi. Al’veolalarning kattalashuvi ovulyatciyadan bir necha kun oldin boshlanib, 20-kungacha davom etadi. Ammo 22-23-kunlardan boshlab, ko’p al’veolalarda proliferatciya jarayoni to’xtab, kichiklashadi. Menstruatciyadan 9-10 kun o’tgandan keyin sut bezlarining o’sishi yangitdan boshlanadi. Sut yo’llari diametriga qarab yo bir qavatli kubsimon, yoki tcilindrosimon epiteliy bilan qoplanadi. So’rg’ichga yaqinlashgan sari epiteliy ikki qatorli bo’ladi, sut teshigi sohasida u ko’p qavatliga aylanadi. Sut bezining so’rg’ichi terining bo’rtmasidan iborat bo’lib, uning epidermisi kuchli ravishda pigmentlashgan va yuqori qavat-lari muguzlangan. Derma so’rg’ich va so’rg’ich atrofi sohasida epi-dermisga baland so’rg’ichlar hosil qilib botib kiradi. SHu er, ayniqsa, kapsulaga o’ralgan retceptor nerv oxirlariga boydir. Bu zonada retceptorlarning mo’lligi laktatciya davrida sut bezi aso-siy faoliyatining nerv reflektor mexanizmlarga bog’liq ekanli-gini ko’rsatadi. So’rg’ichning asosida so’rg’ichning taranglashuviga yordam beruvchi, sut chiqaruv yo’lining og’zida joylashgan aylana eilliq mushak tolalari yotadi. Bundan tashqari, so’rg’ich atrofi dermasida radial yotuvchi mushak tutamlarining qisqarishidan so’rg’ich bo’rtib turadi. So’rg’ich atrof maydonida ter va yog’ bezlari xam mavjud.$

Sut bezlarining biriktiruvchi to’qimasida qon tomirlar mo’l. So’rg’ich sohasida, so’rg’ich venalarini qon bilan to’ldirib, o’ziga xos erektciyani yuzaga keltiruvchi arteriolovenulyar anastomozlar joylashadi. Sut bezlarining homiladorlik va laktatciya davridagi tuziyaishi. Homiladorlikning birinchi oylaridan boshlab naysimon bo’shlig’i bor, baland eiteliy bilan qoplangan sut yo’llari zo’r berib o’sa boshlaydi. Uning devorlarida ko’p sonli sekretor oxirlar (al’veolalar) paydo bo’lib, uning bo’shlig’i kengayadi. Sekretor oxirlarini bo’lib turuvchi biriktiruvchi to’qimaga leykotcitlar to’planadi. Tarmoqlangan sut yo’li va yiriklashgan al’veolalarda sekretciya belgisi ko’rinmaydi. Homiladorlikning uchinchi oyining oxiri, to’rtinchi oyining boshida sekretciyaning birinchi belgilari ko’rina boshlaydi. Homiladorlikning oxirgi kunlari va bola tug’ilganidan so’ng dastlabki kunlarda ajralgan sekret yirik yog’ tomchilari saqlaydi va sutdan bir oz boshqa tarkibga ega bo’lgan og’i.z suti (colostrum) dan iboratdir. Og’iz suti og’iz tanachalari deb nomlanuvchi, yog’ tomchilarni yutib olgan leykotcit-lar borligi va yirik yo’ tomchilarining ko’pligi bilan ajralib turadi. Ajraladigan og’iz sutining miqdori juda ozgina. Sut emizish davri boshlanishi bilan og’iz suti tanachalari yo’qoladi va odatda, tug’ruqdan bir sutkadan so’ng, sekretciya jarayoni deyar-li butun bez bo’ylab tarqalib, uning intensivligi tez oshadi. Ammo birinchi to’rt kun mobaynida (ba’zan 8 kungacha) og’iz suti ajralishi davom etadi va faqat keyingina bez oddiy sut ajratishga moslashib oladi. Sut 1-2% oqsil moddalar, 3-4% yog’, 5% qand va 0,6% letcitin saqlovchi emul’siyadan iborat bo’ladi. Sut bezlarining bo’limlari o’z ish faoliyati jarayonida o’pka atcinuslari ko’rinishini eslatadi. Sut bezlarining sekretor faoliyati eng avjiga chiqqan paytida bez al’veolalari devorida yirik sekretor hujayralar, uning ostida, nozik bazal membranada, mioepiteliy hujayralar yotadi. Al’veolalar bir vaqtning o’zida sekret ajratmaganligi uchun turlicha ko’rinishga ega. Sut ajratgan al’veo- lalarda epiteliy yassi bo’lsa, sut donachalari saqlagan bez hujayralari bo’ychan ko’rinishga ega bo’ladi. Sut bezlari sekretor tciklining sekretciya davrida al’veola .hujayrasi baland

prizmatik shaklga ega bo’lib, ularning apikal yuzalari al’veola bo’shlig’iga gumbazsimon chiqib turadi. Bez hu-jayrasining tcitoplazmasida ko’p sonli mitoxondriylar, uch qis-mida yog’ to’plamlari, oqsil donachalari va vakuolalar yig’iladi. Sut bezlarining sekretciyasi apokrin tipda bo’ladi. Sekret ajralgandan so’ng bez hujayralari yassilanib qoladi. So’ngra bu hujayralar yangitdan yiriklashadi, balandligi oshadi :va ularda yana sekretor donalarning yig’ilishi boshlanadi. SHun-,day qilib, sekretor tcikl qaytariladi. Laktatciya davri tugagan-dan so’ng, bez involyutciyaga uchraydi. Oxirgi bo’limlar - al’veo-lalar puchayadi, epiteliy ko’p myqdordagi makrofaglar tomonidan fagotcitoz qilinadi, va bez narenximasining reduktciyasi tufayli sut bez homiladorlikdan oldin qanday bo’lsa, shu holatga qaytadi. Ammo homiladorlik davrida hosil bo’lgan al’veolalarning bir qismi saqlanib qoladi. Klimaks boshlanganda sut bezlaridagi reduktcion o’zgarishlar chuqurlashib bez parenximasi asta-sekin biriktiruvchi to’qima bilan almashinadi. Sut bezlari sraoliyatining boshqarilishi. Sut bezlarining laktatciyaga tayyorlanishida tuxumdonning estrogen va progestron gormonlari muhim ahamiyatga ega. Bir vaqtning o’zida ovarial gormonlar sut hosil bo’lishini susaytiradi. Platcenta gormonlari ham shunday ta’sir ko’rsatadi. SHuning uchun shakllanmagan sut bezida, normada sutning ajratishi tug’ruqdan so’ng bola yo’ldoshi gormonlarining ta’siri to’xtagandan keyin boshlanadi. Ammo sut hosil bo’lishida asosiy rol’ nerv-reflektor mexanizmi yordamida bajariladi. Bu refleksda oksitotcin gormonning roli ham katta. SHunday qilib, sut bezining faoliyatn nerv va gumoral omillar yordamida boshqariladi.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991 6. Akayevskiy A.I. Anatomiya domashnix jivotnix M.: “Kolos” 1975 7. Sidorova M.V. Davidova Praktikum po anatomi s osnovami gistologii L.: “Selxozizdat” 1985 8. Vrakin V.F. embriologi selskoxozyaystvennux jivotnux M. “Kolos” 1982.

O'xshashlar

Ayollar jinsiy a’zolarining o‘sma kasalliklari

Ayollar jinsiy a’zolarining yuqumli kasalliklari

Ayollar jinsiy a’zolarining yallig‘lanish kasalliklari

Erkak jinsiy a’zolari anatomiyasi va erkaklarning jinsiy faoliyati. Tanosil (jinsiy) organlar

Ayollar jinsiy a’zolarining taraqqiyot nuqsonlari (anomaliyalari)