Ayirish va teri - Tibbiyot - Referatlar

Ayirish va teri

Yuklangan vaqt:

29.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

710.599609375 KB

Ko'chirib olish

Ayirish va teri Reja: 1. Ayirishning ahamiyati. Siydik ayirish organlari. Buyrakning tuzilishi. 2. Siydik hosil bo’lishining mexanizmi. Buyraklar funksiyasining boshqarilishi. Siydik ayirish a’zolarining kasalliklari. 3. Teri va uning hosilalari. Terining tuzilishi. Sochlar, 4. tirnoqlar, ter, yog’ va sut bezlari. 5. Terining funksiyalari. Tana haroratini boshqarilishi mexanizmi. 6. Terini parvarishlash. Kiyim va poyabzalga gigienik 7. talablar. Terining shikastlanishi. Organizmni chiniqtirish.

Ayirishning ahamiyati. Siydik ayirish organlari. Buyrakning tuzilishi. Hujayrada ozuqa tarkibining uzluksiz parchalanishi va qayta sintezlanishi bilan boradigan normal jarayonlar natijasida chiqindi mahsulot sifatida mochevina , siydik kislotasi, kreatinin, ammiak, CO 2 va suv hosil bo’ladi. Tarkibida azot bo’lgan moddalar foydasizgina emas, balki zararli hamdir. Shuning uchun bu moddalar organizmdan chiqarib turilishi kerak. Bu funksiyani birinchi navbatda buyraklar bajaradi. Organizmda ayirish vazifasini buyraklardan tashqari ter, yog’ bezlari, o’pkalar, jigar (o’t pigmetlarini chiqaradi) va ovqat hazm qilish sistemasi ham bajaradi. Terining tarkibida ham mochevina va boshqa metabolizm mahsulotlari bo’ladi, lekin ularning miqdori siydikka qaraganda 8 marta kamdir. 83-rasm. Siydik ayirish organlari. 1 – buyrak; 2 – siydik yo’li; 3 – qovuq; 4 – siydik nayi 5 – buyrak arteriyasi; 6 – buyrak venasi; Siydik ayirish organlari. Bu sistemaga 1 juft buyrak, 1 juft siydik yo’li, siydik pufagi va siydik chiqaruv nayi kiradi. (83-rasm) Siydik ayirish sistemasining markaziy a’zosi buyraklardir. Buyraklar quyidagi funksiyalarni bajaradilar: 1. Siydik hosil qilish. 2. Qonda erigan moddalarning konsentratsiyasini mo’tadillashtirish bilan tuz-suv, ichki muhitning kislota-ishqor balansini saqlash. 3 . Qon bosimini bir me’yorda tutish. 4. Eritropoetin, prostoglandin va renin gormonlarini ishlab

5. Chaqaloqlarda oqsilning metabolizmida ishtirok etish. 6. Organizmning umumiy gomeostazini boshqarishda ishtirok etish. Buyraklarning tuzilishi. Buyraklar juft a’zo bo’lib, qorin bo’shlig’ining orqa devorida, umurtqa pog’onasining ikki yonida I-II bel umurtqalarining chegarasida joylashgan. Buyraklarning shakli loviyasimon bo’lib, uning botiq tomonini buyrak darvozasi deyiladi (84-rasm). Darvozaga buyrak arteriyasi kiradi va vena, limfa tomirlari va siydik yo’llari chiqadi. Buyrak uzunasiga kesib ko’rilganda, unda po’stloq va mag’iz qismlarini farq qilish mumkin. Po’stloq va mag’iz chegarasi tekis bo’lmay, po’stloq modda, mag’iz moddaga ustunchalar shaklida, mag’iz modda esa po’stloq moddaga nurlar shaklida kirib turadi. Mag’iz modda 8-18 ta piramidasimon tuzilmalardan iborat. Piramidalarning asosi po’st moddaga tegib turadi, uchi esa buyrak jomi tomon yo’nalgan bo’ladi. 84-rasm. Buyrakning tuzilishi.

1 – vena; 2 – arteriya; 3 – nerv; 4 – buyrak jomi; 5 – kapsula; 6 – buyrak kosachalari; 7 – po’st modda; 8 – mag’iz modda; 9 – siydik yo’li. Buyraklarning struktur funksional birligi nefron hisoblanadi. Har bir buyrakda 1 mln dan – ikkala buyrakda 2 mln nefron bo’ladi. Har bir nefronning uzunligi 35-50 mm, barcha nefronlarning uzunligi 120 km, sathi 40 m 2 ga yetadi. Nefronning tuzilishi. Nefron 2 qismdan tashkil topgan (85-rasm). I - Nefron tanachasi II- Nefron kanalchalari. 85-rasm. Nefronning tuzilishi. A – buyrak tanachasi: 1 – olib keluvchi arteriya; 2 – olib ketuvchi arteriya; 3 – kapsulaning ichki va tashqi varaqlari; 4 – nefron kanalchasi; 5 – kapillyarlar koptokchasi. B – nefron: 1 – nefronning kapsulasi; 2 – nefron kanalchalari; 3 – yig’uvchi kanal. Nefronning qon tomirlari: a – olib keluvchi arteriya; b – olib ketuvchi arteriya; c – kapillyarlar; d – nefron venasi.

Nefron tanachasi o’z navbatida 2 ta tuzilmadan iborat: 1. Shumlyanskiy-Boumen kapsulasi. 2. Kapillyarlar koptokchasi. Kapsula – ichki vistseral va tashqi parietal varaqlardan iborat. Bu ikki varaqning orasida kapsula bo’shlig’i bo’ladi. Kapsulaning ichida kapillyarlar to’ridan iborat bo’lgan tomirli koptokcha joylashgan. Kapillyarlar to’ri olib keluvchi va olib ketuvchi arteriyalar orasidagi “ajoyib to’r”dan iborat. Bu kapillyarlar to’ri nefron kapsulasi bilan o’ralib, buyrak tanachasini hosil qiladi. Buyrak tanachasiga qon olib keluvchi arteriolaning diametri olib ketuvchi arteriolaning diametridan 2 barobar katta bo’ladi. Shuning uchun kapillyarlar to’rida bosim kapsula bo’shlig’idagi bosimdan yuqori bo’ladi. Olib ketuvchi arteriola buyrak tanachasidan chiqqach, yana kapillyarlarga tarmoqlanadi va nefron kanalchalarini o’rab olib, uni qon bilan ta’minlaydi. Shunday qilib, buyrakda arterial qon ikki marta kapillyarlar to’ridan o’tadi. Keyin kapillyarlar yig’ilib, nefronni qon bilan ta’minlab, venulalarni hosil qiladi va ular yig’ilib, buyrak venasiga quyiladi-da, buyrakdan chiqadi. Nefron kapsulasidan I-tartibli egri-bugri (proksimal) naylar boshlanadi. Buyrakning mag’iz qismida kanalchalar to’g’rilanadi va Genle halqasini hosil qiladi. Genle halqasi yana qaytib, po’st qavatga kiradi va II-tartibli (distal) nayni hosil qiladi. Keyin bu kanalchalar yig’uv naylariga quyiladi. Yig’uv naylari esa buyrak kosachalari va jomiga ochiladi. Siydik yo’llari. Siydik yo’llari buyrak jomchalaridan boshlanib, pastga tushadi va buyrakni siydik qopi bilan bog’laydi. Uzunligi 30-35 sm. Devori 3 qavatdan: shilliq, mushak va seroz pardalardan iborat. Shilliq parda epiteliysi ko’p qavatli o’zgaruvchan bo’ladi. Siydik yo’lining mushak pardasi silliq mushak tolalaridan iborat. Siydik yo’li tashqi biriktiruvchi to’qimali parda ya’ni mezoteliy bilan o’ralgan. Siydik pufagi kichik chanoqda joylashib, uning hajmi 500-700 ml bo’ladi. Siydik qopining epiteliysi ham ko’p qavatli o’zgaruvchan bo’lib, siydik qopidagi siydikning hajmiga qarab uning qavati o’zgarib turadi.

Siydik qopining mushak pardasi silliq mushak to’qimasidan iborat. Siydik pufagining tubida 3 ta teshik bor. Ulardan 2 tasi siydik yo’llarining quyilish joyi, bittasi esa, siydik chiqaruv nayining boshlanish joyi. Siydik hosil bo’lishining mexanizmi. Buyraklar funksiyasining boshqarilishi. Siydik ayirish a’zolarining kasalliklari. Siydik hosil bo’lishi 2 ta - filtratsiya va reabsorbsiya (qayta so’rilish) jarayonlari bilan amalga oshadi. Bu jarayonlar natijasida, buyraklar qondan chiqindi mahsulotlarini chiqarib tashlaydi va kerakli moddalarni saqlab qoladi. Filtratsiya jarayoni , kapillyarlarning, kapsulaning ichki devoriga tegib turgan joyda ro’y beradi. Bu joy qon bilan kapsula bo’shlig’i orasidagi “filtrlovchi to’siq” hisoblanadi. Shu to’siq kapillyarlarning endoteliy hujayrasi, bazal membrana va kapsula ichki varag’ining hujayralaridan iborat. Kapillyarlar to’rida bosim 57 mm s.u. teng. Kapsula bo’shlig’idagi bosim esa 29 mm s.u. teng. Kapillyardagi qon plazmasining 20%i kapsula bo’shlig’iga filtrlanib o’tadi. Qonning qolgan qismini esa olib ketuvchi arteriya kapillyarlar to’ridan olib chiqib ketadi. Mana shu qon plazmasining kapsula bo’shlig’iga filtrlanib o’tgan qismiga birlamchi siydik deyiladi. Bir kecha-kunduzda 100 litr birlamchi siydik hosil bo’ladi. Baqa buyragi kapsula bo’shlig’idan bu filtratni ajratib olib, analiz qilinganda, undagi moddalarning miqdori va sifati qon plazmasi bilan bir xil ekanligini aniqlangan. Siydik hosil bo’lishining II bosqichi, ya’ni reabsorbsiya jarayoni, birlamchi siydikning nefron kanalchalaridan oqib o’tayotganida, uning tarkibidan, kanalcha devori hujayralari moddalarni tanlab so’rib olib, vena tomirlariga o’tkazishi bilan amalga oshadi. Nefron kanalchalarining devori orqali qonga birlamchi siydikning tarkibidan suvning 98,5-99%i, aminokislota, oqsil, glyukozaning hammasi, tuzlarning ko’p qismi qayta so’riladi. Reabsorbsiya natijasida hosil bo’lgan suyuqlikni ikkilamchi siydik deyiladi va u bir kecha-kunduzda 1-1,5 litr hosil bo’ladi. Shunday qilib, buyraklarda siydikning hosil bo’lishi ikki bosqichda kechadi. Birinchi bosqichda buyrak tanachalarida qonning plazmasi kapillyarlardan kapsula bo’shlig’iga filtrlanib o’tadi. Ikkinchi bosqichda birlamchi

siydikning tarkibidagi organizm uchun zarur bo’lgan moddalar qaytadan qonga so’riladi. 7-jadval. Birlamchi va ikkilamchi siydikning tarkibi (%). Modda nomi Plazma Birlamchi siydik Ikkilamchi siydik Nisbati Mochevina 0,03 0,03 2,0 65 marta ko’p Siydik kislota 0,004 0,004 0,05 12 marta ko’p Glyukoza 0,01-0,15 0,11-0,15 - - Kaliy 0,2 0,02 0,15 7 marta ko’p Natriy 0,32 0,32 0,35 taxminan shuncha Filtratsiya jarayoni kapillyarlardagi va kapsula bo’shlig’idagi bosimning farqiga ko’ra amalga oshadi. Shuning uchun bu jarayonda energiya sarf bo’lmaydi. Lekin ikkinchi bosqichda, kanal devori hujayralari moddalarni qayta qonga so’rishi uchun energiya sarf bo’ladi. Kanalchalarning hujayralari birlamchi siydik tarkibidan zarur moddalarni so’rib olish bilan birga qondan ba’zi chiqindi mahsulotlarni ikkilamchi siydikka ekskretsiya qilishi mumkin. Bundan tashqari yig’uv naylarining devorining hujayralari siydikning tarkibiga H + ionlarini sekretsiya qilib, siydikning kislotali muhitini ta’minlaydi. Buyraklar funksiyasining boshqarilishi. Buyraklarda siydik hosil bo’lishi nerv va gumoral yo’l bilan boshqariladi. Simpatik nerv sistemasi buyrak qon tomirlarini toraytirib, siydik ajralishini kamaytiradi. Parasimpatik nerv sistemasi esa, buyrak qon tomirlarini kengaytirib, siydik ajralishini ko’paytiradi. Siydik hosil bo’lishining gumoral boshqarilishi gipofizning orqa bo’lagidan ajraladigan antidiuretik gormon tomonidan amalga oshadi. Bu gormon birlamchi siydikning tarkibidan suvni qonga qayta so’rilishini ta’minlaydi. Bu gormonning yetishmasligi buyrak kanalchalaridan suvning qonga qayta so’rilishining buzilishiga olib keladi. Bunday kasallarda 1 kecha-kunduzda 30-40 litr siydik

ajraladi va ular tashnalikdan azob chekadilar. Bu kasallik qandsiz diabet deb ataladi. Siydik orqali organizmdan chiqariladigan tuzlarning miqdori – buyrak usti bezining aldosteron gormoni tomonidan boshqariladi. Siydik ayirish a’zolari kasalliklari va ularning oldini olish Siydik ayirish a’zolarining ko’p uchraydigan kasalliklariga buyrak va siydik yo’llarining yallig’lanishi hamda tosh kasalliklari kiradi. Yallig’lanish kasalliklari shamollash va qon orqali buyrak hamda siydik yo’llariga mikroblar tushishi natijasida kelib chiqadi. Ayniqsa, tomoq og’riganda (angina), tish kasalliklarida (karies), o’pkaning yallig’lanish kasalligida, ich ketish kasalliklarida mikroblar qonga o’tib, siydik ayirish organlarini yallig’lantirishi mumkin. Bunday kasallikning oldini olish uchun yuqorida ko’rsatilgan xastaliklardan saqlanish, shamollamaslik choralarini ko’rish kerak bo’ladi. Buyrak tosh kasalliklarining asosiy sababi odam organizmida tuz almashinuvining buzilishidir. Bu ko’pincha tug’ma xususiyatga ega. Ammo uzoq yillar, oylar davomida ovqatlanish qoidalarining buzilishi, ya’ni tuzni ko’p iste’mol qilish, issiq sharoitda terlashning ko’payishi natijasida siydikning quyuqlashishi undagi tuzlarning cho’kishiga va tosh hosil bo’lishiga olib keladi. Bundan tashqari qovuqda siydikni uzoq muddat saqlab turish ham tosh hosil bo’lishiga sharoit yaratadi. Tosh hosil bo’lishining oldini olish uchun tuzli ovqatlarni kam iste’mol qilish, asosan qaynatilgan suv (choy) ichish, yozning issiq kunlarida ko’proq suyuqlik (sovutilgan choy) ichish hamda doim jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish tavsiya etiladi

Teri va uning hosilalari. Terining tuzilishi. Sochlar, tirnoqlar, ter, yog’ va sut bezlari. Teri tanamizning tashqi qoplami bo’lib, uning sathi 1,5-2 m 2 bo’ladi. Terining 3 qismi farq qilinadi: 1. Epidermis – terining ustki epiteliy qavati. 2. Derma – terining biriktiruvchi to’qimali qavati. 3. Gipoderma – teri osti yog’ kletchatkasi. (86- rasm) 86-rasm. Terining tuzilishi. 1 – epidermis; 2 – derma; 3 – gipoderma; 4 – teri osti mushagi; 5 – ter bezlarining teshiklari; 6 – tuk; 7 – yog’ bezlari; 8 – sochni ko’taruvchi mushak; 9 – soch piyozchasi; 10 – ter bezlari. Epidermis bilan dermaning chegarasi tekis bo’lmay, dermaning so’rg’ichli qavati epidermisga botib kiradi. Epidermis bilan derma bir-biridan bazal membrana orqali chegaralanib turadi.

Epidermis. Terining tashqi qavati bo’lib, ko’p qavatli yassi muguzlanuvchi epiteliydan iborat. Epidermisning qalinligi tananing turli qismlarda har xil bo’ladi. Tananing orqa, son, qo’l kaftida epidermisning qalinligi 0,1 mm dan 1,5 mm gacha, tovonda esa 4 mm gacha yetadi. Epidermisning hujayralari bazal qavatdan boshlanib, muguz qavatga tomon surilib boradi. Bazal membranada joylashgan hujayralardan boshlab hisoblanganda, epidermisda 5 qavatni farq qilish mumkin. (16-rasm) 1. Bazal qavat hujayralari 2. Tikanaksimon hujayralar qavati 3. Donador hujayralar qavati 4. Yaltiroq qavat 5. Muguz qavat Bazal qavat hujayralari mitoz yo’li bilan bo’linib ko’payadi va yuqoriga surilib, keyingi qavat hujayralariga aylanadi. Bazal qavat hujayralari hisobiga teri epidermisi 7-11 kunda yangilanib turadi. Bazal qavatning tarkibida teriga rang beruvchi teri pigmenti – melaninni sintez qiluvchi melanotsit hujayralari ham bo’ladi. Teri epidermisining bu qavatida mahalliy immun nazoratni amalga oshiruvchi limfotsitlar joylashgan. Epidermisning hujayralari bazal membranadan uzoqlashgan sari ularning oziqlanishi buziladi va ularda muguzlanish jarayoni boshlanadi. Muguzlanish natijasida epidermisning yuqorigi qavatlarida muguz modda – keratin oqsili to’plana boradi. Epidermisning keratinga boy bo’lgan yuqori qavat hujayralari tushib turadi. Xususiy teri – Derma. Derma bir-biridan aniq ajralmagan so’rg’ichli va to’r qavatlardan iborat. So’rg’ichli qavat bevosita epidermis ostida joylashib, siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan. Biriktiruvchi to’qima epidermisga botib kirib, so’rg’ichlar hosil qiladi. Barmoqlar terisida bu so’rg’ichlar o’ziga xos izlarni hosil qiladi. Barmoq izlari har bir odamda o’ziga xos bo’lganligidan daktiloskopiya da foydalaniladi.

Dermaning so’rg’ichli qavatida qon, limfa tomirlari, nerv tolalari va retseptorlar ko’p bo’ladi. So’rg’ichli qavatning qon tomirlari hisobiga, bazal membrana orqali, terining epidermisi oziqlanadi. Dermaning to’r qavati zich tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan iborat bo’lib, unda elastik va kollagen tolalar ko’p bo’ladi. To’r qavatda soch tolalari, piyozchalari, yog’, ter, sut bezlari va silliq mushak joylashgan. Terining to’r qavati juda pishiq bo’lgani uchun hayvonlar terisidan turli buyumlar va kiyimlar tayyorlanadi. Teri osti yog’ kletchatkasi – Gipoderma. Gipoderma yog’ hujayralarining to’plamlaridan iborat bo’lib, ularning orasidagi biriktiruvchi to’qimada ko’plab qon tomirlar, nerv tolalari va nerv oxirlari joylashgan. Gipoderma terining hamma joylarida bir xil bo’lmaydi. Teri osti yog’ kletchatkasi yumshoq qatlam hosil qilib, ichki a’zolarni mexanik ta’sirdan saqlaydi. Gipoderma organizmning yog’ deposi bo’lib, tanadan ortiqcha issiqlik yo’qotilishining oldini oladi. Teri pigmenti – melanin (melas-qora) epidermisda ham, dermada ham bo’ladi. Terining rangi melaninning miqdoriga bog’liq. Terisida melanin pigmenti bo’lmagan odamlar albinoslar deyiladi. Melanin, melanotsit hujayralarida tirozin aminokislotasining, tirozinaza va Dofa – oksidaza fermentlari ta’sirida oksidlanishdan hosil bo’ladi. Quyoshning ultrabinafsha nurlarining ta’sirida terida melaninning sintezi kuchayadi. Melanin ultrabinafsha nurlarni yutib, organizmni uning zararli ta’siridan saqlaydi. Melaninning sintezi ichki sekretsiya bezlarining faoliyatiga A, PP va ayniqsa C vitaminiga bog’liq. Teri hosilalari. Terining hosilalariga ter bezlari, yog’ bezlari, sut bezlari, sochlar, tirnoqlar kiradi. Sochlar embrion taraqqiyotining 3-oyidan boshlab, terining epidermisidan taraqqiy etadi. Soch, teridan chiqib turgan soch o’qi va dermada joylashgan soch ildizidan iborat. Soch ildizi dermada soch xaltasida joylashgan. Soch xaltasiga yog’ bezlarining chiqaruv nayi ochiladi. Yog’ bezlarining sekreti sochni moylab turadi. Soch ildizi, soch piyozchasi bo’lib tugaydi. Soch

piyozchasiga siyrak tolali biriktiruvchi to’qimadan iborat bo’lgan soch so’rg’ichi botib kiradi. Soch so’rg’ichi qon va nerv tomirlariga boy bo’lib, uning hisobiga soch ildizi hujayralari oziqlanadi. Soch ildizining so’rg’ichni qoplab turgan hujayralarining bo’linib ko’payishi hisobiga soch o’sadi. Teridagi tuklar har 50 kunda, kipriklar har 3-5 oyda almashinadi. Boshdagi sochlar bir kecha-kunduzda 0,4 mm o’sadi va bir necha yilgacha saqlanadi. Agar soch ildizining qon bilan ta’minlanishi buzilsa, soch to’kiladi va yangi soch o’sib chiqmaydi. Sochlar 35-40 yoshdan keyin asta-sekin oqara boshlaydi. Tirnoqlar . Tirnoq ham teri epidermisining hosilasi bo’lib, qattiq muguzlangan plastinkadan iborat. Tirnoqning tana, ildiz, 2 ta yon va erkin qismlari farq qilinadi. Tirnoqning ildizi tirnoq yorig’iga kirib turadi. Tirnoq ildizidan tirnoq kuniga o’rtacha 0,12 mm gacha o’sadi. Tirnoqning tanasi, tirnoq o’rnida joylashadi. Uning yon qirg’oqlari teri burmalari tagiga kirib turadi. Tirnoqning erkin yuzasi tirnoq egatidan chiqib turadi. Ter bezlari. Ter bezlari embrion taraqqiyotida (8-oyida) teri epidermisidan rivojlanadi. Ter bezlarining oxirgi sekretor bo’limlari dermaning chuqur qatlamlarida joylashgan. Ularning chiqaruv naylari epidermisning yuzasiga ochiladi. Ter bezlarining umumiy soni 3,5 mln tagacha yetadi, lekin ular tananing hamma yerida bir tekis tarqalmagan. Ter bezlari katta odamlarda bir kecha kunduzda o’rtacha 500 ml ter ajratadi. Ter bezlarining tarkibi 98% suv va 2 % quruq moddadan iborat. Terning tarkibida ham, ikkilamchi siydikning tarkibidagi moddalar bo’ladi, lekin ularning miqdori terda siydikka qaraganda 8 barobar kam bo’ladi. Yog’ bezlari. Yog’ bezlari kaft va tovondan boshqa terining barcha qismlarida bo’ladi. Terining soch bilan qoplangan qismida yog’ bezlari soch ildizining voronkasiga ochiladi va soch o’qini va epidermisni moylab turadi. Odamda yog’ bezlari kecha-kunduzsiga 20 g ga yaqin yog’ ajratadi. Har bir soch ildizida 1-2 ta yog’ bezlari bo’ladi. Sut bezlari ham terining hosilasi bo’lib, embrional taraqqiyot davrining ikkinchi oyining oxirlarida teri epidermisidan hosil bo’ladi. Sut

bezlarining taraqqiyoti va shakllanishi homiladorlik va laktatsiya davrida nihoyasiga yetadi. Uning faoliyati gipofiz va tuxumdonning gormonal funksiyasiga bog’liq. Sutning tarkibi 1,5% oqsil, 4,5% yog’, 6,5% uglevod, 0,3% har xil mineral tuzlar va 87% suv, hamda vitamin va fermentlar bo’ladi. Ona sutidagi antitelalar bolani emizikli vaqtida turli yuqumli kasalliklardan asraydi. Teri quyidagi muhim vazifalarni bajaradi: 1. Teri tashqi muhit bilan organizm o’rtasida mexanik va biologik to’siq bo’lib xizmat qiladi. 2. Teri qon deposi bo’lib, katta odamlarda terida 1 litrgacha qon zaxira holda saqlanadi. 3. Sog’lom, shikastlanmagan teri mikroblarni o’tkazmaydi va organizmni kasallik chaqiruvchi bakteriyalardan himoya qiladi. 4. Teri teri ostidagi to’qimalarni turli mexanik ta’sirlardan (ishqalanish, zarba, bosim) saqlaydi. 5. Terining suv o’tkazmaslik xususiyati, organizmni ortiqcha suv yo’qotishdan saqlaydi. 6. Terida quyoshning ultrabinafsha nurlari ta’sirida D vitamini sintezlanadi. 7. Terining melanin pigmenti organizmni quyoshning ultrabinafsha nurlarining zararli ta’siridan saqlaydi. 8. Teri katta retseptor maydon hisoblanadi. Terining 1 sm 2 yuzasida 300 tagacha sezuvchi nuqtalar borligi aniqlangan. 9. Terining ayirish funksiyasi. Terining bu funksiyasi ter, yog’ va sut bezlarining faoliyati natijasida amalga oshadi. Terining bu funksiyasi natijasida organizmning tuz-suv balansi saqlanadi. 10. Terining termoregulyatsiya funksiyasi. Teri bu asosiy funksiyalaridan tashqari nafas faoliyatida ham ishtirok etadi (organizmga qabul qilinadigan O 2 ning 1%i teri orqali kiradi. CO 2 gazining 2 % ga yaqini teri orqali chiqariladi).

Tana harorati boshqarilishining mexanizmi. Odam organizmining barcha fiziologik jarayonlari tana harorati 36,6 0 C dan, 36,9 0 C bo’lganda normal kechadi. Kun davomida tana harorati o’zgarib turadi. Bu o’zgarish modda almashinuvining darajasiga bog’liq bo’ladi. Tana haroratining 43 0 C da ortib ketishi yoki 25 0 C dan pasayishi, o’limga olib keladi. Tana harorati doimiy saqlanishi uchun organizmda modda almashinuvi natijasida hosil bo’lgan issiqlik bilan, tashqi muhitga ajratilgan issiqlikning miqdori teng bo’lishi kerak. Bir kecha-kunduzda odam 13500 kj issiqlik ajratadi va buning 80% teri orqali tashqi muhitga chiqariladi. Tana haroratining doimiyligini boshqarilishi 2 ta jarayon natijasida amalga oshiriladi. 1. Kimyoviy termoregulyatsiya yoki issiqlik hosil bo’lishining boshqarilishi. 2. Fizik termoregulyatsiya yoki issiqlik ajratilishining boshqarilishi. Kimyoviy termoregulyatsiya moddalar almashinuvi darajasining o’zgarishi bilan amalga oshadi. Tashqi muhit harorati, tana haroratidan past bo’lganda, modda almashinuvi kuchayadi va organizmda ozuqa moddalarning oksidlanishi jadallashadi, natijada, energiya ko’p hosil bo’ladi. Bu esa tanani sovub ketishidan saqlaydi. Tashqi muhit harorati, tana haroratidan yuqori bo’lganda, aksincha, moddalar almashinuvi va issiqlik hosil bo’lishi susayadi. Organizmda eng ko’p energiya jismoniy mehnat vaqtida, mushaklarning qisqarish natijasida hosil bo’ladi. Shuning uchun sovuq qotganda, jismoniy mashqlar bajarish yoki yugurish kerak. Sovuqdan titrash issiqlik hosil bo’lishini ta’minlovchi reaksiyadir. Organizmda issiqlik asosan jigar va mushaklarda glikogenning parchalanishi hisobiga hosil bo’ladi va qon oqimi bilan tananing hamma qismiga tarqatiladi. Keyin bu issiqlik teri orqali tanadan chiqariladi. Fizik termoregulyatsiya dissimilyatsiya jarayonida hosil bo’lgan issiqlikning organizmdan tashqi muhitga chiqarish bilan amalga oshiriladi. Ortiqcha issiqlikni organizmdan tashqi muhitga chiqarish 3 xil usul bilan amalga oshiriladi: 1. O’tkazish yo’li bilan issiqlikni ajratish

2. Nurlanish yo’li bilan issiqlikni ajratish 3. Bug’lanish yo’li bilan issiqlikni ajratish Fizika qonunlariga ko’ra, issiqlik ko’p jismdan, kam jismga qarab o’tkaziladi, issiqlikni o’tkazish yo’li bilan uzatilishi, jismlarning bevosita bir-biriga tegib turganda amalga oshadi. Bu usulda odam issiqlikning bir qismini tananing haroratidan past bo’lgan jismlarga (kiyim, o’rin-ko’rpa) o’tkazadi. Issiqlikni nurlanish yo’li bilan o’tkazish tananing, undan sovuq jismlar bilan bevosita kontaktda bo’lmagan vaqtda yuz beradi. Devorlari sovuq bo’lgan, lekin havosi iliq bo’lgan xonada issiqlik tanadan muhitga nurlanish yo’li bilan o’tkaziladi. Nurlanish hisobiga, hatto o’ta issiq sahroda ham odam soyada turib, tana issiqligining ma’lum qismidan xalos bo’lishi mumkin. Agar tashqi muhit harorati tana harorati bilan teng yoki yuqori bo’lsa, issiqlik bug’lanish yo’li bilan ajratiladi. Hisob kitoblarga qaraganda, 1 ml ter 34-§. Terining funksiyalari. Tana haroratini boshqarilishi mexanizmi. bug’langanda 0,58 kkal energiya sarflanadi. Termoregulyatsiyaning reflektor mexanizmlari. Organizmda termoregulyatsiyaning maxsus nerv reflektor mexanizmlari mavjud. Terida haroratning ozgina o’zgarishlarini ham sezadigan juda ko’plab retseptorlar mavjud. Maxsus termoregulyatsiya markazi oraliq miyada joylashgan. Kimyoviy termoregulyatsiya nerv impulslarining bevosita mushaklarda va ichki a’zolarda issiqlik hosil bo’lishiga ta’sir etishi bilan bog’liq. Issiqlik hosil bo’lishi bilan bir vaqtda, uning tana bo’ylab qayta taqsimlanishi ro’y beradi. Bu vazifani qon bajaradi. Teridagi qon tomirlarning torayishi va kengayishi, ter ajralishini kuchayishi va kamayishi, tana haroratining mo’tadilligini ta’minlaydi. Tana haroratining doimiyligi va moddalar almashinuvi bosh miya yarim sharlarining po’stlog’idagi markazlar tomonidan boshqariladi. Tanada issiqlikning hosil bo’lishi va issiqlik ajralishining o’zgarishi, tashqi muhit ta’siridagina emas, balki ba’zi bir ruhiy holatlarda ham o’zgarishini mumkin. Masalan, kuchli emotsional holatlarda teriga qon oqib kelishi kuchayishi yoki susayishi mumkin. Natijada ter ajralish jadalligi o’zgaradi.

Terini parvarishlash. Kiyim va poyabzalga gigienik talablar. Terining shikastlanishi. Organizmni chiniqtirish. Terini parvarishlash. Faqat sog’lom va toza teri o’z funksiyasini normal bajarishi mumkin. Terini to’g’ri parvarishlash uni turli kasalliklardan va erta qarishining oldini oladi. Teri yuzasidan muntazam ter va yog’ bezlarining ajratmalarini yo’qotib turish zarur. Xona haroratidagi suvda yuvinish kerak, chunki issiq suv terining elastikligini pasaytiradi va uning salqib qolishiga sabab bo’ladi. Sovuq suvda yuvinish esa yog’ bezlari sekretining ajralishini buzadi va uning chiqarish naylarida tiqilib qolib, husnbuzarlarning hosil bo’lishiga olib keladi. O’smirlik va yoshlik davrida ter ajralishi va yog’ bezlari faoliyati kuchayadi. Bu esa badandan yoqimsiz hid kelishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun badanning ko’p terlaydigan joylarini tez-tez yuvib turishi kerak. Tor va noqulay poyabzallar oyoqning terlashiga sabab bo’ladi. Oyoqlarni tez-tez yuvib turmaslik, paypoqlarni uzoq vaqt almashtirmaslik, achchiq va o’ta shirin mahsulotlarni iste’mol qilish oyoqlarning terlashiga va yoqimsiz hid paydo bo’lishiga olib keladi. Bundan tashqari, terning doimiy ta’siri natijasida epidermisda yoriqlar paydo bo’lib, ular orqali dermaga kasallik chaqiruvchi mikroorganizmlar kirishi mumkin. Buning natijasida oyoq terisida qichishish, qizish va og’riq paydo bo’ladi. Oyoq terisi toza va sog’lom bo’lishi uchun poyabzal nam bo’lmasligi kerak. Agar oyoq kuchli terlaydigan bo’lsa, dorixonalarda sotiladigan maxsus surtmalardan foydalanish lozim. Soch va tirnoqlarni ham muntazam parvarish qilib turish kerak. Ko’pchilik hollarda odamning qiyofasi uning sochining holatiga bog’liq bo’ladi. Sog’lom sochlar mayin, elastik va tabiiy yaltiroq bo’ladi. Sochlar yaxshi o’sishi uchun vaqti-vaqti bilan uchini kesib turish kerak. Bosh terisining haddan tashqari sovub ketishi, qon tomirlarni torayishiga va soch ildizining qon bilan ta’minlashning buzilishiga sabab bo’ladi. Bu esa sochlar o’sishining susayishiga va to’kilishiga olib keladi.

Kiyim va poyabzalga bo’lgan gigiyenik talablar. Kiyim mo’tadil issiqlik almashinuvini boshqarilishini ta’minlashga qaratilgan bo’lishi kerak. Modaning ketidan quvib, kiyimga bo’lgan gigienik talablarga rioya qilmaslik turli noqulay holatlarga olib keladi. Kiyim yengil va harakatlarni cheklamaydigan bo’lishi lozim. Kiyim tanani turli noqulay ta’sirlardan: past va yuqori haroratdan, shamol, yomg’ir va changdan saqlaydi. Kiyim katta estetik ahamiyatga ega. Kiyim tikiladigan matolar havo o’tkazadigan va namlikni o’ziga singdiradigan bo’lishi kerak. Matolarning havo o’tkazuvchanligi organizmning tabiiy ventilyatsiyasini ta’minlaydi. Bu esa moddalar almashinuvining mahsulotlari bo’lgan suv bug’lari va gazlarni tanadan chiqib ketishini osonlashtiradi. Matolarning namlikni singdirib olishi va uzatishi ham ahamiyatga ega. Paxta tolasidan tayyorlangan matolar havoni oson o’tkazadi, namlikni o’ziga singdirib oladi va yaxshi gigiyenik xususiyatlarga ega. Junli matolar issiqni yaxshi tutadi. Sintetik matolar chiroyli bo’lgani bilan, ular havo o’tkazmaydi, namlikni shimib olmaydi, demak, gigienik talablarga javob bermaydi. Baland poshnali poyabzal kiyilganda, gavda og’irligi oyoq barmoqlariga tushadi va ularning deformatsiyasiga sabab bo’ladi. Oyoqlar shikastlanishining ko’pchiligi baland poshnali poyabzalda tana muvozanatini yo’qotish sababli yuzaga keladi. Teri kasalliklarining sabablari. Terida har xil sabablarga ko’ra turli kasalliklar uchraydi. Spirtli ichimliklar va tamaki terining ko’pchishiga va salqib qolishiga sabab bo’ladi, chunki bunda teri qon tomirlarining holati buziladi. Vitaminlarning yetishmasligi ham terining holatiga ta’sir etadi (bu haqda vitaminlar mavzusida bayon etilgan). Gigienik qoidalarga amal qilmaslik natijasida terida turli zamburug’lar va bakteriyalar ta’sirida har xil kasalliklar yuzaga chiqadi.

Terining shikastlanishi. Terining shikastlanishi ichida terining kuyishi va sovuq urishi eng ko’p uchraydi. Terining kimyoviy va termik kuyishi farqlanadi. Kislotalar va ishqorlar ta’sir etganda terini darhol ko’p miqdorda suv bilan yuvish kerak. Agar teri kislotadan kuygan bo’lsa, shikastlangan joyni 7 % li soda eritmasi bilan yuvish lozim. Agar teri ishqordan shikastlangan bo’lsa, 1 % li sirka kislotasi bilan yuvish kerak bo’ladi. Terining termik kuyishining 4 ta darajasi farqlanadi: I darajali kuyishda teri qizaradi; II darajali kuyishda terida pufakchalar hosil bo’ladi; III darajali kuyishda derma ham shikastlanadi; IV darajali kuyishda esa teri qorayib ketadi. I-II darajali kuyishda birinchi yordam shikastlangan joyni sovuq suv bilan yuvib, spirt yoki odekalon bilan artish orqali amalga oshiriladi. Yuqori darajali kuyishda, kuygan joyni steril bint yoki marli bilan bog’lab, bemorni shifoxonaga jo’natish kerak. Terining haddan tashqari sovub ketishi, qon tomirlarning torayishi, terining oqarib ketishi va sezgisining yo’qolishiga olib keladi. Yengil sovuq urishida teri yumshoq mato bilan qizarguncha va sezgi paydo bo’lguncha ishqalanadi; kuchli sovuq urishda terining shikastlangan joyi issiq jun mato bilan o’raladi va shifoxonaga jo’natiladi. Organizmni chiniqtirish. Organizmni atrof muhitning noqulay omillariga asta-sekin moslashtirish lozim. Chiniqtirish natijasida tomirlar reflekslari, termoregulyatsiya mukammallashadi va immun sistema kuchayadi. Uy sharoitida suvda chiniqtirish 28-30 0 C haroratda boshlanadi va har 2-3 kunda bir daraja tushirib, 15-18 0 C yetkaziladi. Shamollashga moyil odamlarga, qo’shimcha ravishda, oyog’i va tomog’ini sovuq suvda chiniqtirish tavsiya etiladi. Yozda qum va tuproqda yalanoyoq yurish ham foydalidir. 14-20 0 C haroratli havoda chiniqtirish faol harakatlar bilan birga olib borilganda yaxshi natija beradi. Havoda chiniqtirish 3-5 daqiqadan boshlab, bir soatgacha yetkaziladi.

Quyosh nurida organizmni chiniqtirish terining qon tomirlarini kengaytirib, qon yaratuvchi organlarning ishini kuchaytiradi va D vitaminini sintezlanishiga sabab bo’ladi. Quyoshda chiniqtirish 5 daqiqadan boshlab, asta-sekin 40-50 daqiqagacha yetkaziladi. Shunday qilib, chiniqtirish iqlimning noqulay o’zgarishlariga chidamliligini oshirib, odamning ish qobilyatini yuqori darajada saqlashga imkoniyat yaratadi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

Ayirish

Teri va uning hosilalari

Teri anatomiyasi

Ayirish va tanosil a`zolari kasalliklari

Teri va kindik kasalliklari sepsis