Qon yaratuvchi va immun-himoya a’zolari - Tibbiyot - Referatlar

Qon yaratuvchi va immun-himoya a’zolari

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103.5 KB

Ko'chirib olish

Qon yaratuvchi va immun-himoya a’zolari Reja: 1. Suyak ko`migi. 2. Timus. 3. Qon bilan ta’minlanishi. 4. Limfa tugunlari. 5. Tugundagi limfa harakati. 6. Taloq.

Bu a’zolar asosan ikki vazifani bajaradi: birinchidan, qon shaklli elementlarini yaratadi, ikkinchidan, organizmni tashqi va ichki antigenlardan himoya qiladi, ya’ni immunitetni ta’minlab beradi. Umumiy morfofunksional xususiyatlari: • taraqqiyot manbai - mezenxima (timusda - 3-4 jabra chuntaklari epiteliysi); • stromasi timusdan tashkari barcha a’zolarda - retikulyar to`qima, timusda - retikuloepitelial to`qima; • qon bilan juda yaxshi ta’minlangan, kapillyarlari sinusoid kapillyarlar turiga mansub; • qon yaratuvchi va immun himoya a’zolarining retikulyar to`qimasi kuyidagi vazifalarni bajaradi: • yetilayotgan kon hujayralarini ma’lum bir yo`nalishda differensiallashuvini ta’minlovchi maxsus mikromuhit yaratadi; • yetilayotgan hujayralarni oziklanishini ta’minlaydi; • o`lgan qon hujayralarini fagotsitoz qilish va emirish; • tayanch-mexanik. Klassifikatsiyasi . Qon yaratuvchi va immun - himoya a ’ zolari markaziy va periferik a ’ zolarga bo ` linadi . Markaziy a ’ zolarga ( odamda ) qizil suyak ko ` migi va ayrisimon bez ( timus yoki buqoq bezi ) kiradi . Qizil suyak ko`migida o`zak hujayralari bo`lib, unda T- limfotsitlardan tashqari qonning barcha shaklli elementlari takomillashadi. Bu erda B-limfotsitlar hosil bo`ladi va differensiallanadi. T-limfotsitlar esa timusda yetiladi. Suyak ko`migida T-limfotsitlarga aylanuvchi kam differensiallashgan hujayralar bo`ladi. Demak, suyak ko`migi odamda B-limfotsitlarning takomilini yoki B- limfotsitopoezni ta’minlovchi markaziy organ hisoblansa, timus odamda va boshqa sut emizuvchilarda T-limfotsitlar differensiallashadigan asosiy markazdir. Bu erda T-limfotsitlarning boshlang`ich hujayralari ko`payadi va T-limfotsitlarga yetiladi. Markaziy a’zolarda limfotsitlarning ko`payishi va differensiallanishi antigenga bog`liq bo`lmagan holda kechadi.

Periferik a’zolarga limfa tugunlari, taloq, murtaklar, hazm sistemasida alohida joylashgan limfoid follikullar yoki Peyer pilakchalari, chuvalchangsimon o`simta, nafas va siydik chiqaruv yo`llari bo`ylab joylashgan limfoid follikullar kiradi. Periferik organlarda qon yoki limfa orqali keluvchi T-va B-limfotsitlarning ko`payishi, ularning gumoral va hujayraviy immunitet jarayonlarida ishtirok etuvchi effektor hujayralarga aylanishi kuzatiladi. Timusdan tashqari, barcha a’zolarning stromasini biriktiruvchi to`qimaning maxsus turi bo`lgan retikulyar to`qima tashkil etadi. Timusning asosini esa epitelial to`qima hosil qiladi. Qon yaratuvchi va immun-himoya organlarining faoliyatida ularning asosini (stromasini) tashkil etuvchi to`qima hujayralari katta ahamiyatga ega. Stroma tarkibiga kiruvchi hujayralar yetilayotgan qon hujayralari uchun qulay sharoit yoki maxsus mikromuhit yaratib beradi. Mikromuhit yaratuvchi hujayralarga tipik retikulyar, interdigitatsiyalovchi va dendritli hujayralar, makrofaglar, timusda esa, bulardan tashqari, retikuloepitelial hujayralar ham kiradi. Qon yaratuvchi va immun-himoya a’zolarining faoliyati nerv, endokrin sistemalar ta’siri ostida boshqarilib turadi. Suyak ko`migi. Suyak ko`migi markaziy qon yaratuvchi organ bo`lib, embriondan keyingi (postembrional) davrda qon o`zak hujayralarining yagona manbai bo`lib hisoblanadi. Bu erda etuk T-limfotsitlardan tashqari, boshqa qonning barcha shaklli elementlari: eritrotsitlar, granulotsitlar, B-limfotsitlar va qon plastinkalari (trombotsitlar) yetiladi. Taraqqiyoti. Ko`mikning rivojlanishi tog`ayning suyaklanishi bilan parallel yuz berib, u embrion taraqqiyotining ikkinchi oyida boshlanadi. Mezenxima differensiallashib, mikromuhit hosil qiluvchi retikulyar to`qimaga aylanadi. Bu to`qimaga qon tomirlar o`sib kirib, sinusoid gemokapillyarlarni hosil qitadi. Shu bilan birga mezenxima hujayralaridan qon tomirlar atrofida qonning o`zak hujayralari hosil bo`ladi. Embrion taraqqiyotining 6—7 oylarida suyak ko`migida

qon yaratilish faoliyati boshlanadi va unda asosan eritrotsitlar, qisman granulotsitlar va qon plastinkalari hosil bo`ladi. Tuzilishi. Voyaga etgan organizmda qizil va sariq suyak ko`migi farqlanadi. Qizil suyak ko`migi qon yaratuvchi a’zo bo`lsa, sariq suyak ko`migi sog`lom organizmda qon yaratish qobiliyatiga ega bo`lmaydi. Qizil suyak ko`migi barcha yassi suyaklar g`ovak moddasini va naysimon suyaklarning epifiz qismini to`ldirib turadi. U organizm umumiy og`irligining 4-5% ini tashkil etadi va o`rta hisobda 3- 3,5 kg atrofida bo`ladi. Qizil suyak ko`migi to`q qizil rangli va qonga nisbatan quyuqroqdir. Uning yarim suyuq holatda bo`lishi undan surtmalar tayyorlab, tekshirish imkoniyatini beradi. Ko`mikping stromasini retikulyar to`qima tashkil etadi. Bu to`qimaning retikulyar hujayralari o`ziga xos to`r hosil qilib joylashgan. To`r orasidan sinusoid gemokapillyarlar o`tib, ularning atrofida gemotsitopoez jarayonining turli taraqqiyot bosqichida bo`lgan hujayralar joylashadi. Ko`mikda taraqqiy etuvchi qon hujayralari ko`p hollarda orolchalar hosil qilib joylashadi. Taraqqiyotning turli bosqichlaridagi eritrotsitopoez hujayralari markazida makrofag joylashib, eritroblastik orolchalarni hosil qiladi. Makrofaglar bu erda eritroblastlar uchun «enaga hujayra» vazifasini o`taydi. Granulotsitopoez hujayralari ham bir-biridan ajralgan orolchalar shaklida joylashadi. Ammo bu orolchalar markazida makrofag hujayrasi bo`lmaydi. Ko`mikda megakariotsit hujayralari o`zining yirikligi (60—100 mkm) va bir-biriga tutashib ketgan, bir necha bo`laklardan iborat yirik yadrosi bilan ajralib turadi. Etilayotgan monotsitlar, B- limfotsitlar va plazmotsitlar ko`pincha retikulyar hujayralar va makrofaglar bilan o`zaro aloqada bo`lib joylashadi. Shuni ta’kidlash kerakki, takomil etayotgan hujayralar, ayniqsa, qon shaklli elementlarining oxirgi bosqichlari, ko`mikning sinusoid gemokapillyarlari va postkapillyar sinuslari tashqi devoriga bevosita yondoshib yotadi. Suyak ko`migining sinusoid gemokapillyarlari yirik bo`lib, devori yassi endoteliy hujayralari bilan qoplangan. Endoteliy ostidagi bazal membrana uzuq-uzuq bo`lib, uning uzilgan qismi endoteliy orasidagi yoriqlarga to`g`ri keladi. Ana shu yoriqlar orqali suyak ko`migida voyaga yetgan qon shaklli

elementlari ko`mikdan qonga o`tadi. Endotelial yoriqlar qonga faqatgina yetilgan qon shaklli elementlarini o`tkazadi. Blast hujayralar, promielotsitlar, yadroli normotsitlar, mielotsitlar va boshqa o`ta yosh hujayralarning qonga o`tishi faqatgina turli kasallik holatlarida kuzatiladi. Endoteliy hujayralari orasidagi yoriqlarning tanlab o`tkazish mexanizmlari hali ham oxirigacha ma’lum emas. Ammo bu jarayonda o`tayotgan hujayra bilan endoteliy hujayrasidagi maxsus retseptorlarning mos kelishi asosiy ahamiyatga ega deb hisoblanadi. Sariq suyak ko`migi asosan voyaga etgan odamlarda bo`ladi va naysimon suyaklarning diafiz qismini to`ldiradi. Uning tarkibini asosan yog` to`qimasi tashkil etib, yog` hujayralarning sitoplazmasidagi lipoxrom pigmentlari unga sariq tus beradi. Sog`lom organizmda bu ko`mik qon yaratish vazifasini o`tamaydi. Lekin ko`p qon yo`qotgan paytda va ba’zi bir kasalliklarda sariq suyak ko`migida gemotsitopoez (ya’ni qon yaratilish) jarayoni sodir bo`lishi mumkin. Timus. Timus ko`ks oralig`ida joylashgan, limfoepitelial a’zo. Timus to`liq yetilishi usmirlik davriga to`g`ri keladi. Qolgan limfoid a’zolar mezenximadan (mezoderma) yetilishi kuzatilsa, timusning yetilishi 2 embrional davrdan iborat. Uning limfotsitlari mezenximal kelib chiqishi bo`lgan hujayralar qizil suyak ko`migida rivojlanadi. Bu hujayralar rivojlanishi endodermaning uchinchi va turtinchi xalkum chuntagidan bo`lgan epitelial kurtakga joylashadi. Timus immun sistemaning markaziy organi bo`lib, kuyidagi vazifalarni bajaradi: unda immunologik jarayonda qatnashuvchi asosiy hujayralardan biri bo`lgan T-limfotsitlar taraqqiy etadi. T-limfotsitlarning boshlang`ich hujayralari suyak ko`migidan qon orqali timusga keladi va bu yerda ular antigenga bog`liq bo`lmagan holda T-limfotsitlarga differensiallashadi; timusda turli xil biologik aktiv moddalar (timik gormonlar) hosil bo`ladi. Ulardan eng muhimlari T- limfotsitlarning differensiallanishida aktiv ishtirok etuvchi timozin, timpoetin, timulin va timusning gumoral faktorlaridir. Timusda immunologik jarayonlarni

boshqarishda ishtirok etuvchi, organizmning o`sishiga ta’sir ko`rsatuvchi moddalar ham ishlanadi. Timus qizil suyak ko`migi va immun sistemaning barcha periferik organlari bilan chambarchas bog`liq. Timusda yetilgan T-limfotsitlar periferik organlarning maxsus timusga tobe (T) zonalarida joylashadi va shu yerda ko`payib, himoya reaksiyalarida ishtirok etadi. Timus faoliyatining tug`ma yoki biror kasallik ta’sirida buzilishi organizm himoya reaksiyalarining keskin susayishiga olib keladi. Bunday hollar immunitet yetishmovchiligi yoki immunodefitsit holatlar deb ataladi. Bunga yorqin misol qilib odam immunodefitsitini keltirib chiqaradigan virusli immunodefitsit sindromni (OITS ni) ko`rsatish mumkin. Yangi tug`ilgan hayvonlarda timus olib tashlansa, ularning periferik immun organlarida limfotsitlarning ko`payishi va takomillanishi keskin buziladi va qonda T- limfotsitlarning miqdori pasayib ketadi. Bunday organizm kasallik chaqiruvchi mikroblar va viruslar ta’siriga chidamsiz bo`lib qoladi, lekin ko`chirib o`tkazilgan yot organlarni, to`qimalarni o`zida saqlay oladi. Normal holatda esa bunday organlar ajralib tushishi kerak. Shunday qilib, timus immunologik jarayonlarning normal kechishini ta’minlovchi va endokrin faoliyatga ega bo`lgan muhim a’zodir. Taraqqiyoti. Timus boshqa qon yaratuvchi va immun-himoya organlaridan o`zining epitelial to`qimadan tuzilgan stromasi Bilan ajralib turadi. Timusning kurtagi embrionning 4-haftasida yutqin ichak epiteliysining III-IV juft jabra cho`ntaklari sohasida paydo bo`ladi. Embrion taraqqiyotining 7-haftasigacha timus faqatgina epitelial kurtakdan iborat bo`ladi. 8-10-haftalarda bez kurtagiga mezenxima bilan birgalikda qon tomirlari o`sib kiradi. Mezenximadan hosil bo`lgan biriktiruvchi to`qima bezni bo`laklarga bo`ladi. Qon tomirlar orqali bezga dastlab embrionning sariqlik qopchasidan, so`ngra esa jigaridan qonning o`zak hujayralari keladi. Ulardan 11-12-haftalarda T-limfotsitlarning maxsus retseptorlariga ega bo`lgan limfotsitlar shakllanadi. Timusda joylashgan limfotsitlar umumiylashtirib timotsitlar nomi bilan yuritiladi. Shu bilan birga o`zak hujayralardan bez mikromuhitini yaratuvchi makrofaglar va interdigitirlovchi hujayralar (IDH) ham differensiallashadi. Timotsitlar va mikromuhit hujayralari

paydo bo`lishi bilan birga epiteliy hujayralarida ham o`zgarishlar sodir bo`ladi. Ular yulduzsimon shaklni olib, bir biri bilan faqat sitoplazmatik o`siqlari yordamida tutashadi. Epitelial hujayralarning o`zaro bog`lashuv joylarida desmosomalar paydo bo`ladi. Natijada, epitelial asos mayin to`r shaklini oladi. Shu tufayli timusdagi epitelial hujayralarni retikuloepitelial (to`r hosil qiluvchi epiteliy) hujayralar deb yuritiladi. Embrion taraqqiyotining 4-oyiga kelib bezning mag`iz zonasida qatlam-qatlam bo`lib joylashgan epitelial hujayralardan tashkil topgan o`ziga xos tuzilmalar — Gassal tanachalari hosil bo`ladi. Timusning taraqqiyoti embrion hayotining 5-oyida deyarli yakunlanadi. Qizil suyak ko`migi hosil bo`lgach, u timusga T- limfotsitlarning boshlang`ich hujayralarini etkazib beruvchi asosiy manba hisoblanadi va bu mavqeini butun umr davomida saqlab qoladi. Tuzilishi. Buning ayrisimon shakliga muvofiq ravishda unga ayrisimon bez nomi berilgan. Timus deyilishi esa bez shaklining shifobaxsh hisoblanuvchi sudralib o`suvchi tog`jambul o`xshashi. Timus tashqi tomondan biriktiruvchi to`qimali kapsula bilan o`ralgan. Bu kapsuladan ichkariga kiruvchi to`siqlar bezni to`liq bo`lmagan bo`laklarga bo`ladi. Timusda to`q bo`yaluvchi va chekkada joylashgan po`stloq zonani va oqishroq bo`yalgan markaziy mag`iz zonani ajratish mumkin. Qayd qilib o`tilgan zonalarning o`ziga xos bo`yalishi timotsitlarning zich va siyrak joylashishi bilan bog`liq. Po`stloq zonada ular zich joylashadi va retikuloepitelial hujayralar hosil qilgan to`r bo`shliqlarini to`ldirib turadi. Po`stloq zonaning biriktiruvchi to`qimali kapsula ostida yotgan chekka, subkapsulyar qismida T-limfotsitlarning boshlang`ich hujayralari — pretimotsitlar joylashadi. Ular tuzilishiga ko`ra T- limfoblastlar bo`lib, yirik, sitoplazmasi bazofil bo`yaluvchi hujayralardir. Ularning yadrolari-da xromatin oz bo`ladi va 2 yoki ko`proq yadrochalar ko`rinadi. Bu hujayralar mitoz yo`li bilan bo`linib ko`payish qobiliyatiga ega. Ularning hisobiga po`stloq zonada doimiy ravishda yangi timotsitlar hosil bo`ladi. Timotsitlar po`stloq zonada mikromuhit hosil qiluvchi retikuloepitelial hujayralar, makrofaglar va interdigitirlovchi hujayralar bilan jipslashib joylashadi. Po`stloq moddaning

retikuloepitelial hujayralari ko`p miqdorda sitoplazmatik o`siqlarga ega bo`lib, bu o`siqlar orasida dif-ferensiallanuvchi timotsitlar yotadi. Retikuloepitelial hujayralarning timotsitlar bilan zich aloqada bo`lishi ular ishlab chiqaradigan gormonlarning shakllanuvchi T-limfotsitlarga bevosita ta’sir etishini ta’minlaydi. Shu tufayli po`stloq zonaning retikuloepitelial hujayralariga differensiallashuvchi T-limfotsitlar yoki timotsitlar uchun maxsus «enaga hujayralar» deb qaraladi. Retikuloepitelial hujayralar po`stloq zonada o`ziga xos tuzilishga ega. Ularning sitoplazmasida ko`p miqdorda har xil kattalikka ega bo`lgan oqishroq sekretor pufakchalar joylashgan. Pufakchalar o`zida timusning asosiy gormonlari bo`lgan timozin, timopoetin, timulinlarni saqlovchi sekretor tuzilmalardir. Bu gormonlar hujayradan tashqariga chiqib, timotsitlarning yetuk T-limfotsitlarga differensiallanishiga bevosita ta’sir ko`rsatishi mumkin. Retikuloepitelial hujayralarning sitoplazmasida yaxshi rivojlangan Golji kompleksi, donador endoplazmatik to`r va mitroxondriyalarning bo`lishi ularning aktiv sintez qilish qobiliyatiga egaligini ko`rsatadi. Hozirgi vaqtda T-limfotsitlarning takomili po`stloq va mag`iz zonalarda bir- biriga bog`liq bo`lmagan holda alohida kechadi, degan fikr ko`proq tasdiqlanmoqda. Po`stloq zonada shakl-langan T-limfotsitlar mag`iz zonaga o`tmasdan, chegara yoki kortiko-medullyar zonada postkapillyar venulalar orqali qonga tushadi. Qon orqali ular periferik immun-himoya organlariga kelib, maxsus timusga tobe T-zonalarda joylashadi. Bu zonalarda ularning takomili oxirigacha etadi va natijada T-limfotsitlarning har xil turlari hosil bo`ladi. Shuni aytish kerakki, po`stloq zonadagi barcha timotsitlar ham yetuk T-limfotsitlargacha shakllana olmaydi. T-limfotsitlarning differensiallanishi davomida ularning orasida organizmning xususiy hujayralari va to`qimalariga qarshi retseptorlar tutuvchi T- limfotsitlar ham paydo bo`lishi mumkin. Bu xildagi «noshud» timotsitlar po`stloq zonaning o`zidayoq nobud bo`ladi va makrofaglar tomonidan fagotsitoz qilinadi. Timus faoliyati buzilganda esa organizmning xususiy to`qimalariga va hujayralariga salbiy ta’sir ko`rsatuvchi T-limfotsitlar timusda nobud bo`lmay, qonga chiqishi mumkin. Bu hol turli autoimmun kasalliklarga olib keladi.

Po`stloq va mag`iz zonalar orasida kortikomedullyar zona joylashadi. Bu zona oddiy mikroskop ostida aniq ajratilmaydi. Elektron mikroskop ostida ham uning yaqqol chegaralari bo`lmay, o`zida ko`p miqdorda qon tomirlar, asosan, postkapillyar venulalar borligi bilan ajralib turadi. Bu zonada sitoplazmasida sekretor pufakchalar va tonofibrillalar saqlovchi retikuloepitelial hujayralar, mayda donachalarga ega bo`lgan interdigitirlovchi hujayralar va lizosomalarga boy tipik makrofaglar joylashgan. Qayd qilib o`tilgan hujayralar mikromuhitni tashkil qiladi va bular orasida turli tuzilishga ega bo`lgan timotsitlar yotadi. Po`tloq zonada timotsitlar qon orqali keluvchi yot antigenlardan maxsus «qon-timus» to`sig`i (gemato-timus bareri) yordamida ma’lum darajada himoya qilinib turiladi. Bu to`siqni tarkibiy kismlari: qon kapillyarlarining endoteliy hujayrasi va uning bazal membranasi; tomir atrofida yoki perikapillyar bo`shliqda joylashgan hujayralar va hujayralararo modda; retikuloepitelial hujayralar va ularning bazal membranalari. To`siq antigenlarni tutib qolish yoki tanlab o`tkazish qobiliyatiga ega bo`ladi. Shu tufayli timotsitlarning T-limfotsitlarga differensiallanishi antigenga bog`liq bo`lmagan holda amalga oshadi. Mag`iz modda timotsitlar ozroq bo`lgani va siyrakroq joylashgani tufayli oqishroq bo`yaladi. Agar po`stloq zonada limfotsitlarning retikuloepitelial hujayralarga nisbati taxminan 9:1 bo`lsa, mag`iz zonada esa buning aksi, ya’ni 1:9 nisbat kuzatiladi. Mag`iz zonada ayniqsa mitotik bo`linish qobiliyatiga ega bo`lgan pretimotsit yoki limfoblast hujayralarning nisbiy miqdori kamayib ketadi. Mag`iz zonaning retikuloepitelial hujayralari tuzilishi jihatidan ham boshqacharoqdir. Ularning sitoplazmasida yirik sekretor pufakchalar ko`p miqdorda bo`lib, guruhlar hosil qilib joylashadi. Mag`iz zonaning markaziy qismida Gassal tanachalari joylashgan. Ular ustma-ust yotgan yassi retikuloepitelial hujayralardan tashkil topgan bo`lib, bu hujayralarning sitoplazmasida yirik pufakchalar, dag`al tonofibrillalar tutamlari va keratin donachalarini ko`rish mumkin. Ba’zida tanachalar tarkibida emirilayotgan leykotsitlar ham uchraydi. Gassal tanachalari timus stromasida retikuloepitelial

hujayralarning fiziologik muguzlanishi va degeneratsiyasi jarayonida hosil bo`luvchi tuzilmalar deb hisoblanadi. Lekin ularning ma’lum bir biologik aktiv moddalar ishlab chiqarishi va shu bilan timusning endokrin faolnyatida ishtirok etishi ham ehtimoldan holi emas. Tanachalarning soni yosh ulg`ayishi bilan oshadi va turli kasalliklarda esa kamayib ketadi. Mag`iz zonada ham tipik makrofaglar bilan bir qatorda interdigitlovchi hujayralar uchraydi. Ular retikuloepitelial hujayralar bilan birgalikda bu zonadagi timotsitlar uchun mikromuhit yaratib beradi. Qon bilan ta’minlanishi. Timusning po`stloq va mag`iz zonalari deyarli mustaqil qon tomirlar sistemasiga ega. Timusga kirgan arteriyalar bo`laklarni ajratib turuvchi biriktiruvchi to`qimada bo`laklararo arteriyalarni hosil qiladi. Ularning bir qismi bo`laklar ichiga kirib, po`stloq va mag`iz zonalar orasidagi chegara zona bo`ylab yo`naluvchi arteriolalarni hosil qilsa, ikkinchisi esa biriktiruvchi to`qima ostidagi arteriolalarga bo`linadi. Bu arteriolalardan kapillyarlar tarmoqlanib, po`stloq zonada zich joylashgan kapillyarlar to`riga tutashib ketadi. Bu to`rga yuza tomondan, ya’ni biriktiruvchi to`qimadan kiruvchi kapillyarlar ham qo`shiladi. Kapillyarlar po`stloq zonaning yuza qismida yoysimon burilib, ichkariga yo`l oladi va chegara zonada postkapillyar venulalarga quyiladi. Po`stloq moddaning qon bilan ta’minlanishining uziga xos xususiyatlari: a) po`stloq moddada faqatgina kapillyarlar to`ri joylashadi; b) kapillyarlar atrofida «qon-timus» to`sig`i borligi tufayli antigenlar po`stloq zonaga o`tmaydi yoki juda tanlab o`tkaziladi. Natijada, po`stloq zonada T- limfotsitlar ning antigenga bog`liq bo`lmagan differensiallashuvi amalga oshadi. Chegara zonada joylashgan arteriolalardan tarmoqlangan kapillyarlarning bir qismi mag`iz zonani qon bilan ta’minlaydi. Bu kapillyarlar yana qaytib chegara zonaga keladi va postkapillyar venulalarga quyiladi. v) po`stloq va mag`iz moddalardan qon yig`uvchi postkapillyar venulalar bir- biri bilan qo`shilmay, alohida venalar shaklida timusdan chiqib ketadi.

g) mag`iz zonaning kapillyarlarida «qon-timus» to`sig`i bo`lmaydi. Bu zonadagi T-limfotsitlar postkapillyar venulalar orqali timusdan chiqishi yoki unga yana qaytib kirishi (retsirkulyasiya qilishi) mumkin. Retsirkulyasiya jarayonida postkapillyar venulalarning o`ziga xos baland prizmatik tuzilishga ega bo`lgan endoteliy hujayralari muhim rol o`ynaydi. Timusning yoshga qarab va ba’zi hollarda o`zgarishi. Ayrisimon bez yosh bolalarda juda yaxshi taraqqiy etgan bo`ladi. Tug`ilgandan to balog`at yoshiga etguncha uning kattaligi va og`irlign ma’lum bir darajada saqlanib turadi. Jinsiy balog`at yoshiga kelib timusning og`irligi o`rtacha hisobda 37—40 g atrofida bo`ladi. 25—30 yoshdan keyin timusda aks taraqqiyot davri, ya’ni yoshga ko`ra involyusiyasi boshlanadi. Bu jarayon ayniqsa timusning po`stloq zonasida yaqqol ifodalanadi. Bu zonada timotsitlar sonining kamayib borishi, retikuloepitelial hujayralar o`rnida yog` hujayralarining paydo bo`lishi va makrofaglar sonining ko`payishi kuzatiladi. Involyusiya jarayoni mag`iz zonada ham sodir bo`ladi. Bu zonada ham yuqoridagidek timotsitlarning kamayishi, retikuloepitelial hujayralarning o`rnini yog` to`qimasi egallashi ko`rinadi. Gassal tanachalari esa ancha paytgacha saqlanib qoladi. SHuni ta’kidlash kerakki, o`ta qarigan, ammo sog` organizmda timusning faoliyati nisbatan sust saqlanib qoladi. 70—75 yoshlarga kelib timusning og`irligi faqat 5—6 g atrofida bo`ladi. Bunda bez parenximasining asosiy qismini yog` to`qimasi tashkil etib, uning orasida juda kam miqdorda timotsitlar va retikuloepitelial hujayralar uchrashi mumkin. Kamdan- kam holatlardagina timusning yoshga nisbatan involyusiyasi bo`lmasligi mumkin. Bu holat «status timo-limfatikus» deb atalib, timusda va boshqa periferik immun- himoya organlarida limfotsitlar soninnng oshib ketishi bilan ifodalanadi. Ko`pincha bu holat buyrak usti bezining po`stloq moddasi ishlaydigan glyukokortikoid gormonlarning etishmovchilngi bilan birga kechadi. Garchi timusda limfotsitlar ko`p bo`lsa-da, ularning faoliyati to`liq bo`lmaydi, shuning uchun ham bunday odamlar mikroblar va zaharli moddalar ta’siriga juda chidamsiz bo`ladi.

Timusning yoshga nisbatan, asta-sekin kechadigan aks taraqqiyotidan tashqari, ba’zi bir holatlarda uning tez sodir bo`ladigan involyusiyasi ham uchraydi. Bu jarayon aksidental (tasodifiy) involyusiya deb atalib, turli xil o`ta kuchli salbiy ta’sirotlar (og`ir jarohatlar, zaharlanish, haddan tashqari ochlik, radiatsiya, SPID virusi va hokazolar) natijasida ro`y berishi mumkin. Bunda timusda, ayiiqsa uning po`stloq zonasida, timotsitlarning birdaniga ko`p miqdorda halok bulishi (timotsitoliz yoki limfotsitoliz) va ularning makrofaglar tomonidan fagotsitoz qilinishi kuzatiladi. Natijada, po`stloq va mag`iz moddalar orasida chegarani ajratib bo`lmaydi. Aksidental involyusiya o`zining qayta tiklanish imkoniyati bilan yoshga nisbatan kechadigan involyusiyadan keskin farqlanadi. Agar organizmga ko`rsatilgan salbiy ta’sirlar to`xtatilsa, timus o`zining oldingi holatiga qaytishi mumkin. SHu tufayli timusda bo`ladigan aksidental involyusiyani ko`ra bilish va uning oldini olish tibbiyot fani uchui muhim nazariy va amaliy ahamiyatga egadip. Limfa tugunlari. Limfa tugunlari periferik qon yaratuvchi va immun-himoya a’zolaridan biridir. Ularning umumiy og`irligi taxminan 1,5—2 kg gacha etishi mumkin. Limfa tugunlari limfa tomirlari bo`ylab joylashib, quyidagi vazifalarni bajaradi: Limfa tugunlarida T-va B- limfotsitlarning ko`payishi va ularnimg antigenga mos ravishda ixtisoslanishi kuzatiladi. T- va B-limfotsitlarning o`zaro hamda mikromuhit hujayralari bilan muloqotda bo`lishi va ma’lum antigenlarga qarshi spetsifik antitelolar ishlab chiqarishga olib keladi. Tugunlar oqib o`tayotgan to`qima suyuqligini yoki limfani barcha yot antigenlardan tozalaydi. Tugunning bu vazifasiga o`ziga xos biologik filtr sifatida qarash mumkin. Tugunlar to`qima suyuqligi uchun o`ziga xos yig`uvchi a’zo yoki depo hisoblanadi. Shuningdek, limfa tugunlarida qon orqali kelgan monotsitlarning makrofaglarga va iterdigitlovchi hujayralarga aylanishi ro`y beradi.

Taraqqiyoti. Limfa tugunlari yaxshigina rivojlangan limfa tomirlari yo`llarida paydo bo`la brshlaydi. Dastlabki limfa tugunlarn homila taraqqiyotining uchinchi oyida paydo bo`ladi. Limfa tugunlarini ularning shakllanish xususiyatiga ko`ra 2 gruppaga bo`lish mumkin: 1) birinchi gruppa limfa qopchalari asosida taraqqiy qiladi: 2) ikkinchi gruppa periferik limfa tomirlari chigallari o`rnida rivojlanadi. Har ikkala holatda ham limfa tugunlarining taraqqiyoti bir xilda ko`payuvchi mezenxima hujayralari to`plamlaridan boshlanadi. Tugun kurtagining atrofida joylashgan mezenxima hujayralaridan tugunni o`rab turuvchi kapsula va uning ichkariga kiruvchi to`sinlari hosil bo`ladi. Kurtakning chekkalarida mezenxima hujayralari birlashib qirg`oq sinusini hosil qiladi. Qirg`oq sinusidan ichkariga qarab yo`nalgan va o`zaro birlashuvchi oraliq sinuslar hosil bo`ladi. Shu vaqtning o`zida tugun kurtagining mezenxima hujayralari retikulyar hujayralarga aylanadi. Retikulyar hujayralar va retikulin tolalar tugunning stromasini tashkil etadi. To`rsimon stromaning bo`shliqlari to`rtinchi oydan limfotsitlar bilan to`la boshlaydi. Embrion taraqqiyotining oltinchi oyiga kelib limfa tugunlari qon yaratuvchi va immune himoya a’zolari sifatida shakllanadi. Tuzilishi. Limfa tuguni loviyasimon shaklga ega bo`lib, kattaligi 0,3—1 sm atrofida. Uning qavariq yuzasi orqali olib keluvchi limfatik tomirlar alohida- alohida holda tugun ichiga kiradi. Botiq yuzasi esa tugun darvozasi deb atalib, bu erdan arteriya kiradi va vena hamda olib ketuvchi limfatik tomirlar chiqadi. Limfa tuguni sirtidan zich biriktiruvchi to`qimadan iborat kapsula bilan qoplangan. Kapsuladan tugunning ichiga o`z-aro anastomozlar hosil qiluvchi trabekulalar kiradi. Tugunda to`qroq bo`yalgan, chekka joylashgan po`stloq va ochroq bo`yalgan markaziy mag`iz moddalarni ajratish mumkin. Po`stloq modda asosan yumaloq va oval tuzilmalardan -limfoid follikulalardan iboratdir. Mag`iz modda esa mag`iz tasmalari va ular orasida joylashgan sinuslardan tashkil topgan. Po`stloq va mag`iz moddalar chegarasida limfotsitlar tarqoq holda yotadigan oraliq yoki po`stloq oldi zona (ragasogtex) farqlanadi. Asosan T- limfotsitlar joylashishi tufayli bu soha timusga tobe yoki T- zona deb ataladi.

Po`stloq modda. Limfoid follikullar po`stloq moddaning asosiy qismini tashkil etadi. Ular diametri 0,5—1 mm atrofidagi yumaloq yoki oval tuzilmalardir. Bu tuzilmalarning asosini retikulyar to`qima tashkil etib, uning to`rlarida limfotsitlar va mikromuhit hujayralari joylashgandir. Har bir follikulda uning tashqi (qoplovchi), o`rta (oraliq) va markaziy qismlari farklanadi. Tashqi va oraliq qismlarda asosan mayda va o`rta limfotsitlar joylashadi. Follikulning markaziy qismi ochroq bo`yalib, germinativ yoki ko`payish markazi deyiladi. Bu sohaning turli antigenlar ta’siri ostida o`zgarishi uning reaktiv markaz ham deb atalishiga sababdir. Ko`payish markazida mitotik bo`linish qobiliyatiga ega bo`lgan limfoblastlar va prolimfoblastlar hamda oz miqdorda mayda limfotsitlar uchraydi. Ulardan tashqari, ko`payish markazida ko`p miqdorda makrofaglar va FDX joylashadi. Follikullar tarkibiga asosan B-limfotsitlar va ularning hosilasi hisoblangan plazmatik hujayralar kiradi. Shu tufayli follikullar suyak ko`migiga tobe yoki B- zonaga kiritiladi. Ko`payish markazining kattaligi organizmning turli holatlariga qarab o`zgarishi mumkin. Organizmga antigenlar tushganda ko`payish markazi kengayib, unda juda ko`p mikdorda mitoz yo`li bilan bo`linadigan hujayralar kuzatiladi. Aksincha, organizmning nisbatan tinch holatida ko`payish markazlari kichrayib, unda yakka bo`linayotgan limfoblastlar va ozgina makrofaglarni ko`rish mumkin. Po`stloq oldi zonada asosan T-limfotsitlar va IDX joylashadi. IDX T- limfots'itlarning ko`payishi va ishchi (yoki effektor) hujayralarga differensiallanishini ta’minlaydi. Parakorteksning muhim xususiyatlaridan yana biri unda ko`p miqdorda postkapillyar venulalarning bo`lishidir. Bu venulalar baland, deyarli silindrsimon endoteliy hu-jayralari borligi bilan ajralib turadi. Bu endoteliy orasidagi yoriqlar orqali T- va B- limfotsitlarning tugun ichiga kirishi va undan chiqishi kuzatiladi. Mag`iz modda. Follikullardan va po`stloq oldi zonadan tugunning mag`iz moddasiga qarab mag`iz tasmalar yo`naladi. Bu tasmalar retikulyar to`qima to`rlari orasida yotgan B-limfotsitlar, plazmatik hujayralar va makrofaglardan tashkil topgan bo`ladi. Ularning orasida B-limfotsitlar uchun mikromuhit yaratuvchi

dendritli hujayralar ham uchraydi. Mag`iz tasmalarda asosan B-limfotsitlar va ulardan hosil bo`lgan plazmotsitlar bo`lishi tufayli tasmalar suyak ko`migiga tobe yoki B- zona deb hisoblanadi. Tasmalar orasida magiz sinuslari joylashgan. Tugundagi limfa harakati. Tugunga limfa olib keluvchi tomirlar dastlab kapsula osti sinuslariga quyiladi. Bu sinuslar tugun kapsulasi va follikullar orasida joylashgan. Ularning tashqi devorini hosil qiluvchi endoteliy hujayralari bazal membranada yotib, tuzilishi jihatdan limfa tomirlarining endoteliy hujayralaridan deyarli farqlanmaydi. Sinuslarning follikullarni qoplab turuvchi ichki devorida esa endoteliyga o`xshash yassilashgan retikulyar hujayralar bo`lib, ularning orasida yoriqlar ko`rinadi, lekin bazal membrana bu erda bo`lmaydi. Endoteliy hujayralari orasidagi yoriqlar orqali tugunda hosil bo`lgan yangi limfotsitlar limfaga tushishi yoki aksincha, limfa suyuqligidan tugunga o`tishi mumkin. Limfa chekka sinuslardan oraliq sinuslarga yoki follikullar va trabekulalar orasida joylashgan sinuslarga o`tadi. Ulardan limfa suyuqligi mag`iz moddaga o`tib, bu erdagi mag`iz tasmalar va trabekulalar orasidagi mag`iz sinuslarga quyiladi. Mag`iz sinuslaridan limfa suyuqligi darvoza sohasida joylashgan markaziy sinusga yig`iladi va tugunning darvozasidan olib ketuvchi limfa tomiri orqali chiqib ketadi. Tugundan o`tish davomida limfa suyuqligi yot antigenlardan tozalanadi, yangi limfotsitlar va antitelolar bilan boyitiladi. Limfa tugunlarining o`zida yot zarrachalar va o`sma hujayralarini tutib qolish xususiyati ularni turli kasalliklarda o`zgarishga olib keladi. Xar bir maxalliy tugun uziga chegaralangan xududdan limfa yigadi, shuning natijasida usma hujayralar limfa tugunlariga keladi. Tugunlarda olib ketuvchi limfa tomirlari orkali qon tomirlarga utib, boshka a’zolarga tarkaladi. Bu holatni metastaz deb ataladi. Infeksiya va antigenli stimulyasiya maxalliy limfa tugunlarni kattalashishiga olib keladi. Bunday teri ostidagi sezilarli bo`lgan, shishgan.

Taloq. Taloq immun-himoya sistemasining periferik a’zosi bo`lib, rganizmda bir qancha muhim vazifalarni o`taydi: 1. Qon yaratuvchi va himoya vazifasi. Taloqda T- va B-limfotsitlarning ko`payishi hamda ularning mikromuhit hujayralari bilan hamkorlikdagi faoliyati kuzatiladi. Shu tufayli taloq hujayraviy va gumoral immunitetda aktiv ishtirok etadi. Bundan tashqari, taloqda yot zarrachalar ushlanib qolib, makrofaglar tomonidan emiriladi. Embrion taraqqiyoti davomida taloqda granulotsitlar, eritrotsitlar va qon plastinkalari ham hosil bo`ladi. Ammo bu jarayon homila tug`ilishi paytiga kelib yo`qolib ketadi. 2. Taloqda yashash muddatini o`tagan eritrotsitlar va qon plas-tinkalari emiriladi. Halok bo`lgan eritrotsitlar makrofaglar tomonidan yutilib, ulardagi gemoglobin parchalanadi. Natijada, o`zida temir saqlovchi transferrin va bilirubin moddalari hosil bo`ladi. Bilirubin qon orqali jigarga borib, u erda o`t tarkibiga qo`shiladi. Transferrin esa suyak ko`migiga kelib, yangi hosil bo`layotgan eritrotsitlarda gemoglobin sintezi uchun ishlatiladi. Taloqning eritrotsitlarni emirish xususiyati uni eritro-sitlar «mozori» deyilishiga sabab bo`lgan. 3. Taloqda bir qancha biologik aktiv moddalar ishlanib, ular qizil suyak ko`migida kechadigan eritropoez va trombotsitopoez jarayonlarini boshqarib turadi. Taloqning bu faoliyati juda kuchayib ketsa, qonda eritrotsitlar va trombotsitlar miqdori kamayib ketadi. 4. Taloqda ma’lum miqdorda qon zapasi saqlanib turadi va zarur bo`lganda qon aylanish doirasiga chiqariladi. Shu tufayli taloqni qon deposi ham deyiladi. 5. Shunday qilib, taloq faol immun-himoya a’zosigina bo`lib qolmay, balki bir qancha boshqa vazifalarni ham bajaradi. Taloq olib tashlanganda (splenektomiya) organizmning himoya qobiliyati susayadi. Oxirgi yillarda turli xil kasalliklarda (zaharlanish, infeksiyalar) qonni hayvondan olingan taloq orqali o`tkazib tozalash (splenosorbsiya) usuli keng qo`llanilmoqda. Bu taloqning muhim ahamiyatini yanada bir bor tasdiqlaydi.

Taraqqiyoti. Taloq kurtagi dastavval embrion taraqqiyotining 5—6- haftasida paydo bo`ladi. U rivojlanayotgan katta charvi ichidagi mezenxima hujayralarining zich to`plamidan hosil bo`la boshlaydi. 7—8- haftalarga borib taloqda makrofaglar, 11 —12-haftalarda esa V-limfotsitlar paydo bo`ladi. Embrion taraqqiyotining 5- oyigacha taloqda granulotsitopoez, eritropoez va trombotsitopoez jarayonlari faol kechadi. So`ngra bu jarayonlar asta-sekin susayadi, limfotsitopoez esa, aksincha, kuchayadi. Tuzilishi. Taloq toq organ, shakli cho`ziq, qonga to`lib turishi tufayli to`q qizil rangli bo`ladi. U sirtdan seroz parda va zich fibroz kapsula bilan o`ralgan. Kapsuladan organ ichiga yo`g`on to`siqlar trabekulalar o`sib kiradi. Sekin-asta ingichkalashib boruvchi bu trabekulalar taloqni unchalik yaxshi ifodalanmagan bo`lakchalarga bo`ladi. Kapsulada ayrim silliq mushak hujayralari bo`ladi. Taloqda qon tomirlar kiradigan joyda kapsula qalinlashib a’zoning darvozasini hosil qiladi. Taloq trabekulalari orasida parenxima joylashib, unda oq va qizil pulpa farq qilinadi. Taloqning oq va qizil pulpalari asosini retikulyar hujayralar va retikulin tolalardan iborat retikulyar to`qima tashkil qiladi. Organning beshdan bir qismini tashkil etuvchi oq pulpa limfatik follikulalardan iborat. Organ kesib ko`rilganda oq pulpa tarqoq joylashgan, och kulrang, yumaloq tanachalar shaklida ko`rinadi. Ularning morfologik tuzilishi limfa tugunlarining po`stloq moddasida-gi follikullarga o`xshash, ya’ni ular limfotsitlarning to`plamlaridan iborat follikullar bo`lib, ba’zilarining markaziy qismlari och bo`yalib, ko`payish markazi nomi bilan yuritiladi. Bu erda yirik limfotsitlar va limfoblastlar joylashib, ularning ko`pchiligi mitoz bo`linishning turli bosqichida bo`ladi. Limfatik follikulning chekka qismida arteriya joylashadi va bu bilan limfa tugunining follikulidan farq qiladi. Oq pulpaning shu ekssentrik joylashgan, lekin markaziy arteriya deb ataluvchi tomirining atrofi (periarterial zona) taloq limfatik follikulining timusga tobe qismi hisoblanadi va bu erda T-limfotsitlar, makrofaglar va IDX joylashadi. Taloqning ok pulpasida kuyidagi zonalar ajratiladi: ko`payish markazi; periarterial zona; yopqich (mantiy) zona; qirg`oq zonalar.

Ko`payish markazi va yopqich (mantiy) zona asosan B-limfotsitlardan, B- limfoblastlardan, plazmotsitlardan, makrofaglardan iborat. Bu zonalar B-zonalar bo`lib, bu erda V-limfotsitlar uchun mikromuhit hosil qiluvchi FDX joylashadi. Qirgoq zona qizil pulpa bilan chegaradosh bo`lib, unda T- va B- limfotsitlar va yakka makrofaglar uchraydi. Qirgoq zonani qirg`oq sinusoidal tomirlari o`rab turadi. Qizil pulpa taloqning asosiy qismini tashkil etib, retikulyar to`qima va unda joylashgan qon hujayralaridan iborat. Qizil pulpa sinusoid tipdagi qon tomirlarga juda boydir. Qizil pulpaning sinusoidlar orasida joylashgan qismi pulpar yoki taloq tasmalari deb ataladi. Bu tasmalarda B-limfotsitlar va ulardan hosil bo`lgan plazmotsitlar uchraydi. Qizil pulpaning retikulyar stromasida monotsitlardan hosil bo`lgan fagoaitoz qiluvchi hujayralar — makrofaglar (splenotsitlar) va eritrotsitlar juda ko`p bo`ladi. Taloqda qon aylanishi. Taloq darvozasidan taloq arteriyasi kiradi. Arteriya trabekulalar bo`ylab tarmoqlanadi va bu tarmoqlar trasbekula arteriyalari nomini oladi. So`ng trabekula arteriyasi trabekuladan qizil pulpaga o`tadi va bu erda pulpar arteriya deb ataladi. Bu arteriyaning tashqi pardasida ko`p miqdorda elastik tolalar bo`lib, ular tomirlarning cho`zilishi yoki qisqarishini ta’minlaydi. Arteriya lim-fatik follikulga kirish oldidan T-, B-limfotsitlar va plazmotsitlardan iborat limfatik qin bilan o`raladi. Bu qinlarni oq pulpaning o`simtasi deb hisoblash mumkin. Arteriya limfatik follikulniig chekka qismidan o`tadi va markaziy arteriya deb ataladi. Follikuldan chiqqanidan so`ng markaziy arteriya o`zaro anasgomoz hosil qilgan bir necha tarmoqchalarga bo`linadi. Bular popuksimon yoki barmoqsimon arteriolalardir. Popuksimon arteriolalarning distal qismlari yo`g`onlashib, ellipssimon yoki gilzali arteriolalar nomini oladi. Bu arteriolalar endoteliysida qisqaruv xususiyatiga ega bo`lgan ipchalar, devorida esa retikulyar tolalar va mushak hujayralaridan iborat mufta joylashgan. Bu muftalar vena sinuslariga qon oqib borishini boshqarishda o`ziga xos sfinkter vazifasini bajaradi. Qapillyarlarning venalarga o`tishi ochiq va yopiq qon aylanishi yo`llari orqali bo`ladi. Ochiq qon aylanishda kapillyarlar bevosita pulpaning retikulyar to`qimasiga

ochiladi. Yopiq qon aylanishda esa kapillyarlar bevosita vena sinuslariga quyilib, vena sinuslaridan taloq vena sistemasi boshlanadi. Taloq organizmdagi ko`p miklordagi muxim vazifalarni bajarsa xam, u xayotiy zarur a’zolar turigakirmaydi. Ba’zi holatlarda taloqni olib tashlashga to`g`ri keladi (masalan, taloq kapsulasini yorilishiga olib keluvchi korin bushligi jaroxatlarida ba’zi anemiya va trombotsitar buzilishlarda). Bu hollarda taloq vazifalarining bir qismini boshqa a’zolar bajaradi (masalan, jigar). Odamda splenektomiyadan sung infeksiya rivojlanish xavfi oshadi. Taloqda ko`proq yopiq qon aylanishi kuzatilib, bunda qonning tez oqishi ro`y beradi. Ochiq qon aylanishida esa qonning sekin oqishi qon hujayralarining makrofaglar bilan bo`lgan kontaktini ta’minlaydi. Vena sinuslari o`ziga xos tuzilishga ega; ularning diametri qon bilan to`lishiga qarab 20 mkm gacha bo`ladi. Sinus devori uzunchoq hujayralar bilan qoplangan va bular orasida hujayralararo yoriqlar yoki teshiklar bo`ladi; bu tekishlar orqali muayyan sharoitlarda eritrotsitlar o`tishi mumkin. Sinuslar endoteliysi atrofidagi retikulyar to`qima bilan chambarchas bog`langan bo`lib, endoteliy hujayralari sirtdan halqa shaklidagi retikulin tolalari bilan o`ralgan. Vena sinuslaridan qon trabekula venalariga o`tadi; bu venalar mushaksiz tipdagi venalardir. Ularning devori trabekulaning biriktiruvchi to`qimasiga mahkam yopishgan endoteliy hujay-ralari qavatidan iborat, xolos. Trabekula venalari esa o`zaro qo`shilib, taloq venasini hosil qiladi. Taloq venasi organning darvozasi sohasida tashqariga chiqadi. Bodomchalarning yallig`lanishi, tonzillit kattalarga nisbatda bolalarda ko`p uchraydi. Bolalarning hiqildoqdagi limfa to`qimalari va bodomchalarning surunkali yallig`lanishi odatda giperplaziyani keltirib chiqaradi va eshtuv nayining yallig`lanishi hamda o`rta quloq infeksiyalariga olib keluvchi adenoidlarni hosil qiladi.

Adabiyotlar: 1. Афанасьев Ю.И., Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.). М. 1999, 2018. 2. Афанасьев Ю.И. ва Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.) М. 1989. 3. Гистология (рус.). Под ред. Э.Г.Улумбекова и Ю.А.Челышева. М. 1997. 4. Елисеев В. Г., Афанасьев Ю. И., Котовский Е. Ф., Яцковский А. Н. Атлас микроскопического и ультрамикроскопического строения клеток, тканей и органов. — 5-е изд. — М.: Медицина, 2004. 5. Жункейра Л. К ., Карнейро Ж. Гистология: атлас: учебное пособие / пер. с англ.; под ред. В. Л. Быкова. — М.: ГЭОТАР-Медиа, 2009. 6. Зуфаров К.А. Гистология. Дарслик (ўзб.). Тошкент. 1991, 2005. 7. Зуфаров К.А.ва бошқалар. Ультраструктурные основы системной организации органов и тканей. Ташкент. 1983.

O'xshashlar

Sezgi a’zolari

Immun sistemasi potologiyasi

Qon va qon aylanish tizimi

Ayollar jinsiy a’zolari

Ayiruv a’zolari tizimi