Jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanuvchi bolalar hamda o’smirlar salomatligini tibbiy biologik va pedagogik nazorat etish usullari. Salomatlik va immunitet - Tibbiyot - Referatlar

Jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanuvchi bolalar hamda o’smirlar salomatligini tibbiy biologik va pedagogik nazorat etish usullari. Salomatlik va immunitet

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90.5 KB

Ko'chirib olish

Jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanuvchi bolalar hamda o’smirlar salomatligini tibbiy biologik va pedagogik nazorat etish usullari. Salomatlik va immunitet Reja: 1. Sog’lom turmush tarzini olmillari. 2. Salomatlikni saqlashda jismoniy tarbiyaning vazifalari. 3. Harakatfaolligining tavsifi. Gipikineziya va uning salomatlikka ta’siri. 4. Ishchanlik va mehnat qobiliyati-bu salomatlik sifatining mahsulidir.

Sog’lom turmush tarzining omillari. Salomatlik ko’rsatkichlariga ta’sir etuvchi turmush tarzi omillariga bugungi kunda asosan, xulq-atvor omillari, ularga ovqatlanish tartibi, odatlar, jismoniy faollik, reproduktiv atvor, medikamentlarni qo’llash, bo’sh vaqtni o’kazish va hokazolar kiradi. Shu yerda sotsial iqtisodiy tavsifga ega ta’lim darajasi, urbanizatsiya, iqtisodiy ahvolning yuqoriligi, mehnat sharoiti, yashash sharoiti, atrof-muhitning holati, shuningdek, tibbiy-sanitar yordam holatining ko’rsatkichlari kiradi. Ma’lum bo’lgan aholining salomatlik ko’rsatkichlariga qo’shimcha bo’lib, quyidagi ijobiy tavsifga ega ma’daniy hordiq, turizm, dam olish, yuqori sifatli oziq-ovqat mahsulotlari, turmush jihozlari, salomatlikni tiklash uchun mashqlarga vaqt ajratish va hokazolar kiradi. Sog’lom turmush tarzining ko’rsatkichlaridan asosiy va ikkilamchilarini ajratish qiyin, chunki ular jamlangan holatdagina kerakli sog’lomlashtirish ta’siriga ega-inson salomatligini shakllantiradi va rivojlantiradi. Shunga qaramasdan bizning turmush tarzimizdan shunday omillarni ajratib bo’lmaydiki, bu omillar inson harakat faolligining asosidir, uning odatiy harakat tartibi salomatligi, ayniqsa jismoniy rivojlanish darajasi, organizmning funksional holatiga qarab esa insonning ruhiy chidamlilik darajasi haqida fikrlash mumkin. Marksizm mumtozlari inson tabiatini tarixiy mahsulot sifatida baholashgan. Tashqu muhitning inson mehnat jarayonida o’zgarishi uning shaxsiy tabiatini o’zgartiradi, lekin odam shaxs sifatida inson darajasiga yetishishiga nafaqat mehnat qurollarining, balki o’z organizmining doimiy takomillashuvi ham sabab bo’lgan. Bunda ov qilish mehnat turining bir sifatida va unga tayyorgarlik jarayoni (kuchda, tezlikda, chaqqonlik va chidamlilikda har xil turdagi hayvonlar bilan “musobaqa”) asosiy ahamiyatga ega edi. Harakat faolligi sifatiga har tomonlama va izchil analiz qilishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ymasdan, individning shakllanishida salomatlikni saqlash va mukammallashtirish ham katta ahamiyatga egadir. Individning umumiy biologik va sotsial ahamiyatga ega bo’lgan ba’zi bir ma’lumotlarni keltiramiz. Odamning

faol harakatida individ va jamiyatning shakllanishida katta ahamiyatga ega bo’lgan jismoniy xususiyatlar mobilizatsiyasi va katta imkoniyatlar yashiringan. Bu borada jismoniy tarbiyaning hamma vositalari, tibbiyot bilimlari va sog’lom turmush tarzi tamioyillarini faollashtirish aktualligi ortadi. Individual rivojlanish jarayonida, shunday tashqi ta’surotlarni takomillashtirish kerak-ki, ular insonning jismoniy mukammalshuvi jarayonida tabiat tomonidan berilgan sharoitlardan maksimal darajada foydalanishiga sabab bo’lsin. BDSST (VOZ) materiallarida qayt qilinishicha, har biri odamning salomatligiga yaxshi ta’sir etuvchi kundalik hayotdagi jismoniy tarbiya mashqlari hayot sifatini oshiruvchi omil hisoblanadi. Yoshlikda orttirilgan va keyingi hayotdagi shug’ullanib turilgan jismoniy odat organizmni sog’lom va yaxshi faoliyatda bo’lishida zarur sharoit yaratadi. Ko’rsatilgan omillar doimiy ravishda qilingan jismoniy mashqlar yuqori jismoniy tayyorgarlik darajasiga olib keladi, bu holat esa turli kasalliklar profilaktikasi va reabilitatsiyasiga sabab bo’ladi. Jismoniy tarbiya tarixini tahlil qilib, shuni ta’kidlash mumkin-ki, quldorlik jamiyatida jismoniy tarbiyaning ahamiyati, hukmdorlikni ushlab qolish va zabt etishga loyq harbiy jismoniy tayyorgarlik inson tipini tarbiyalashdan iborat edi. Birlamchi jamiyatdagi asosiy unsurlar, harakat shakllaridan, insoniyat yuqori darajadagi jismoniy va sport faoliyatida, insonni, tabiatni zabt etishga qaratilgan unsurlar yashiringan. Jismoniy tarbiya va sport insonni jismoniy va ruhiy rivojlanishiga ta’sir etuvchi kuchli omildir. “Jismoniy tarbiya tamoyili” tushunchasi uning insonlarni jismoniy tayyorgarligini rivojlantirish natijalari tushuniladi. Jismoniy tarbiyaning asosiy natijalari sifatida salomatlik, tashqi muhitning salbiy ta’sirlariga organizmning chidamlilik darajasi, tana tuzilishi, ma’lum jismoniy rivojlanish darajasi sifatlari, harakat malakalari va mahoratini ta’minlovchi fiziologik funksiyaning holati shu bilan birga harakatchanlik – insonning jismoniy holati deyiladi. Jismoniy tarbiyaning asosiy ijtimoiy xususiyatlari bo’lib,uning jamiyatda ishlab chiqaruvchidan bog’liqligi, qayta ishlashdagi, mehnatni tashkillashtirish tizimida o’rni va ahamiyati hisoblanadi.

Jismoniy tarbiya jismoniy mehnat ta’siri ostida paydo bo’lib, insonnnig mehnat faoliyatiga tayyorgarligini o’z ichiga oladi. 1. 2. Salomatlikni ta’minlashda jismoniy tarbiyaning vazifasi. Erkak va ayollar organizmining jismoniy imkoniyatlari bir xil emas. Erkaklar kuchli jismoniy zo’riqishlarni yengil bajaradilar, ular katta kuchga harakatlar aplitudasiga ega. Ayollar chidamli bo’lib, uzoq muddatli monotonli ishlarni yaxshi bajaradilar. Shuning uchun o’g’il bola bilan qiz bolalarni jismoniy tarbiyalash usullari birmuncha farq qiladi. Chidamlilikni, tezlikni rivojlantirish mashqlari, harakatlar aniqligi, o’quvchilarning har ikkala jinsi uchun bir xil foydali, lekin o’g’il bolalarga kuchli rivojlantirish uchun, qiz bolalarga esa elastiklikni rivojlantirish uchun qo’shimcha mashqlar zarur. Ko’pchilik o’smir qizlar va voyaga yetgan qizlar jismoniy mashqlarning qadriga yetmaydilar. Ular jismoniy jihatdan yetarli aktiv emas, 10-12 yoshdagi qizlarning jismoniy imkoniyatlari 16-17yoshdagi qizlarga qaraganda goho yuqori bo’lishi bejiz emas, bu ayollar organizmining shakllanishiga salbiy ta’sir etadi. O’g’il bolalar, o’smirlar va o’spirinlar o’zlarining jismoniy imkoniyatlariga ortiqcha baho berish xususiyatlariga ega bo’ladilar. Ular ko’pincha jismoniy kuchlarga ortiqcha baho beradilar, kam namoish qilinadigan, ammo hayotiy birmuncha muhim xusususiyatlarni mensimaydilar, ayniqsa chidamlilik qadriga yetmaydilar. Xususan o’smirlar va o’spirinlar birinchi navbatda shuni esda tutish kerakki, atrofdagilar hurmatiga, jismoniy xususiyatlarni namoish qilib emas, balki faqat foydali ishlar bilangina sazovor bo’lish mumkin. Jismoniy tarbiya organizmga rivojlantiruvchi, takomillashtiruvchi va tuzatuvchi ta’sir etadi. U qaddi-qomatdagi nuqsonlarni-umurtqa pog’onasining qiyshayganligini , bukchayganlikni yo’q qiladi; jismoniy mashqlar yordamida qomatdagi ayrim kamchiliklarni, ya’ni ko’krak botiqligi, yelka kichikligi va muskullar yaxshi rivojlanmaganligini ham to’g’rilashi mumkin. Erkak va ayollar uchun maxsus mashqlar kompleksi mavjud, ularda organizmning xususiyatlari, erkak va ayolar qomatiga bo’lgan estetik talablar hisobga olinadi. Bundan tashqari

jismoniy mashqlar odamning psixik holatini, tashqi ko’rinishini va kayfiyatini yaxshilaydi, umumiy hayotiy tonusni oshiradi. Jismoniy tarbiya o’z ichida 2 ta asosiy vazifani: turli toifadagi aholining salomatligini mustahkamlash, ularning jamiyatdagi ishlab chiqarish har tomonlama qatnashuvi uchun gipokineziya va gipodinamiya kategoriyasidagi odamlarni faol harakatga boshlashdir. Jismoniy mashqlar insonni nafaqat jismoniy holatiga ta’sir qiladi, balki uning yanada ruhiy xususiyatlarni mukammallashtiradi, ruhiy jarayonlarni boshqarishni yaxshilaydi, insonni xarakterini mustahkamlaydi. Bu mashqlar jismoniy va ruhiy faoliyatni yakkakurashning bir holatini namoyon etadi. Jismoniy mashqlarni bajarish vaqtida insonlar o’z tabiatini “o’zlashtiradi”. Jismoniy tarbiyada ijtimoiy va biologik omillar o’zaro aloqada bo’ladi. U jismoniy sifatlarni takomillashtirish bilan chegaralanmay, balki dunyoqarashni, inson sinfiy ongini shakllantiradi. Jismoniy tarbiyaning vazifasi reja bilan tashkillashtirilgan boshqaruvni biologik va ijtimoiy dialektik o’zaro bog’liqlikni shaxsning hamma tomonlama rivojlanishiga ta’sir etishdir. Muntazam sport faoliyatida intilish, obyektib ijtimoiy zaruriyat va alohida talabning yaqqol namoyon bo’lgan yakkakurashidir, lekin sport faoliyatiga talab, biologik emas, balki ijtimoiy zaruriyatga asoslangan. Jismoniy tarbiyaning kelib chiqishi, pedagogik yo’nalishga asoslanib, insonlarni mehnatga va kiyinchalik harbiy faoliyatga tayyorlash talabi bilan bog’liq. Jismoniy tarbiyaning pedagogik asosi, umumiy ko’rinishi pedagogik ta’sirni mazmunini aholining turli kontingenti, shu jumladan o’quvchi va talabalarni shakl,vosita, usullar, optimizatsiyasi bilan namoyon etiladi. Ko’p sonli tekshiruv natijalari shuni ko’rsatadiki, jismoniy tarbiya bilan muntazam shug’ullanish birinchi navbatda qon aylanish a’zolarida yaxshi ta’sir qiladi, lekin yoshga bog’liq o’zgarishlarni tormozlaydi. Jismoniy faollik organizmdan yog’ va uglevodlarni uzilizatsiyasiga sabab bo’ladi, bunda ATF sintezda qatnashuvchi energiya ajralib chiqadi (enrgiya saqlashni qonuni realizatsiysi). Tirik sistema-bu o’z tuzilishi va faoliyatini ta’minlash uchun oziq-yoqilg’i ishlatiladigan energetik mashinadir. Tirik tizimni farqlovchi asosiy belgilardan –ko’payish, moslashuv

(adaptatsiya) va energiya oqimini yoki modda almashinuvini regulyatsiyalash- energetik tizimning faoliyati (modda almashinuvi)ga bog’liq. Jismoniy yuklamalarda kuzatilgan a’zolar giperfunksiyasi, shu a’zolar hujayralarida nuklein kislotalar va oqsillarning sintezi aktivlashadi. Muntazam mashqlar sharoitida, hujayra ginetik apparatining funksional holati oshishi- organizmning fiziologikfunksiyalari plastik mutanosiblikni amalga oshirish ro’y beradi. Muskul faoliyatiga shunchalik chuqur ta’sir etishi mumkin-ki, bunda genetik apparat va oqsil biosintezi faoliyatini o’zgartirishi mumkin.Bunday xulosalarga asos bo’lib, tibbiy genetika sohasidagi tekshiruvlarning natijalarixizmat qiladi, ularda genetik “yuk” muammolari bilan birga genetik dasturning yanada muhim tomoni-odam sog’lig’ini yuqori darajasini ta’minlovchi normal allellarnnig to’liq ta’siri aniqlanadi. Hozirgi zamonda bolalar va o’smirlar rivojlanishining muhim xususiyatlaridan biri, organizmning tashqi omillariga nisbatan yuqori ta’sirchanligi va moslanuvchanligi bo’lib, bular natijasida qulay tashqi shart- sharoitda hamda har tomonlama oqilona majmuali ta’lim tarbiya olib borilganda, umumiy jismoniy rivojlanish va salomatlikning yaxshilanishi, ruxiy (psixik) takomillashuvi yuz beradi. Ko’pgina biologik xususiyatlarning yuksak darajadagi uyg’unlikda rivojlanishiga erishish uchun yordam beradigan omillar orasida jismoniy tarbiyaning, har bir yosh bosqichga, ayniqsa, kasb taqozo etadigan gipodinamiya va gipokineziya sharoitida muvofiq bo’lgan mushaklar faoliyatini kuchaytirishning ahamiyati juda katta. 3. Harakat faolligiga tavsif. Gipokineziya va giperkineziyaning organizmga ta’siri. Jismoniy (yoki harakatlanish bilan bog’liq) faollik- bu inson hatti- harakatlarining ajralmas va murakkab majmuasi bo’lib, u biologik hamda tashqi omillarga bog’liq. Zamonaviy turmush tarzining ilg’or (progressiv) tendensiyaga ega bo’lgan o’ziga xos xususiyatlaridan biri harakat faolligi hajmining kamayishi

(gipokineziya), mushk kuchi sarfining ruhiy-asab zo’riqishlari bilan uyg’unlikdagi pasayishi hisoblanadi. Harakat- hayotning eng muhim xususiyati. Bugungi kunda inson organizmi turli tizimlarini qo’zg’atishning mushak faoliyatidan ham kuchliroq fiziologik usuli ma’lum emas. Ular har xil a’zo va tizimlar faoliyatini, shuningdek umuman inson ongi darajasini tiklashga yo’naltirilgan boshqaruv mexanizmlarni muntazam ravishda mashq qildirib, takomillashtirib beradi. Ayni vaqtda ishlab chiqarish va turmushda jismoniy yuklamalarning hissasi ma’lum darajada kamayib ketyapti. Hatto harakatlanishining tabiiy va sun’iy usuli bo’lgan yurish va transportning , kommunal xizmat turining rivojlanishi tufayli o’z ahamiyatini yo’qotib bormoqda. Aholining barcha qatlamlari, jumladan, bolalar va gipokineziyaga mahkum, aslida ularning mutanosib rivojlanishi uchun harakat faolligi, mushak kuchi sarfining maqbul darajasi juda zarur. Yaqindagina quvvatning deyari yagona manbai sanalgan mushaklarning bugungi kunda quvvat generatori sifatidagi faoliyati nihoyatda cheklangan. Harakat faolligi biologik tabiatga ega. Hayvonlarni oyoqlari “boqadi”, ibtidoiy odamni ham oyoqlari “boqqan”. Tarqqiyot shunga olib kelyaptiki, insonni aql-idroki “boqadigan” bo’lib ,u harakatning hayot uchun zarur bo’lgan, tarixan yuzaga kelgan biologik vazifasidan voz kechyapti. Hozirgi vaqtda harakat faolligi hajmiinng kamayishi va mushak kuchi sarfining pasayishini “gipokineziya” yoki “gipodinamiya” atamalaridan biri ostida birlashtirishga urinilyapti. Garchi “gipokeneziya” tushunchasi ancha keng bo’lsa ham, gipodinamiya o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, ularga jismoniy tarbiya jarayonida ayrim kasalliklarning oldini olishda e’tiborni qaratish lozim (mushaklarnnig statik zo’riqishi, izometrik mashqlar). Shuning uchun bizningcha harakat faoliyatining turli jihatlariga skelet mushaklarning jismoniy rivojlanish darajasining pasayishi natijasiga salomatlikning putur yetishiga olib keladigan o’zgarishlarga diqqat qilish uchun har ikkala tushunchani saqlab qolish kerak. Taqqiqotchilarda ma’lum bo’lishicha, miyada ikkita vaqti-vaqti bilan faoliyat ko’rsatuvchi tizim mavjud: motorikaning faollashuvi va sustlashuvi. Ikkinchisi o’z ichida uyqu, dam olish, harakat faoliyatining sustlashuvi kabi

holatlarni oladi. Faollashish tizimiga faqat skelet mushaklari faoliyatigina emas, bir qator vegetativ faoliyatlar-moddalar almashinuvi, nafas olish, qon aylanishi ter ajralishi ham kiradi. Faollashuv va sustlashuv orasida resinrok munosabat mavjud. Masalan ozuqa ishlashga undovchi ochlik instinkti faollashuv tizimiga, to’yingan holat esa sustlashuvga olib keladi. Harakat omilining ta’siri ham turlicha: issiqlik sustlashish tizimini qo’zg’atsa, sovuqlik faollashuv tizimini qo’zg’atadi. Giperglikemiya sustlashuvga (u ham markaziy asab tizimi orqali), gipoglikemiya esa faollashuvga yordam beradi. Sustlashuv holatida ko’proq ovqat hazm qilish va ekstretsiya a’zolari amal qiladi. Gipoksiya vaqtida motorikaning sustlashuvi vegetativ markazlarningyuksal qo’zg’luvchanligi bilan keskin kontrast hosil qiladi. Faollashuv tizimining rag’batlantirishning kuchli omillaridan biri propreoretseptiv (harakatlar motorekasi) sanaladi. Bunda motorekani hayotning asosi (yoki organizmning yuki) sifatidagi Sechenovga tushunishga rioya qilinadi hamda mazkur muammoni ishlab chiqishning katta kelajagi bor deb hisoblanadi. U umumiy biologiya sohasi -faol harakatchanlik konsepsiyasini, fiziologiya sohasida-motor-vistseral reflekslarnazariyasini, tibbiyot nuqtaiy nazaridan esa himoyalovchi qo’zg’alish tamoyillarini shakllantirib bergan. Faol harakatchanlik konsepsiyasi insonda mavjud bo’lgan harakatlarga tug’ma, tabiiy, biologik ehtiyojga, hayvonlardagi xuddi shunga o’xshashehtiyojga asoslanadi. Harakat faolligi darajasi irsiy jihatdan shartlangan miqdor bo’lib, har bir biologik turda o’ziga xos, yangi tug’ilgan go’daklar hayotining dastlabki yillarida bu miqdor eng yuqori bo’ladi, bu oranizmning o’sishi va rivojlanishi sharoitlarini ta’minlashda, gomeostazning shakllanishida skelet mushaklarining qatlashish ehtiyoji organizm rivojlangani sayin pasayib borishi mumkin: bunga tarbiya xususiyatlari va turmush tarzi ham katta ta’sir ko’rsatadi; kasallikda bunga ehtiyoj juda past. Harakat ehtiyojining pasayishi bilan bir vaqtda ontogenezda organizmning qarish belgilari ko’payib borayotgani kuzatiladi, bunga quyodagi bog’liqlik aniqlangan: individning harakat faolligi nechog’li past bo’lsa, uning hajmida qisqarish qanchalik erta kuzatilsa, evolyutsiya jarayonlari organizmning funksional imkoniyatlari, ijtimoiy faolligi torayishi shunchalik namoyon bo’ladi.

Jismoniy mashg’ulotlarga bo’lgan ehtiyojni kuchaytirish, harakatlar hajmini boshqarish ITI davrdagi dolzarb ijtimoiy vazifa bo’libgina qolmay, asosli umumbiologik muammo hisoblanadi. Organizm uchun harakat faolligi darajalarining muayyan oraligi mos bo’lib, uning o’rtasi salomatlikni rivojlantirish uchun eng maqbul sanaladi, uning chegaralari esa bunday emas. Harakat ehtiyoji eng maqbulini ko’zdda tutadi, faollikni shunchaki oshirishga intilish organizm uchun haddan ortiq bo’lishi mumkin. Hozirgi zamon sharoitida turmush tarzining o’zgarishi natijasida harakat faolligi pasayishining ikki jihati mavjud. Gap harakatlarning umumiy chegaralanishi, quvvat sarflash darajasining pasayishi, harakatlanish tufayli yuzaga keladigan afferentatsiyaning kamayishi va natijada faoliyat darajasining nihoyatda pasayib, atrofik o'’garishlarning yuzaga kelishi xususida ketyapti. Shu bilan birga umumiy cheklashda katta mushaklardan, ayniqsa yelka, qo’l panjalari hamda nuta mushaklaridan muntazam, ancha shiddatli tarzda foydalaniladi, bunda inson mehnati qanchalik chuqur ixtisoslashgan, turmushi mexanizatsiyalashgan bo’lsa, u shunchalik kam harakatlanadi. Organizmdagi har qanday tizim harakatsiz qolishi bilan uning to’laqonligi pasayadi, bu biologiyaning umumiy qonunidir. Moslashuvchanlikni saqlab turuvchi va rivojlantiruvchi harakat faolligi chegaralanganda, odam tashqi muhitning k’oplab o’zgaruvchan omillari oldida nisbatan himoyasiz bo’lib qoaldi. Insoniyat taraqqiyotida yetakchi ahamiyat kasb etgan jismoniy faollik hozirgi vaqtda biologik hamda ijtimoiy jihatdan dolzarb bo’lib bormoqda. Jismoniy faolligi va umrini davomiyligi jihatidan bir-biridan farq qiluvchi o’zaro yaqin qarindosh turlarning (uy-quyoni-yovvoyi quyon, sigir-ot, kalamush-olmaxon) ayrim fiziologik hamda morfolik ko’rsatkichlarni taqqoslash bilan bog’liq tadqiqotlardan shu narsa ma’lum bo’ldiki, jismoniy faollikning, ayniqsa mushak yuklamalari dinamik tarkibiy qismini ortishi umrni jiddiy darajada uzaytiruvchi vositasi ekan. Shuningdek maqbul jismoniy yuklama asosiy almashinuvning pasayishiga, shuningdek, organizmnnig to’g’ri faoliyat

ko’rsatishida muhim bo’lgan ATF, oqsil miqdori va boshqa ko’rsatkichlarning ortishiga olib kelishi aniqlandi. Uzoq umr ko’rish sabablarini o’rganishda jismoniy faollikning shaxsiy xususiyatlar bilan uyg’unligi e’tiborni tortadi. Uzoq umr ko’rish fenomenini o’rganishga majmuali yondashuvda ruhiy omillarining jiddiy ta’siri aniqlandi. Uzoq umr ko’ruvchilar shaxsiy ruhiyat xususiyatlari, hayotga nisbatan uning o’ziga xos optimistik bo’yoqlari bilan ruhiy egiluvchanligi blian tavsuflanadilar, hayotning turli vaziyatlariga oson moslashadilar, stresslarga bardosh bera oladilar. Buning irsiy tabiati mavjud bo’lishi mumkin- ko’pgina ruhiy-dinamik xususiyatlar irsiy yo’l bilan o’tadi, ehtimol, ruhiy xususiyatlar ham shunday o’tishi mumkin. Uzoq umr ko’rishga yordam beradigan ijtimoiy-psixologik vaziyat, qiyinchiliklarni, ziddiyatlarni, strasslarni yumshatuvchi o’ziga xos hayot tarzi, keksa kishi bilan uning atrofidagi odamlar mavjud mustahkam aloqa ham muayyan ahamiyatga ega. Bugungi kundagihayotiy sharoitlar vegetativ asab tizimiga yuqori talablar qo’yadi. Shuni hisobga olish kerakki, agar filogenezda vegetativ faoliyatlar (jumladan, yurak-qon tomir tizimi) qayta mushak yuklamalariga muvofiq rivojlanib, boshqarilgan bo’lsa, hozirgi vaqtda boshqarish jiddiy ruhiy zo’riqish fonida ularning surunkali yetishmovchiligi ostida amalga oshiriladi. Ma’lumki vegetativ asab tizimi, birinchi navbatda, umumiy trofik moslashuv faoliyatini vujudga keltiradi. Bu asab tizimining eng qadimiy faoliyati bo’lib, filogenez jarayonida u animalga nisbatan kamroq o’zgarishlarga uchragan, morfolik jihatdan u ancha sodda; eng qadimgi ajdodlarning vegetativ asab tizimiga xos bo’lgan munosabatlar saqlanib qolgan. Filogenezda qolgan faoliyatlar (masalan, gaz almashinuvi)lekomotsiya bilan ta’minlangan, keyinchalik esa ichki muhitning paydo bo’lishi hamda ko’chib yuruvchi asab tomiri ko’rinishidagi markaziy boshqaruv apparatining asta-sekin shakllanishi bilan muvofiqlashuviga ehtiyoj paydo bo’ldi. Vegetativ asab tizimining qdimiyligi hamda barqarorligi, uning skelet mushaklari bog’liqligi natijhasida jismoniy tarbiya ontogenezning barcha

bosqichlarida motor va vegetativ faolioyatlarning reflektor asosidagi onformatsiyasi muammosini hal etishi kerak. Bugungi kunda jahon adabiyotida gipokeneziya va gipodinamiya, faol harakatchanlik, visseral-motor, reflekslarning nazariy asoslari chuqur yoritilgan. Ma’lumki, harakat faolligi visseral-mator reflekslar tipi bo’yicha vegetativ sohasiga keng ta’sir zonasiga ega bo’lgan butun proprisevtiv afferentitatsiyaning bosh manbai sanaladi. Har qandayafferent tizimdan (ekstroseptiv va propriseptiv) impluslarning tanqisligi inson yoki hayvon organizmi butun hayot faoliyatining keskin susayishiga olib keladi, u potologik susayish holati bilan tavsiflanib ,tanglik omili sifatida baholanishi mumkin. Ayni vaqtda “vegetativ istil” hamda hissiyotlarning yo’qligi ham organizmning maqbul holati hisoblanmaydi. Asab trofikasi vegetativ asab tizimi tonusi saqlangan joyda amalga oshadi. Aynan faol harakat rejimi va ijobiy hissiyotlar organizm hayot faoliyatining barcha bosqichlarida- hatti harakatlardan tortib hujayralar miqiyosigacha, me’yordan ham, potologik holatdan ham o’z-o’zini himoya qilish uchun quvvat manbai sanaladi. Inson salomatligini zamonaviy tarzda yaxlit baholashda jismoniy rivojlanish darajasi hamda uyg’unligi katta ahamiyat kasb etadi. Ta’kidlash zarurki, bugungi adabiyotlarda “jismoniy rivojlanish” tushunchasida bu xil ta’rif uchramaydi. Zamonaviy antropologiya va jismoniy tarbiya nazariyasida insonning “jismoniy rivojlanish” mashg’uloti markaziy hisoblanib, turlicha organizmga ega, negaki mazkur a’zolar inson organizmining turli jismoniy xususiyatlari hamda sifatlari majmualarini tadqiq etadi. Hozirgi vaqtgacha jismoniy rivojlanish va salomatlikning nisbati xususida yagona fikrga kelinmagan. Masalan, “jimoniy rivojlanish”, “salomatlik” tushunchlarini tenglashtirishga urinishlar mavjud, chunki jismoniy rivojlanish darajasining pastligi va surunkali kasalliklar birligi, ayniqsa bolalarda tez-tez uchrab turadi. Jismoniy bo’sh, nimjon bollalarning yuqumli kasalliklarga, jumladan sil kasalligiga moyilligi ilgaridan ma’lum. Haddan ziyod to’lalik, semizliknig yurak qon-tomir tizimi kasalliklari, jumladan ishemiya bilan yonma-yon kelishi to’g’risidagi ma’lumotlar ham o’sha

qonuniyatning yana bir tasdig’idir. Ayni vaqtda katta odamlarda jismoniy rivojlanish darajasi salomatlik orasidagi aloqadorlikni aniqlaydigan xolis (obyektiv) ma’lumotlar, olimlarning fikricha yo’q jismoniy rivojlanishning salomatlikka va aksincha, salomatliknnig jismoniy rivojlanishga ta’siri aniqlanmagan, mualliflar nazarida, ular baravar ravishda rivojlanadi. Biz bu fikrni qo’llab-quvvatlaymiz va muammoning shunday qo’yililshi sababli bugungi kungacha aholining salomatligi muammolarini nazariy jihatdan hal etishda, jumladan dispanserizatsiya vaqtida insonning jismoniy rivojlanishiga yetarlicha e’tibor berilmaydi. Insonning salomatligi va jismoniy rivojlanishi birligiga har tomonlama baho berish uchun “jismoniy holat” tushunchasini qo’llash hamda jismoniy rivojlanishning salomatlik bilan aloqadorligi xususiyatini qo’zg’alishi muhim amaliy vazifa bo’lib, u faqat bemorlarni emas, sog’lom kishilarni ham keng tekshirish yo’li bilan hal etishni talab qiladi. Mazkur masal bo’yicha bizning nuqtaiy nazarimiz yuqorida ko’rsatilgandek, Jismoniy rivojlanish, inson salomatligini yaxlit baholanganda, uning ko’rsatkichlaridan biridir. “Jismoniy rivojlanish” tushunchasining mazmunini organizmning mexanik- tuzilish xususiyatlari nuqtaiy nazaridan izohlash yetarli bo’lmaydi, jismoniy tarbiya nazariyasida uning harakat apparati va umuman organizm rivojlanishinig haqiqiy tavsifi bilan bog’lanish lozim. Hozirgi vaqtda shunday fikrlar ustunvorligi, ularga ko’ra alohida bir belgi emas, balki tana uzunligining turlicha varizantlarida uchraydigan nisbati insonning jismoniy rivojlanishini tavsiflaydi. Tana o’lchamlarining kattalashishi har doim jisoniy rivojlanishning yaxshilanishiga muvofiq keladi; buni “jismoniy anglash indekslari” parallel ravishda ortganidagina ta’kidlash mumkin. Bolalar va o’smirlar jismoniy rivojlanishini o’rgangan mamlakatimizdagi va chet ellik mualliflarning ko’p sonli tadqiqotlarida ko’rsatilishicha, jismoniy rivojlanishning yo’nalishi va darajasi biologik omillardan (irsiyat va h.k) tashqari ijtimoiy va ekologiya shart- sharoitlariga (jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, maishiy va gigiyenik ko’nikmalar jismoniy tarbiyani tashkil etish, tabiiiy sharoit, turmush

tarzi va boshqalar). Inson salomatligi ko’rsatkichlaridan biri bo’lgan jismoniy rivojlanishga munosabat uning ilmiy va amaliyot ahamiyatini oshiradi hamda rivojlanish darajasi va uyg’unligiga bog’liqligini o’rganish vazifasini birinchi darajali masalar qatoriga qo’yadi. Chunki jismoniy rivojlanishning bir xil ko’rsatkichlari namoyon bo’lish darajasiga qarab ijobiy, salomatlikning umumiy bahosi uchun qulay yoki uning yomonlashuvining xavfli omiliga aylanib, u yoki bu kasallikning yuzaga kelishiga sharoit yaratishi mumkin. Jismoniy rivojlanishning mohiyatini bunday tushuntirish insonning kelajagi uchun foydali, uning o’z-o’zini jismoniy takomillashtirish bo’yicha faoliyatlarini kuchaytiradi. Jismoniy rivojlanish darajasi va munosibligi har qanday yoshda organizm bilan muhit orasidagi o’zaro munosabatning dialektikasini ochib beradi, organizmdagi metabolik jarayonlarini, endokrin tizimi muvozanatini, jismoniy tarbiyaning adekvatligini tavsiflaydi. Insonning jismoniy rivojlanishi organizmning funksional holati- salomatlikning boshqa tarkibiy qismi bilan chambarchas bog’liq; bular alohida rivojlanish jarayonida o’zaro aloqaga kirishib, bir-birini taqozo etadigan holatlardir. Morfolik holda funksional ko’rsatkichlarning birligini, unnig ahamiyatini biologiyaning asosiy tamoyillaridan biri-tuzilish va vazifa birligi nuqtaiy nazaridan tekshirish lozim. Funksionalko’rsatkichlariga tana tuzilishidagi tarkibiy qismlarida hayot faoliyatining namoyon bo’lishi sifatida qaraladi. Tuzilmalar va uning bajaradigan vazifalari bir-biridan ayri holda mavjud bo’lmaydi, balki dialektik birlikda yashaydi. Biroq tuzilmalar hamda vazifalarning tashqi ta’sirlarga beriluvhanligi turlicha: bulardan birinchisi ancha barqaror. Funksiya u yoki bu biologik tuzilmada hayotning namoyon bo’lishi (moddalar almashinuvi), har qanday funksiya va uning o’zgarishlarini har doim tegishli tuzilma o’zgarishlari taqozo etadi, ular tegishli tuzilma o’rganishlari bilan uzviy bog’liq. Ontogenez jarayonida jismoniy tarbiyalash, uning bosqichlariga xos xususiyatlarni e’tiborga olish mazkur biologik imkoniyatlar va qonuniyatlarni amalga oshirish, insonning hayot faoliyati jarayonida morfofunksional rivojlanishning maqbul darajasini saqlab qolish uchun sharoit yaratadi. Bunda

jismoniy rivojlanish ko’rsatkichlarini o’lchash organizmdagi evolyutsiya yoki involyutsiya jarayonlarining nazorati bo’lib xizmat qilishi mumkin; u sog’lom turmush tarzi, jismoniy tarbiya omillaridan salomatlikni saqlash, rivojlantirish hamda tahrir qilishda maqsdli foydalanish imkonini beradi. So’ngi yillarda ilmiy texnik revolyutsiyaning davom etishi hamda ekologik ahvolning keskinlashuvi tufayli inson dalomatligiga talablar o’sib bormoqda. Insonning biologik ishonchliligini, organizmning tibbiy imkoniyatlarini oshirish masalasi ko’tarilyapti. Shuning uchun bir tomondan, gap zamonaviy inson shaxsini har tomonlama samarali rivojlantirish, uning tabiiy qobiliyatlaridan oqilona foydalanish darajasini oshrish , ularni o’zgartirib turgan hayot atrof-muhit, shartlari bilan maqbul sharoitlar yaratish zarurati ustida borsa, ikkinchi tomondan, insonning o’z sog’lig’ini mustahkamlash, funksional holatini yaxshilash, organizmning zahiradagi imkoniyatlarini kengaytirish, va shu tarzda hayotning murakkabliklari, o’zgarishlariga qarshi tura olish qobiliyatini rivojlantirish bo’yicha masuiyatini oshirish zarur. Organizmning fiziologik zahiralari so’rovini kengaytirish vositasi va usullarini izlab topish bosh vazifalardan biri sifatida kun tartibiga quyilmoqda. Faqat shu yo’l bilan insonning kasbiy yuklamalar va tanglik omilariga chidamliligini kuchaytirish mumkin. Bunga erishish uchun organizmning umumiy va maxsus jismoniy mashg’ulotlar, noqulay omillarga qarshi maxsus mashqlar, formokologik vositalar yordamida chiniqtirish lozim. Inson organizmining funksional holati uning asosiy tizimlarida zahiralarning mavjudligi bilan belgilanadi, asosiy funksional tizimlarning “zahiradagi quvvati yig’indisi” faqat salomatlik holatinigina tavsiflab qolmay, insoning kasallikka munosabatini ham belgilaydi. Organizmning zahiradagi imkoniyatlari salomatlikning ko’rsatkichlaridan biri hisoblanib, insoning yashash qobiliyatini ham ko’rsatadi. Ularning ahamiyati ayniqsa, tashqi muhitdagi o’zgarishlar vaqtida, tanglik va tanglikka yaqin vaziyatlarda, u yoki bu kasallikning rivojlanishi vaqtida, keksayish jarayoni ortadi. Insoning zahiradagi imkoniyatlari konseptsiyasi organizmga tarixan ato etilgan obyektiv imkoniyatlarga tayanadi. Mazkur muammonnig yechimi imsonning

imkoniyatlarini baholashga yangicha yondashish uchun sharoit yaratadi, kishilarni bolaligidan va butun ongli hayoti davomida ta’lim-tarbiya berish jarayonlari samaradorligini oshirishga olib keladi. Organizmning fiziologik zahiralari mutlaqo aniq anatomik-fiziologik, funksional imkoniyatlariga ega. Kompensatsiya- moslashuv jarayonlarini moddiy ta’minlashning hammabop tamoyili shakllangan bo’lib, bunday ta’minlashning yo’li har doim va har yerda hujayralarning ichki tuzilishini giperplaziyasi sanaladi. Sog’lom kishi katta hajmli jismoniy ish bajarish bilan bog’liq hayot faoliyati jarayonida tabiiy zahira hisobiga funksiyalarnnig yanada yaxshilanishi yuz beradi. Bu zahira organizmning genometining tarkibiy qismi bo’ladi hamda inson organizmining ichki va tashqi muhit omillariga moslashuvi tushunchasi mazmunini tashkil etadigan ko’pdan-ko’p jarayonlariga erishiladi va tadqiqotchi insonning moslashish materialini –uning umumiy moslashish zahirasini hamda yuklamaga moslashish zahirasini to’g’ridan-to’g’ri o’lchash imkoniga ega. O’z hayot faoliyati davomida inson o’z imkoniyatlari chegarasida ishlamaydi, ya’ni zahiradan yuqori tarzda foydalanmaydi. Organizmning zahiradagi imkoniyatlari ortishi butun organizm manfaatlari yo’lida alohida a’zo va tizimlarning muvofiqligi, yuksak biologik zaruriyatning safarbarligiga asoslangan. Har turli “zahiralar”ning mavjudligi to’g’ri rivojlanishning eng oddiy va samarali himoya vositsi hisoblanadi; zahira tizimlarining mavjudligi alohida ahamiyatga ega. Boshqaruv mexanizmlari shunday zahira tizimini ta’minlovchi tomonlardan birini tashkil etadi. Aynan boshqaruv mexanizmlari holati, ularning mukammalligiga organizmning zahiradagi imkoniyatlari bilan bog’liq bo’lib, bu faqat maishiy hamda ishlab chiqarish sharoitdagi moslashuv jarayonlardagina emas, kasallik chog’ida ham katta ahamiyat kasb etadi. Organizmda paydo bo’ladigan izdan chiqarishlar evalyutsiya (taraqqiyot) jarayonida yuzaga keladigan boshqaruv mexanizmlzri tomonidan yo’lga solinadi. Organizmning to’g’ri reaktivligi doirasi qanchalik keng bo’lsa, u xavfli omillar ta’siridan shunchalik ishonchli muhofazalangan bo’ladi.

4.Ishchanlik qobiliyatini va mehnatga layoqat salomatlik va shaxsiy sifatlar natijasi Hozirgi vaqtda organizmning funksional holatini baholashda, uning zahiralari, turli omillarga moslashishi darajasini aniqalashda, yurak qon-tomir tizimi tadqiqotlariga asosiy e’tibor qaratilmoqda. Murakkab tashkil etilgan biologik tizimlarning turli-tuman reaksiyalarida qon aylanish tizimining ahamiyati juda katta. Qon harakatlanishining umumiy yoki cheklangan mexanizmlari buzilishi, odatda, deyarli har qanday potologik holatlarda, agar sabab sifatida bo’lmasa, natija sifatida kuzatiladi. Qon aylanish tizimini organizmning boshqa tizimlari bilan shunday mustahkam aloqadaki, u turli izdan chiqishlarning uneversal indikatorlari sifatida tekshiriladi. Inson organizmining fiziologik zahiralari miqyosini aniqlash shiddatli, qisqa muddatli, qatiy o’lchab beriladigan jismoniy yoki aqliy yuklamalar, ya’ni funksional sinovlarning qo’llanishi bilan amalga oshadi. Jismoniy yuklama universal testlash vositasi hisoblab, uning yordamida organizmning funksional imkoniyatlari, uning yashirin zahiralari baholanishi mumkin. O’lchab berilgan jismoniy yuklama organizmning asosiy funksional tizimlari, eng avvalo, qon aylanish tizimining quvvat zahirasini o’lchash etaloni sanaladi. Organizmning funksional zahiralariga xos miqdoriy xususiyatlar usullaridan kiyingi yillarda ko’pchilikka ma’qul bo’lgani insoningjismoniy ishchanlik qobiliyati tadqiqotlaridir (RWC 170 testi). “Jismoniy ishchanlik qobiliyati” (phicycal work cfpfcity) atamasi orqali insonning statik (turg’un), dinamik (harakat) yoki aralash ishda maksimum jismoniy kuchlanishni namoyon etishga mavjud qobiliyati ifodalanadi. Ma’lumki jismoniy ishchanlik qobiliyati organizmdagi turli tizimlarning morfologik va funksional qobiliyatiga bog’liq. Jismoniy ishchanlik qobiliyati ustidagi tadqiqotlarning ahamiyati sog’liqni tashxislash hamda kasalliklarning oldini olish faliyati kuchayishi qobiliyatini o’rganishda a’zo va tizimlarning jismoniy faoliyatning moslashish holatini aniqlash muhim vazifa. Bugungi kunda jismoniy ishchanlik qobiliyatini tadqiq etish faqat sport amaliyotida emas, kasalxonalarda, fiziologiyada, mehnat gigiyenasida keng

qo’llanilmoqda. Gigiyenik tadqiqot chog’ida jismoniy ishchanlik qobiliyatini aniqlashning ko’rsatishicha, RWC 170 ma’lumotlari asosi jismoniy ishchanlik qobiliyatini paytida tavsiflash bilan organizmning faoliyat ko’rsatishi ishonchli ekanligi, kislorod yetkazib beruvchi eng muhim fiziologik tizimlarning holati to’g’risida tasavvur hosil qilish muhim. Usulning qimmati shundaki, u integral shakldagi organizm faoliyatidagi nomuvofiqlikning solishtirma siljishlarini aks ettirradi. Mazkur sinov (proba) yordamida belgi egalarida mavjud bo’lgan yurak- qon tomir, hamda nafas olish tizimlaridagi funksional cheklanishlarni aniqlash mumkin. Biz taklif etgan konseptsiyaga muvofiq 30-40 yoshli ishchi- xizmatchilarning (1000dan ortiq kishi) sog’lig’ini tadqiq etish ishchanlik qobiliyatining pasayishiga , kun davomida toliqish hissini oshirishga va nihoyat, vaqtincha mehnat qobiliyatini yo’qotishga olib keladigan jihatlarini topish imkonini beradi. Eng avvalo yosh ortgani sayin yurak-qon tomir tizimi zahiradagi imkoniyatlari miqyosining torayib borishi, standart jismoniy yuklamani bajarishning tejamkorligi hamda jismoniy ishchanlik qobiliyati (RWC 170 ) ko’rsatkichining pasayishi, qon aylanishni boshqarish mexanizmlarining bo’shashishi diqqatni tortadi. Bundan tashqari, ko’pincha ayollarda tana og’irligining haddan ortiq ko’payishi (yog’ qatlamining qalinlashuvi) hamda organizmning funksional holatini saqlab turishda katta ahamiyatga ega bo’lgan skelet mushaklarining yetarlicha rivojlanganligi tufayli jismoniy rivojlanish mutanosibligining buzilishi kuzatiladi. Tekshiriluvchilarning uchdan bir qismida shamollash kasalliklariga moyillik seziladi. Sog’liqdagi oz o’zgarishlar o’zi,o’z sog’ligi to’g’risida o’ylab ko’rmaydigan, faol harakat rejimi va ovqatlanish tartibiga rioya qilmaydigan shaxslar ko’p uchraydi. Salomatlikdagi aniqlangan xususiyatlarni inobatga olgan holda ommaviy jismoniy tarbiyani har bir ishlab chiqarish jamoasi, o’quv muassasasi, har bir oila va har bir inson turmushiga joriy qilish hamda targ’ib etish o’zini oqlaydi va ilmiy jihatdan asoslangan hisoblanadi. Bunda vaziyat shundan iboratki, har bir kishining o’z salomatlik darajasidagi xos jismoniy mashqlar jamlamasi va sport turini tanlanishi lozim.

. Shuningdek, salomatlik uchun jismoniy sifatlar orasidan chidamkorlik eng muhim ahamiyatga ega ekanligi aniqlanadi. Mualliflar fikricha, chidamkorlik mashqlari salomatlikni yaxshilaydi, ishchanlik qobiliyatini oshiradi. Germaniyada o’tkazilgan tadqiqotlar natijalari sog’liq va jismoniy ishchanlik qobilyati (RWC 170 ), shuningdek, chidamkorlik orasida mustahkam aloqa mavjudligi aniqlandi. Salomatlik va jismoniy ishchanlik qobiliyati bir-biriga bog’liq, turmush tarzi ham birgalikda bir xil yo’nalishda ta’sir ko’rsatadi. Chidamkorlikni mashqlar yordamida rivojlantirish bilan birglikda kuch sifatini rivojlantiruvchi mashqlar tavsiya etish ham lozim. Uzoq muddatli gipokineziya sharoitida organizmning nafaqat tayanch harakat apparatida, balki barcha morfofunksional tizimlarda salbiy o’zgarishlar birin-ketin rivojlanadi. Natijada organizmnnig muhim himoyalovchi ahamiyatga ega bo’lgan immun tizimining barqarorligi buziladi va organizmni kasalliklarga chalinish darajasi oshadi. Ma’lumotlarga ko’ra, harakat faolligi yetishmovchiligi (gipokeneziyani) bir qancha modellashtirilgan tadqiqotlarga tajribaviy hayvonlarda o’tkazilgan. Eksperimental kalamushlar maxsus penallarda (kataklarda) harakatsiz uzoq vaqt saqlanib, so’ng organizmda ro’y bergan struktura va funksional o’zgarislar aniqlangan. Organizning yurak-qon tomir tizimining funksional holatini saqlab turishda mushaklar tizimining ahamiyatini, shuningdek harakat faolligining ontogenezda inson salomatligi uchun ahamiyatini fiziologik asoslab berish uchun ko’pgina tadqiqot ishlari, xususan ularda shakllangan “skelet mushaklarining quvvat qoidasi” yaratilgan. Bu qoidannig mohiyati quyidagilardan iborat: skelet mushaklarining faolligi darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, (bunda faollikning maqbul shakllari nazarda tutiladi), tinchlik holati ham shunchalik yuqori darajada tashkil etiladi. Odamning individual taraqqiyot davrining birinchi bosqichlaridan –harakat faolligi, zigotadan boshlanib, keyingi bosqichlarda u ovqatlanish ehtiyojini qoldirish zaruriyati bilan bog’liq bo’ladi. Harakat faolligi nafaqat, ovqatlanish

jarayoni bilan bog’liq bo’lib qolmay, tana o’sishini ham ifodalaydi. Bunda rivojlanish jarayoni vaqtincha to’xtalib qolishiga yoki hatto butunlay to’xtashiga ham olib kelishi mumkin. Harakat faolligi bilan bog’liq holda amalga oshiriladigan haddan ziyot anabolizmda ikki bosqich mavjudligi aniqlanadi. Birinchisi og’irlikni haddan ortiq ifodalanishi, bo’y o’sishi jarayonida hamda ichki quvvatning oshishini keltirib chiqartiradi. Bunda skelet-mushak tizimining o’sishi hujayra elementlarining giperplaziya hisobiga emas, ularning gipertrofiyasi hisobiga amalga oshiriladi. Ikkinchi bosqichda quvvat imkoniyatlarining haddan oshiq to’planishida ifodalanib, ular ontogenezda og’irlikni emas, balki erkin quvvatni oshiradi. Harakat faolligi jarayonida organizmning me’yorda o’sishi va rivojlanishi uchungina emas, balki teskari kodlash hamda zigota genomlariga kodlangan alohida rivojlanish dasturlarini amalga oshirish omillari sifatida zarur bo’lgan metabolitlar yuzaga keladi. Boshqacha qilib aytganda, harakat faolligining zarur hajmsiz yetilmay tuzilgan homila shakllanishining (musobaqasining) barcha kerakli bosqichlaridan o’ta olmaydi, katta odam esa me’yoridagi hayot faoliyatini yuritish hamda stresslarga qarshi turish uchun zarur tuzilish quvvatini to’play olmaydi. Shunday qilib, so’z skelet mushaklarining funksiomal faolligi va quvvat zahiralarini to’plash uchun sharoit yaratadigan samarali anabolik jarayonlarni ta’minlovchi tinchlik shakli ustida ketyapti. Yuqori samaradorlikka ega bo’lgan anabolizmga faoliyat tufayli erishiladi va aksincha, past samarali anabolizm harakat faoliyati cheklangan organizmlarda qayt etildi. Afsuski, mazkur muhim xulosalar profilaktik tibbiyotda yurak-qon tomir tizimi kasalliklari rivojlanishini bashorat qilishda, inson salomatligini baholashda o’z munosib ,o’rnini topmadi, vaholanki maliy faoliyatda ayrim potologik holatlarning, bizningcha, birinchi sababi hisoblangan mushak tizimi sustligini qayt etishga to’g’ri keladi. Shunday qilib, mazkur bobda inson salomatligining uning uchun odatiy bo’lgan harakat (jismoniy) faollik xususiyatlari bilan o’zro aloqasini ko’rsatishga urindik. Bunda biz o’z oldimizga muayyan tavsiyalar berishnigina maqsad qilib

qo’ymay, balki inson salomatligi, uning biologik ishchanligini oshirishnnig maqbul variantlarini izlash bo’yicha ilmiy tadqiqotlar hamda amaliy tadbiq etishni qanday yo’nalishlarda davom ettirish lozimligini ko’rsatdik, bunga hozirgi vaqtda maliy sog’liqni saqlash uchun ijtimoiy buyurtma sifatida qaraladi. Salomatlikning organizmning jismoniy rivojlanishi va funksional holatining morfofunksional ko’rsatkichlarini tadqiq etish, zahiradagi imkoniyatlarni aniqlash profilaktik tibbiy ko’riklar, dispanserizatsiyaning majburiy atributi bo’lishi kerak, chunki faqat shu shart bilan kasalliklar oldini olish, sog’liqni mustahkamlas masalalarini hal qilish mumkin. Organizmning dastlabki funksional holatini, faoliyatdan keyin funksiyani tiklash darajasini aniqlash insonning ishchanlik qobiliyatini rivojlantirish vasog’liqni mustahkamlash maqsadida umumiy harakat faolligini ilmiy asoslangan holda o’lchab berish muammosini hal etish, shuningdek, subektral ta’sirlarda (funksional sinovlar) paydo bo’ladigan juda kichik o’zgarishlarni aniqlash imkonini beradi. Bunday yondashuv umumiy ahvolning yomonlashganligini (jumladan, toliqish va o’ta toliqish natijasida) ancha erta payqash, pasayishi patalogiyaning rivojlanishiga olib, keladigan minemal me’yorni belgilash uchun sharoit yaratadi. Bunday me’yorni belgilash muayyan profilaktik tadbirlarni o’tkazishda asos bo’lib xizmat qiladi. Organizmning zahiradagi imkoniyatlarini bilish aholini dispanserizatsiyadan o’tkazish jarayonida yashash qobiliyati kuchli kishilarni aniqlash, bu holatni bashorat qilish va rivojlantirish imkoniyatlarini o’rganishga yo’l ochadi.

Adabiyotlar 1. Altuxov Yu.P. Ginetichiskiye protsessi v populyatsiyax. M., “Nauka ” 1983. 2. Gulyamov N.G., Safarova D.D. Valeologiya faniga kirish so’zi.T. “Fan sportga”, 2005, № 1 str. 41-42 3. Nishonboyev K.N., Xamroyev F.A., Eshonqulov O.E., Tibbiyot ginetikasi. T., Abu Ali Ibn Sino nashriyoti 2000. 4. Richkov Yu.G. Sistema drevnix izolyatov cheloveka v Severnoy Azii v sveta problem stabilnosti i evolyutsii populyatsiy. Vipr. Antropologii, 1973m bip 44. 5. Tegako L., Kmetinskiy E. Antropologiya M., “Novoye znanie”, 2004 6. Xem A., Kormak D., Gistologiya M., “Mir” 1983.

O'xshashlar

Valeologiya fani haqida ma’lumot . Fanning rivojlanishi va boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi

Valeologiyaga kirish. Odam salomatligi haqida hozirgi zamon tushunchalari

Sport antropologiyasi salomatlik va me’yor muammolarini hal etish yo’llari. Konstitutsiya haqida ma’lumot

Sog‘lom turmush tarzi

Pediatriya va bolalar gigiyenasi fanining maqsad va vazifalari