Асаб касалликларини қўшимча параклиник усуллар билан текшириш - Tibbiyot - Referatlar

Асаб касалликларини қўшимча параклиник усуллар билан текшириш

Yuklangan vaqt:

17.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77.236328125 KB

Ko'chirib olish

Асаб касалликларини қўшимча параклиник усуллар билан текшириш Режа: Орқа мия суюқлигини текшириш.  Орқа мия суюқлигининг таркиби.  Орқа мия суюқлиги таркибининг жадвали.  Диагноз қўйиш учун қилинадиган текширишлар.  Электрофизиологик текшириш усули  Соғлом нерв ва мушак электр диагностикаси  Рентгенологик текшириш усуллари

Қўшимча текшириш усуллари ўзининг кўрсаткичлари билан асаб тизими касалликларини тахминан қўйилган этиологик ва топик диагнозини аниқлашда ёрдам беради, улардан айримлари даволаш мақсадида ҳам қўлланилади (электростимуляция, пневмоэнцефалография ва бошқалар). Параклиник усуллар билан текширишлар ўз навбатида бир неча гуруҳга бўлинади. 1. Лаборатория усуллари. Орқа мия суюқлиги (ликворни) текшириш. Орқа мия суюқлигини бош мия қоринчаларининг ичида жойлашган томирли чигал (plexsus choriodeus) ишлаб чиқаради. Ишланган суюқлик Монро тешиги орқали III қоринчага ўтади. III қоринчадан Сильвий сув йўли орқали IV қоринча, ундан Люшка ва Можанди тешиклари орқали бош ва орқа миянинг тўр парда ости (субарахноидал) бўшлиғига чиқади. Бир кеча кундузда 600 мл миқдорда ликвор ишланади ва бош миянинг қаттиқ пардасидаги вена бўшлиқлари (синуслар) орқали қайтадан қонга сўрилади. Катта одамларда ликворнинг умумий ҳажми 120-150 мл, янги туғилган чақалоқда эса 15-20 мл, бир ёшдаги болаларда - 35 мл га етади. Орқа мия суюқлигини текшириш. Ликвор мияни чайқалишдан ва жароҳатланишдан ҳимоя қилади; У ички муҳит ҳисобланади ва асаб ҳужайраларида озиқ моддаларининг сўрилиш жараёнини тартибга солади;

Унинг таркибида антителалар бўлгани учун микроблардан ҳимоя қилиш ҳусусиятига эга; Калла бўшлиғи ва умуртқа каналида қон айланиш механизмини тартибга солишда иштирок этади. Бемордан ликвор олишнинг учта усули бор: Бел соҳасида пункция қилиш; Субокципитал цистернани пункция қилиш; Мияни ён қоринчаларини пункция қилиш. Бел соҳасини пункция қилиш усули Пункцияни операция ёки муолажа хонасида, беморнинг ётган ёки ўтирган ҳолатида қилинади. Пункцияни ётган ҳолатида қилинадиган бўлса, бемор ўнг томонига ётади, оёқларини тизза бўғимларида букиб, сонларини имкони борича максимал ҳолатда қоринга яқинлаштиради. Энгагини кўкрагига етгунга қадар бошини олдинга эгилади. Пункция қилиш жойини аниқлаш учун иккала ёнбош суякларининг қанотидан тўғри чизиқ (Якоб чизиғи) ўтказилади ва бу чизиқнинг умуртқа поғонасига нисбатан кесишиб ўтган ери III ва IV бел умуртқаларининг оралиғига тўғри келади. Пункция III ва IV ёки IV ва V бел умуртқаларининг қиррали ўсимталари оралиғида қилинади. Пункция қилинадиган ерга оғриқни камайтириш учун 0,5 - 2% новокаин эритмаси юборилади. Пункцияни махсус мандренли нина билан қилинади. Чақалоқ болаларда пункция қилишда венага дори юбориладиган игнадан фойдаланилади. Теридан, бойламдан ва қаттиқ пардадан ўтгандан кейин қаршилик йўқолади ва бамисоли нина чуқурга тушгандек хис пайдо бўлади. Бу эса игнани ликвор бўшлиғига тушганидан далолат

беради. Ликвор чиқиши билан унинг босими ўлчанади ва текшириш учун 4-10 мл ликвор олинади. Орқа мия суюқлигининг таркиби. Ранги - тиниқ, рангсиз. Босими - 100-150 мм сув устуни (ётган ҳолатида) га тенг. 240-280 мм сув устуни (ўтирган ҳолатида) га тенг. Солиштирма оғирлиги - 1006-1007 -7,4-7,6 Оқсил - 0,2-0,3 проц. Албумин I Глобулин I Ҳужайра I мм3 қоринча суюқлигида = 0-I цистерна суюқлигида = 0-I Орқа мия суюқлигида - 3-5 Қанд - 42-60 мг проц. Хлоридлар - 230-730-мг проц. Калий - 14 мг проц Натрий -320-350мгпроц. Кальций - 6 мг проц. Магний - 2,7 мг проц. Фосфор - 1-2 мг проц. Орқа мия суюқлиги таркибининг жадвали. Янги туғилган чақалоқларнинг орқа мия суюқлигининг таркиби катта кишиларникига нисбатан бир мунча фарқ қилади. Уларнинг айрим кўрсаткичларини келтирамиз: Ранг - тиниқ, рангсиз ёки бир оз сариқроқ. (ксантрахром). Босими - 100-120 мм сув устунига тенг. Оқсил - 0,33-0,49 мг проц.

Ҳужайра - 1 мм3 - 10-15 Қанд - 0,55-0,75 г/л. Альбумин - 0,250,59 г/л. Глобулин - 0,1-0,42 г/л. Альбулин - 0,14-0,25 Глобулин Аммиак - 0,45-0,5 г/л. Натрий - 292-340 ммоль/л. Калий - 0,1-0,14 г/л. Кальций - 0,38-0,8 г/л. Хлорид - 6,5-8,0 г/л. Темир - 0,0008-0,005 г/л. Билирубин - 0,0005-0,005 г/л. Лактатдегидрогенеза - 32,3-54,2 ед. Диагноз қўйиш учун қилинадиган текширишлар. 1. Ликворнинг босими ўлчанади: беморни ётган ҳолатида ликворнинг босими 100-150 мм сув устунига тенг, ўтирганда 240-280 мм. Суюқлик нинадан бир дақиқада 60 томчи томади. 2. Ликвородинамик усуллар. а) Квекенштедт тажрибаси: соғлом кишиларда бўйнидаги бўйинтириқ венани сиққанда ликворнинг босими ошади. Пункция қилган ердан юқорида тўсиқ (блок) бўлса, ликвор босими ўзгармайди, буни мусбат (положительная) натижа дейилади, агар босимнинг кўтарилиши кам бўлса, ёки монометр капиллярида ликворнинг босими аста-секин кўтарилса ва шундай пастга тушса, унда қисман блок борлигини кўрсатади. б) Стуккей тажрибаси: қўл билан беморнинг қорни босилади, натижада чуқурдаги веналарда босим кўтарилади. Шу вақтда пункция қилган жойдан пастда ёки озгина юқорисида блок бўлса,

ликвор босими ўзгармайди, буни мусбат (положительная) натижа дейилади. 3. Ликворнинг физик-кимёвий ҳусусияти - суюқлик тиниқ ва рангсиз. 4. Ҳужайраларнинг сони (нормал суюқлик 1 мм3 да 3-5 гача) лимфоцитлар бўлади. Ҳужайралар сонини Розенталь ёки Гордеев камерасида ҳисобланади. 5. Ликворни биохимик текшириш. Бош ва орқа мия суюқлигида нормада 0,2-0,3 % оқсил бўлади ва иккита фракциядан: альбумин ва глобулинлардан (1:1) тузилган. Глобулинларни текшириш амалий аҳамиятга эга бўлиб, электрофорез усули билан ёки махсус Ноне-Апельт ва Панди реакциялари ёрдамида аниқланади. Панди реакцияси - 0,5-1 мм 15% карбол кислотасини тўйинган эритмасига бир томчи ликвор томизилади, 3 дақиқа ўтгандан кейин лойқаланиш пайдо бўлади, лойқаланиш даражасини крест сони билан (1 дан 4 гача) белгиланади. Роберто-Стольников усули билан умумий оқсилнинг миқдори аниқланади. Бунинг учун бир неча пробиркага ҳар хил даражада суюлтирилган ликвор бир хил микдорда қуйилади. Суюқлик устига концентратланган азот кислотаси қуйилади. Хулосаси уч дақиқада баҳоланади. Иккита суюқлик ўртасида лойқа - оқ ҳалқа пайдо бўлса, оқсилнинг миқдори 0,033% га тўғри келади. Олинган оқсил миқдорини неча марта ликворни суюлтирилган сонига кўпайтириб, умумий оқсил миқдори аниқланади.

Нонне-Апельт реакцияси ёрдамида ликвордаги оқсилнинг глобулин фракцияси аниқланади. Бир хил ҳажмдаги тўйинган аммоний сульфат суюқлигини ликвор билан пробиркада аралаштирилади ва бу аралашманинг лойқаланишига қараб, глобулинларни миқдори аниқланади ва крестлар сони билан белгиланади (1дан 4 гача). Данго коллоидли олтин. Сунъий тайёрланган олтин эритмасининг тўйғунлигини патологик ликвор ҳусусияти билан бузишга асосланган. Олтин коллоид реакцияси олтин эритмаси ҳамда турли хил суюлтирилган ликвор билан қилинади. Қандни текшириш Ликвор таркибида меъёрда қанднинг миқдори 42-60 мг га тенг. 6. Иммуннобиологик реакцияси Асаб тизими сифилиси ташхисини қўйишда бу реакция аҳамиятлидир. Ликворда Вассерман, Канн, Закс-Георги реакциялари аниқланади. Мия цистицеркозининг диагнози - Возная реакцияси асосида қўйилади. Асаб тизимининг бруцеллез касали Райт реакцияси ёрдамида рад қилинади. Булардан ташқари орқа мия суюқлигида бактериологик текширишлар қилинади. Микроскоп остида кўрилади, ликворни эса овқатланиш муҳитига экилади. Айрим ҳоллларда ликвор вирусологик лабораторияда текширилади. Патологияси

Мия пардаларининг йирингли яллиғланишида (йирингли менингитда) орқа мия суюқлиги лойқаланади. Тўр парда ости бўшлиққа қон қуйилганида ликворни ранги қизғиш, бош миянинг айрим ўсмаларида эса сарғишроқ (ксантахром) бўлади. Яллиғланиш жараёнларида шаклий элементларнинг (плеоцитоз) кўпайишидан ташқари бошқа элементлар (плазматик ҳужайралар) ҳам пайдо бўлади. Айрим холларда ликворда ўсмаларнинг ҳужайралари топилади. Юқумли менингитларда, айниқса сил менингитида ликворда қанд миқдори камаяди. Унинг миқдори эпидемик энцефалит, қоқшолда (столбняк) кўпаяди. Ликворда оқсиллар кўпайиб, ҳужайралар сони эса ўзгармасдан қолишига, оқсил-ҳужайра (белково-клеточная) диссоциацияси дейилади. Бу эса ўсмаларда, орқа миянинг тўр ва юпқа пардаларининг яллиғланиши (арахноидит), тўр парда ости бўшлиғининг бутунлай беркилиб қолганида (блок) кузатилади. Менингоэнцефалитда, менингомиелитда ва менингитларда бир вақтнинг ўзида ҳужайралар сонини ва оқсилни кўпайиши (гиперпротеинноз) кузатилади. Менингококк менингитида ликворда плеоцитоз, глобулинлар фракцияси ва умумий оқсил кўпаяди. Чўккан қуйқадан суртмани текширганда нейтрофилларнинг кўплиги (плеоцитоз) ва грамм манфий диплококклар топилади. Пневмококк менингитида эса ҳужайралардан ташқари грам мусбат диплококклар топилади. Сил менингитида ликвор тиниқ бўлиши мумкин, агарда ликворни 12-24 соат музлатгичда сақланса, пробиркадаги суюқлик

устида юпқа парда ҳосил бўлади. Шу пардадан микобактерияни экиб олиш ва суртмадан сил таёқчаларини топиш мумкин. Жуда кўп нейроинфекцияларда ҳужайралар миқдори кескин кўтарилади, оқсил миқдори эса ўзгармаслиги мумкин, бунга ҳужайра - оқсил (клеточно-белковая) диссоциацияси дейилади. Электрофизиологик текшириш усули Электро диагностика ва хронаксиметрия. Электродиагностика деб электр токи билан таъсир қилганда нерв ва мушакларнинг электр қўзғалувчанлигини текширишга айтилади. Мушакларни ва нервларни электр қўзғалувчанлигини ва электр ўтказувчанлигини классик электр ташхис (гальваник ва фарадик токлар) ёрдамида ўрганилади. Бу усул эса амалий клиникада аввалги асрда тавсия этилган. Классик электро ташхисда икки хил ток ишлатилади: ўзгарувчан (фарадик) ва доимий (гальваник) ток. Мушакка келаётган нервга ёки мушакнинг ўзига ток билан таъсир қилинганда у қисқаради (тўғри таъсирланиш). Тўғри бўлмаган таъсирланишда нервга таъсир қилинса, мушакнинг қисқариши кузатилади. Агарда мушакнинг ўзига электр токи билан таъсир қилинса, бу тўғри таъсирланишга киради. Фарадик ток билан таъсир қилинганда мушак қисқариши (тетаник) бўлиб, токнинг ўтаётган вақтигача давом этади. Гальваник ток билан таъсир қилинганда мушак қисқариши фақатгина контактларнинг туташувида ва уларни узилишида келиб чиқади, шу билан бирга контактларнинг туташувида катод остида (-): узилишида эса анод остида (+) ҳосил бўлади. Гальваник токи

билан таъсирланганда мушакнинг қисқариши жуда тез, яшин тезлигида бўлади, шу билан бирга катод туташувидаги қисқариш анод туташувидаги қисқаришга нисбатан кўпроқ бўлади (КЗС>АЗС). Соғлом нерв ва мушак электр диагностикаси 1. Тўғри бўлмаган (нервдан) ва тўғри (мушакдан) фарадик ток билан қўзғалишдаги натижа: иккала қўзғалишда мушакнинг тетаник қисқариши олинади. 2. Гальваник ток билан тўғри бўлмаган ва тўғри электр қўзғалишида кучсиз токда КЗС>АЗС сақланиб қолади, бошқача қилиб айтганда, мушак қўзғалувчанлиги катод туташувида анод туташувига нисбатан кўпдир. 3. Соғлом мушак ҳамма қисқариши жуда тез, яшин тезлигидаги ҳаракатга эгадир. Нервларнинг қўзғалишини ва уларнинг импульс ўтказиш қобилиятини, мушак қисқаришини, периферик нервларини ва мушакларни қайси даражада зарарланганлигини касаллик динамикасидаги ўзгаришларини ва прогнозини аниқлашда электр ташхиси топик диагноз қўйиш, зарарланиш даражасини даволашдан сўнг динамикани ва касалликни оқибатини аниқлашда катта аҳамиятга эгадир. Патологияси Нерв ёки мушакнинг зарарланишида поляр қўзғалишнинг миқдор ва сифат ўзгаришлари вужудга келади.

1. Электр қўзғалишининг миқдорий ўзгаришида тўғри ва тўғри бўлмаган электр қўзғалиши икки хил токда ҳам сақланиб қолади, аммо қисқариш учун керак бўлган ток кучи нормага нисбатан кўп бўлади. 2. Электр қўзғалишининг сифат ўзгаришида мушакларнинг қисқариш тезлигини ва поляр формула қўзғалишининг ҳарактерига эътибор бериш керак. Нерв-мушак аппарати оғир зарарланганда ўзгариш (перерождения) яъни айнаш (дегенерация) реакцияси бўлади. Дегенерация реакцияси қуйидагича кечади. 1. Иккала токда тўғри бўлмаган қўзғалиш йўқолади (гальваник ва фарадик токларга асаб қўзғалиши йўқ). 2. Фарадик токдан тўғри қўзғалиш йўқолади (фарадик ток билан мушакларнинг қисқариши бўлмайди). 3. Гальваник ток билан тўғри қўзғалиш сақланади, (мушакқисқариши учун ток кучи нормага нисбатан кўпроқ бўлади). 4. Формуланинг АЗС> КЗС бузилиши бўлади, яъни аноднинг уланишидан қисқариши, катоднинг уланишидан қисқаришига нисбатан кучли бўлади (АЗС> КЗС). 5. Мушакнинг қисқариши суст бўлади.

Қисман айнаш, яъни дегенерация (перерождение) реакциясига эса қуйидагилар хос. 1. Иккала токда тўғри бўлмаган электр қўзғалиши пасайган, нормага нисбатан кўпроқ ток кучи керак 2. Гальваник токда тўғри электр қўзғалиши сақланади (нормага нисбатан кўпроқ ток кучи керак). 3. Мушак қисқариши ҳарактери суст, чувалчангсимон ва секинлашган. 4. АЗС = КЗС ёки АЗС> КЗС. Бутунлай ёки қисман дегенерация (перерождение) реакцияси периферик ҳаракат нейронининг зарарланганини кўрсатади. Айнаш (перерождение) реакцияси тезда тараққий қилмайди: фалаж бўлгандан кейин биринчи кунлари электр қўзғалиш ошади, 7 кундан кейин нервнинг қўзғалиши тўхтайди, фақатгина гальваник токда мушакларда суст қисқариш кузатилади. Ҳозирги вақтда электр диагностикада универсал электр импульсатор қўлланилади. Хронаксиметрия Нерв мушак аппаратининг фаолиятини текширишда жуда сезгир хронаксиметриядан фойдаланилади. Хронаксиметрияда фақатгина ток кучи эътиборга олинмай, яна токнинг ўтиш вақти ҳам эътиборга олинади. Хронаксиметрия махсус асбоб (хронаксиметрлар) ёрдамида ўтказилади. Қуйидагилар ҳисобга олинади: 1. Икки хисса ток кучи (реобаза). 2. Унинг ўтиш вақти (хронаксия).

Аввало қўзғалишнинг бошланғич ҳолатини доимий ток кучи билан топиб олади. Бошланғич ҳолатнинг катталигини реобаза деб аталади, кейин ток кучини икки хисса оширилади (реобаза) ва қисқариш вақти аниқланади. Бу вақтни хронаксия деб аталади. Вақт эса секунднинг мингдан бир қисми билан ўлчанади (сиғими). Нормада ҳар хил мушакларнинг хронаксияси 0,0001 дан 0,001 с. ни ташкил қилади. Проксимал мушаклар, дистал мушакларга қараганда кам хронаксияга эга. Мушаклар ва уларнинг иннервация қилувчи нервлар ва уларнинг синергист мушаклари бир хилдаги хронаксияга эгадирлар (изохронизм). Қўллардаги букувчи мушакларнинг хронаксияси ёзувчи мушакларга нисбатан икки марта камдир. Оёқларда эса бунинг аксидир. Марказий фалаж бўлганда тонус баланд бўлган мушакларда хронаксия кескин пасаяди, периферик фалажда эса зарарланган мушакларда хронаксия кўпайиб кетади. Охирги ўн йиллар ичида юқорида келтирилган усуллар ўрнини бутунлай кўпроқ информация берадиган электромиография усули эгаллади. Электромиография Электромиография - мушакларнинг электрик потенциал кучининг ўзгаришини ёзиб оладиган усулдир. Мушакларнинг биотокини бир неча минг маротаба кўпайтириб, махсус аппаратда ёзиб олинади, бу аппаратни электромиограф деб аталади. Биопотенциалларни икки хил электродлар: нинасимон ва тери устига қўйилган электродлар ёрдамида ёзиб олинади. Нинасимон электродлар ёдрамида алоҳида мушак толаларининг электрик активлигини ёзиб олинади. Терига қўйилган

электродлар эса бир неча мушакларнинг биоэлектрик активлигининг йиғиндисини ёзиб олади. Мушакларнинг ҳар хил ҳолатида электромиография қилинади: мушакларнинг бўшашган, таранглашган вақтида ва уларнинг ихтиёрий қисқарган ҳолатида. Олинган натижаларни кўриб, график ёрдамида анализ қилинади. Электромиограмма нормада, олдинги шох ҳужайралари ва нерв зарарланганида, мушаклар иккиламчи ва бирламчи зараланганида турли хил бўлади. Электромимограмма соғлом кишида: мушакларнинг тинч ҳолатида нинасимон электрод ёрдамида локал ажратиб олинган потенциал ўзгариши сезилмайди. ЭМГ йиғиндисида паст амплитудали ўзгаришларни кўриш мумкин. Тонусларнинг рефлектор ошганида электрик активликнинг катта бўлмаган кучайиши кузатилади. Мушаклар қисқарганда эса баланд амплитудали тез ўзгаришлар пайдо бўлади. Орқа мия олдинги шохларнинг ҳужайралари зарарланганда ўзгаришнинг тезлиги камаяди, аммо амплитудаси пасаймайди, вақти-вақтида пайдо бўлган фибрилляция ёзиб олинади. Олдинги илдизлар ёки периферик нервлар зарарланганда ўзгаришларнинг амплитудаси пасаяди, фибрилляция бўлиши мумкин. Периферик фалажда нерв ва мушак толаларининг бутунлай дегенерацияга учраганда потенциал йўқолади ва «биоэлектрик жимжитлик» кузатилади. Марказий ҳаракат нейронлари зарарланганда синхронсиз биопотенциал ўзгаришлар кузатилади. Ихтиёрий ҳаракат вақтида эса уларнинг ўзгариш амплитудаси пасаяди.

Миопатияда тинчлик ҳолатида спонтан активлик йўқолади, ихтиёрий ҳаракатда эса биопотенциаллар амплитудаси пасаяди, жуда кўп фоиз потенциалларнинг ярим фазалари пайдо бўлади, фибрилляция бўлиши мумкин. Миастенияда мушакларнинг қисқаришининг бошланишида нормал кўриниш бўлади, кейин тезда амплитуданинг пасайиши бошланади. Томсон миотониясида «миотоник ушланиш» топилади, ихтиёрий ҳаракатни тўхтатганидан кейин электр активлик узоқ давом этади. Шундай қилиб, ЭМГ, марказий ёки периферик нерв тизимининг зарарланишини аниқлашда ва даволаш давридаги жараёнларни динамик равишда кузатиб боришда ёрдам беради. Бундан ташқари янги туғилган чақалоқларда ва ёш болаларда касалликни субклиник белгилари ва оқибатини аниқлашда ёрдам беради. Электроэнцефалография Мия пўстлоғининг ҳужайраларида пайдо бўлган биоэлектр токларини бош терисига қўйилган электродлар ёрдамида ёзиб олишга электроэнцефалография дейилади. Баъзи холларда нейрохирургик операция вақтида биоэлектрик токларни бевосита бош миянинг очилган мия пўстлоғи еридан ёзиб олиш мумкин, буни электрокортикография деб аталади.

Биоэлектрик токларни ёзишда махсус асбоб - электроэнцефалографдан фойдаланилади. Ҳозирги вақтда сиёх билан ёзиладиган кўп каналли электроэнцефалограф қўлланилади. 1929 йилда Г.Бергер биринчи марта кишиларда ЭЭГ ни ёзди. Бу оддий қурилган ЭЭГ бўлиб, у қуйидагилардан тузилган: 1. Лампалар кучайтиргичи: бош мия биотокини кўп марта кучайтириб беради. 2. Осциллограф - потенциал ҳаракатларнинг сочилган нурларини регистрация қилади (уларни ёзиб олиш мумкин). 3. Сезувчанлик калибратори - бу тузилма осцилографик қурилишнинг хусусиятини текширишда ёрдам беради. 4. Электрик қурилма ёзиб олувчи ва кучайтирувчи электродлардан иборат. 5. Камера - объектни эхтиёт қиладиган хона. Текшириш вақтида барча ташқи таъсирларни йўқ қилиш керак, бўлмаса тўғри кўрсатма олинмайди. Халақит берувчи ташқи таъсирларга электр магнит майдони, осцилографик қурилмалар, радио, шовқин, лабораторияда бўлмаслиги керак. Электродларни монополяр жойлаштириш мумкин, бундай холда электр токларини мия пўстлоғининг бир нуқтасидан ёзиб олинади. Биполяр ёзиб олиш(биполярное отведение) электродларни актив тўқималар устига жойлаштирилади.

Бундай холда иккала электродлардан ёзиб олиш актив ҳисобланади. Актив электродларнинг орасидаги потенциаллар фарқини регистрация қилади. Бош мия остидаги (базальное) тузилмаларнинг биотокини регистрация қилиш учун махсус электроддан фойдаланилади. Кўп вариантлиэлектродлар мавжуд Электроэнцефалографик эгри чизиқ қуйидаги белгилар билан ҳарактерланади: тўлқиннинг тезлиги, уларнинг турғунлиги (ритмларга кўра), амплитудаси, шакли ваь бошқалар. 64- расм. Электроэнцефалограмма .

Электроэнцефалограмма (ЭЭГ) катта кишиларнинг уйғоқ ҳолатида мураккаб холдаги қийин эгри чизиқлардан иборат бўлади ва қуйидаги ритмлар билан ҳарактерланади: альфа-ритм (α) - 8-13 гц (тўлқин секунд) бетта-ритм (β) - 1430 гц. гамма-ритм (γ) - 40-100 гц. Альфа ритм энса бўлакларида кўпроқ ифодаланган бўлади; бета ва гамма ритмлари пешона бўлакларида қайд қилинади. Булардан ташқари ЭЭГ ва жуда секин тебраниш (колебание) лар ҳам бор. тетра-ритм - 4-7 гц. дельта-ритм - 1,5-3 гц. Булар фақатгина патологик шароитларда эмас, балки соғлом кишилар уйқусининг маълум фазасида ҳам учрайди. (жадвалга қаранг). Ёшига нисбатан бош мия биотокларининг ҳусусиятлари ва ЭЭГни боланинг уйқу ёки уйғоқ ҳолатида текшириш катта аҳамиятга эгадир. Янги туғилган болаларда биринчи соатларида биопотенциалларнинг ритмик тўлқинлари кузатилади. Уларнинг уйғоқ вақтида десинхрон фаоллик (активлик), ухлаган вақтида аста- секин синхрон активлик аниқланади. Боланинг биринчи ойларида дельта-ритм секундига 0,5-3 тўлқин кўп бўлади. Иккинчи ярим йилликда тетра-ритм тўлқиннинг сони ошиб боради. 4 ёшли болаларда ЭЭГ да ритм активлик секундига 6,57,5 тўлқин бўлиб, салмоқли ўринни эгаллайди. Невропатологияда ЭЭГ натижалари эпилепсия касаллигида бош миянинг локал зарарланишида диагноз қўйиш учун

ишлатилади. Миянинг яширин ўзгаришини аниқлаш учун функционал тажрибалар қўлланилади. Масалан, нур таъсири, овоз, гипервентиляция ва бошқа таассуротлар. Эпилепсия диагнозини қўйишда ЭЭГ маълумотлари жуда катта аҳамиятга эга бўлиб, ЭЭГ да эпилептик ўчоқлардан ўткир тўлқинлар ўзига хос комплексларни ҳосил бўлиши билан ҳарактерланади. Булар дизритмия фонида пайдо бўладилар, асосий ритм эса гиперсинхронизация билан бирга содир бўлади. Бош миянинг ўсма касалида шу ўсма якинидаги атроф тўқималаридан ЭЭГ да секин тўлқинлар кўп пайдо бўлади. Бош мия абсцессида электрик активлик тушиб қолади. Бош мия ярим шарларининг симметрик соҳаларида электрик активлиги нормада бир хил манзарада ҳарактерланади. Бош мия зарарланганида ярим шарлар ўртасида асимметрия пайдо бўлади. Бош миянинг ўткир жароҳатланишида альфа-ритм йўқолиб, секин тўлқинлар пайдо бўлади. Бу миянинг ўткир қон томир касалликларида секин тўлқинлар ва ярим шарлар орасида асимметриялар пайдо бўлади. Болаларда энцефалитларнинг ва менингитларнинг ўткир вақтида ЭЭГ да тарқоқ холдаги секин тўлқинлар, дизритмиялар кўп бўлади. Мустақил бўлмаган амплитуда тўлқинлари (колебание) умум мия бузилиши синдромида кузатилади. Бош миянинг шиши йўқолгандан кейин ўчоқли ўзгаришлар пайдо бўлади, булар юқори амплитудали секин ёки ўткир тўлқинлар, чўққилар гуруҳидир. Уларнинг динамикада кўпайиши эпилептик синдромнинг пайдо бўлишидан дарак беради.

Чақалоқ болаларнинг бош мияси зарарланиши натижасида бош миянинг электрик активлиги кескин пасайиши (уплошена), патологик активликнинг узоқ давом этиши (юқори амплитудадаги секин тўлқинлар гуруҳларининг пароксизмлари, ўткир тўлқинлар, чўққи тўлқинларининг комплекси) кузатилади. Шундай қилиб, нерв тизимининг деярли ҳамма касалликларида бош миянинг электрик активлигида озми-кўпми ўзгариши мумкин. Реоэнцефалография Реоэнцефалография усули катта частотали ўзгарувчан токни тирик тўқималардан ўтказиб, уларнинг электрик қаршилигини ўрганишга асосланган. Реоэнцефалография қуйидагиларни муҳокама қилишга имконият беради: 1. бош мия қон томирларининг эластиклиги ва тонусини ҳолати ҳақида; 2. қон томирларнинг сиқилиш ва кенгайиш қобилияти ҳақида; 3. бош мия қон томирларини қон билан тўлиш ўлчовини ва қон томир ҳавзаларида уларнинг қон билан тўлиш фарқини (асимметрия) аниқлайди. Реоэнцефалограмма ёзувини (РЭГ) махсус асбоб - реограф ёрдамида олинади. Бу усул бош мияда қон айланиш ҳолатини узоқ вақт кузатишга имкон беради. Беморнинг бошига ҳар хил вазиятда

реографнинг электродлари текширилмоқчи бўлган қон томир ҳавзасига нисбатан жойлаштириб қўйилади. Масалан, ички уйқу артерия ҳавзасини текшириш учун электродларни фронто - мастоидал холда, яъни битта электрод пешонага, иккинчиси эса қулоқ орқасидаги орқа сўрғичсимон ўсиққа жойлаштирилади. Реограмма шакли (форма) пульс босимини қийшиқ чизиғини эслатади ва маълум қисмлардан иборат бўлади: кўтарилиш, тепалик, тушиш яна қўшимча кичик кўтарилиш бўлади (жадвалга қаранг). Реограф тўлқинини бошланишидан то максимал нуқтасигача кўтарилишига кўтарилиш қисми дейилади, пульс тўлқинининг анакротик фазасига тўғри келади. Тушиш қисми катокротик фазага ўхшаш бўлиб, қияроқ тушади ва кичкина қўшимча кўтарилиш тишчасини (зубец) беради, бу эса пульс тўлқинининг дикротик кўтарилишига тўғри келади, қўшимча тишча эса тушаётган қисмининг ўртасида жойлашади. РЭГни таҳлил қилганда биринчи навбатда қийшиқ чизиқнинг амплитудасини ўлчанади, калибр сигнали билан солиштиради. Бу эса тўлқинларнинг текшираётган қисмида қон томирларида қоннинг тўлиш даражасини кўрсатади. Кейин қийшиқ чизиқнинг кўтарилиш қисмининг узунлигини аниқланади, бу эса қон ўтаётган томирларнинг кенгайишини ва қон оқиш тезлигининг кўрсаткичи бўлади. Функционал усуллар (нафас олиб ушлаб туриш, никотин кислотаси, нитроглицерин, умумий уйқу артериясини сиқиш ва бошқалар) қўлланилганида РЭГнинг диагностик аҳамияти ошади.

Дифферинциаллашган реоэнцефалограммада фақат сифат ўзгаришлари эмас, балки миқдор ўзгаришлари ҳам аниқланилади. Бош мия томирларининг атеросклерозида РЭГ шакли текисланади, унинг тепаси яссиланиб, қийшиқ чизиқнинг тушиш қисмидаги қўшимча тўлқин йўқолади, реографик тўлқиннинг амплитудаси пасаяди ва яна қийшиқ чизиқнинг кўтарилиш қисмининг вақти узаяди. Гипертония касалида, артерия гипотониясида ва вегетатив қон томир дистониясида қийшиқ чизиқ амплитудаси, шаклини кескин ўзгаришлари кузатилади. Реоэнцефалография усули оддий, беморларни безовта қилмайди, шу сабабли бу усул болаларда ҳам бош миянинг қон айланиши бузилишида диагнозни аниқлашда кенг қўлланилади. Янги туғилган чақалоқ болаларда Н.А.Ринкиннинг (1975) ўтказган клиникреоэнцефалографик текширишларига қараганда, бош мия қон айланишини диффуз ва ярим шар оралиғига оид ҳарактердаги физиологик ва органик бузилишини бош мия қутиси ичидаги босимни ошиши ва касалликнинг прогнозини аниқлашда ёрдам беради. Болаларда гипертензион-гидроцефал синдромларида қон тўлиш кўрсаткичи пасайишини, қон томир тонусининг ошишини ва вена қон оқимининг қийинлашишини кўриш мумкин. Тўр парда ости бўшлиққа (субарахноидал) қон қуйилганида тонуснинг ошиши, асимметрияси, бош мияга қон қуйилганда эса қон томирининг тонусини жуда ҳам ошиши, ярим шарлардан бирида қон тўлиш пульсининг пасайиши кўрилади. Қон томирлар

тонусини турғунлик ошиши ва бош мия қон томирларида атония белгилари касаллик оқибати ёмон бўлишини кўрсатади. Эхоэнцефалография Эхоэнцефалография деб бош мияни ультратовуш нурлари ёрдамида текширишга айтилади. Бу соҳада Лекселлнинг хизмати катта бўлиб, бош мияни ультратовуш нурлари билан текширишни жорий этди. Эхоэнцефалография тушунчасини Лекселл киргазди. Бир ўлчовли эхоэнцефалография соҳасида калла ичидаги ҳар хил таркибга эга бўлган моддалар ва жараёнлар ультратовуш нурларидан акс садо яратиш қобилиятига эгадирлар. Объект қаршилигидан қайтган ультратовушни энергиясининг акс садоси эхоэнцефалограф экранида ёзиб кўрсатилади. Калла терисида акустик контактнинг яхши бўлиши учун датчиклар қўядиган жойларига вазелин ёки глицерин мойлари сурилади. Нормада М-эхо 3,0-5 мм гача ташкил қилади. Калла ичидаги ҳажмли жараёнлар (ўсма, абсцесс, гематома) ни диагностикасида эхоэнцефалографиянинг маълумотлари қимматлидир. Янги туғилган ва ёш болаларда марказий нерв тизими жароҳатланганда клиник- эхоэнцефалографик текширишлар қуйидаги касалликларда: 1. Бош мияда диффуз ёки локал шиш содир бўлганда; 2. Калла ичида қон қуйилганида; 3. Қоринчалар тизимида гипертензион-гидроцефал ўзгаришлар борлигида;

4. Бош миянинг ўсмасдан қолиши (микроцефалия) ёки марказий нерв тизимида атрофик жараёнлар борлигида диагноз қўйишда ёрдам беради. Рентгенологик текшириш усуллари Калла ва умуртқа поғонасининг рентгенографияси. Калланинг рентгенографияси икки проекцияда қилинади - фас ва профил (тўғри, ён). Краниограммада калланинг контурига, суякларнинг орасидаги чокларга (ажралиб кетиши, битиб қолиши), лиқилдоққа, қон томир эгатларининг тараққиётига, «бармоқ излари» белгиларининг борлигига, турк эгарининг контурига, понасимон ўсимталарга, чакка суягининг пирамидасига, буруннинг ва пешона суягининг қўшимча бўшлиқларига аҳамият берилади. Олдинги лиқилдоқнинг бутунлай бекилиб кетиши 1 ёшу 4 ойга тўғри келади. «Бармоқ излари» белгиларининг кўпайиши 1 ёшдан 7 ёшгача физиологик ҳолат дейилади. Бош мия қутисининг рентген суратига қараб қуйидагилар аниқланади: 1. микроцефалия, 2. гидроцефалия, 3. бош мия суякларининг туғма нуқсонлари (дефекти), 4. травматик жароҳатланишлар. Калла ичи босими ошганда «бармоқ излари» ва томирлар сурати кучаяди. Мия қутисининг суяклари юпқаланиши, «бармоқ излари» белгисининг кучли бўлиши бош мия босими ошиши жараёнининг узоқ давом этганини кўрсатади. Зарурат бўлганда махсус проекцияда турк эгарининг нишонли сурати олинади, чакка суягининг пирамидаси суратини Стенверс ёки Шумлер усули билан олиш мумкин.

Умуртқа поғонаси икки проекцияда рентген суратига олинади. Рентгенограмма (спондиолограмма) ёрдамида қуйидагилар аниқланади: 1. умуртқа поғонасининг туғма аномалияси; 2. қўшимча бўйин қовурғаларини, умуртқа ёнларининг битмаганлигини; 3. сил спондилитида умуртқа таналарининг деструкциясини; 4. спондилоартрозларини. Пневмоэнцефалография (ПЭГ) Бу усул тўр парда ости бўшлиғига (субарахноидал) ҳаво ёки кислород юбориш ва сўнг рентгенография қилишга асосланган. ПЭГ қилишдан бир кун олдин кечқурун ич тозалаш (клизма) буюрилади. Ёши 3 ойгача бўлган болаларда ва катталарда ўтирган ҳолатда бирмунча бошини олдинга буккан ва оёқларини чаноқ-сон ва тизза бўғимларида буккан холда ПЭГ килинади. Олдин 5-10 мл ликвор чиқарилади, кейин аста-секин шприц билан 20-40 см3 ҳаво юборилади. Ёши катта бўлган болаларда 40-50 см3 , катта кишиларга эса 100-120 см3 ҳаво юборилади. Юборилган вақтда бемор калласининг ҳолати ўзгартирилади. Олдинга букилган каллани орқага букилади ва бир неча марта калласини рентген қилади. Бу усул диагноз қўйишда ҳажмли жараёнлар - ўсмалар, абсцесс, киста, эхинококк ва уларни жойлашган ерини аниқлашда ва эпилепсия, арахноидит, бош миянинг жароҳатланиш оқибатларини даволаш мақсадида ишлатилади.

Қуйидаги касалликларда ПЭГ қилиш мумкин эмас: ликвор йўлларининг бекилган (блокада) вақтда, мия сўғонининг зарарланиш белгилари бўлганида, гидроцефалиянинг берк (окклюзия) формасида, калланинг орқа чўққисидаги ҳажмли жараёнларда, чакка бўлагида жойлашган ўсма ва кўз нурининг жуда пасайиб кетганида ПЭГ қилиш мумкин эмас, у бемор хаёти учун ҳавфлидир. Вентрикулография Бу усулда ҳаво ёки контраст моддаси бош миянинг қоринчасига юборилиб, сўнг рентген суратларида мия қоринчалари кўринади. Ангиография Бу усулда контраст моддалар артерияга юборилади, сўнг рентген орқали қон томирларининг сурати кўрилади. Контраст модда (конрей, кардистраст, верографин, урографин) умумий ёки ички уйқу артерияларига, ўмров ости ёки умуртқа артерияларига 10-20 мл юборилади ва бир неча (сериялик) рентген суратлари олинади. Антиографияни имконияти: 1. бош мия томирларининг аномалияси (артериал ёки артерио-вена аневризма); 2. калласидаги ёки унинг ташқарисидаги артерияларнинг беркилиб қолган жойлари; 3. томирларнинг силжиши; 4. томирларнинг ўсмалари. 5. томирларнинг калибрини ва шаклини ўзгариши;

6. томирларнинг силжишига қараб гематомаларнинг ва ўсмаларнинг жойлашиш ерини аниқланади. Миелография Бу усул контраст моддаларни орқа миянинг тўр пардаси ости бўшлиғига (субарахноидал) юбориб рентген йўли билан текширишдир. Миелографияни икки усули мавжуд: юқоридан-пастга ва пастдан-юқорига контраст моддани юбориш усуллари. Пастдан юқорига усули бел соҳаси пункция қилиш, юқоридан пастга миелографияси эса субокципитал пункция йўли билан тўр парда ости бўшлиғига контраст моддаларни юбориш билан бажарилади. Орқа миянинг зарарланган ерини, ўсмасини, умуртқалар орасидаги диск чуррасини, умуртқаларнинг силжишини аниқлашда миелографиянинг аҳамияти каттадир. Қаттиқ ва тўр парда остидаги бўшлиқда, орқа миянинг ташқарисида жойлашган ўсма устида контраст модда конуссимон устун шаклида, асоси билан пастга қараган холда ушланиб қолади. Орқа миянинг ичида ўсган ўсмаларга тегишли сегментлар бўйлаб иккита тенг бўлмаган тасма сифатида контраст модда тўхтаб қолади. Орқа миянинг сурункали арахноидитида контраст модда ҳар хил шаклда ва катталикда бўлган бўлак томчиларига парчаланиб кетади. Компьютер томографияси Компьютер томографияси инглиз физиги Хаусфилд томонидан кашф этилган бўлиб, 1972 йилда биринчи марта клиникада кўлланилган ва бош мия касалликлариннг диагностикасида инқилобий ўзгариш ясади. Бу усул калла ичидаги

патологик жараёнлари беморга ҳеч қандай салбий таъсир қилмай ёки мия қоринчаларига юбормасдан, аниқ кесиб туширилган суратларни олишга имконият беради. Бу кашфиётнинг аҳамиятини рентген нурларининг очилиши ва унинг амалий медицинада қўлланиши билан тенглаштириш мумкин. Хозирги замон компьютер томографини рентген найчасини нурланиш режимини бемор бошининг ўқи атрофида 180-360о ўзгартириб, бу айланишнинг бир аниқ градусида тўхтатиш мумкин. Калла ичидаги ҳар хил зичликка эга бўлган муҳитлардан рентген нури ўтаётганида тўқималар қаршилигига учрайди, кейин эса ион нурланишини ёруғлик нурланишига ўзгартирувчи асбобга ўтади ва ёруғлик нури пайдо бўлади. Бу ёруғлик нурланиши қайд қилувчи детекторларга ва фотокўпайтиргичларга ўтади. Электрик сигналлар кейинчалик ЭВМга келади. Бу ерда (ютилиш) кўрсаткичларини математик йўл билан ҳисобланади, кейин калланинг кесилган сатҳининг ҳужайраси жадвалда реконструкциялаштирилади. Ютилиш коэффицентининг аниқлиги сувнинг (ютилиш) коэффицентига нисбатан фоиз ҳисобида 0,2 га етади. Калланинг кесилиш қалинлигини 3 дан 14 мм гача ўзгартириш мумкин. Трубканинг айланиши180 градусга етганда беморнинг боши атрофидаги трубканинг ҳаракати 80 сек. дан 4 минутгача чўзилади. Сўрилиш коэффициентларини экранда қора-оқ холда (тасвирланишнинг шаклланиши 10 хилда бўлади: паст қалинлик учун энг юқори қорадан, юқори қалинлик учун максимал оққача) ёки рангли телевизорда ёки сонли кўринишда қоғоз тасмасида тўғри ёзадиган қурилмаларда тасвирланади. Прибор кесилган

тўқималар қалинлигининг бир-биридан 0,2-0,5 % гача ажратиш қобилиятига эга. Жуда сифатли тасвирни олиш учун кўп холларда олдиндан венага рентген контраст моддалар юборилади. Супратенториал структураларни текширишда одатда 4 та кесилган қатламда тасвир олинади, параллеллар текислигида чизиқ орқали ўтиб, кўз косасининг ташқи чети ва ташқи қулоқнинг (қулоқ супрасининг) тешигини кесиб ўтади. Калла тубининг чуррасидаги патологик жараёнларини текширишда «кесиш текислиги» дастлабки текисликка нисбатан 15-20о да жойлаштирилади. Хозирги вақтда компьютер томографиянинг такомиллаштирилган янги стереографик усулига асосланган моделлари яратилган. Чизиқли коэффициентларнинг шкаласи ютишларини (зичлик коэффицентларини) калла ва унинг ичидаги моддалар учун қуйидаги схемада ифодалаш мумкин: суяк-қотиб қолган қон-бош миянинг кулранг моддаси -оқ моддаси - бош миянинг инфаркт манбаси - соф қон - киста суюқлиги -сув (ликвор, шиш суюқлиги). Томограммада ўсмаларнинг бир жойлари баланд, иккинчи жойи эса паст зичликни кўрсатади ва бош мия зичлигидан ажралиб туради. Менингиома учун энг баланд зичлик ҳарактерлидир. Глиома ўсмалари ҳар хил зичлик билан ажралиб турадилар. Бундай ҳусусият фақатгина ҳар хил ўсмалар учун эмас, балки биргина глиома ўсмасининг ҳар бир жойи ўзига хос зичликка эга эканлигини кўрсатади. Ён, III, IV қоринчалар, цистерналар, бош мия ярим шарлари оралиғи, Сильвий ва унча катта бўлмаган бош мия оралиқлари нормал ва патологик холларда томограммаларда жуда яққол

кўриниб турадилар. Окклюзия гидроцефалияси, бош миянинг ўчоқли ва диффузли атрофияси, калла ва бош миянинг ичидаги ҳар хил ўсмаларни, гематомаларни, бош мия абcцессларини, ҳавфли ўсмаларнинг метастазлари ва бошқаларни осонлик билан ташхис қўйиш мумкин. Компьютер томография усули мураккаб ва қимматбаҳо аппарат бўлишига қарамай ташхис қўйишда кўп ҳолларда бемор учун зиёнсиз бўлиб, бошқа усулларни, яъни вентрикулография, ангиография ва бошқа усулларни қўллашга ҳожат ҳам қолдирмайди. Келажакда компьютер томография аппаратурасини ички органларнинг ва организмнинг ҳамма касалликларини диагнозини қўйишда фойдаланилади.

Адабиётлар: 1. Герасимова М.М. «Нервные болезни». Дарслик. - Тверь. Триада. 2003й. 2. Жан Айкарди «Заболевания нервной системы у детей» в 2-х томах. Дарслик. – Москва. Бином. Лаборатория знаний 2013 й. 3. Маджидова Ё.Н. «Хусусий неврология».Дарслик. -Тошкент. Sharq. 2012 й. 4. Бадалян Л.О. «Детская неврология». Дарслик. - Москва. Медицина. 2001 й. 5. Маджидова Ё.Н. «Соматоневрология». Ўқув қўлланма. - Тошкент. Навруз. 2018 й. 6. Маджидова Ё.Н., Трошин В.Д., Погодина Т.Г., Хрулев А.Е. «Неотложная неврология». Дарслик. - Тошкент. Навруз. 2018 й. 7. Маджидова Ё.Н., Содиқова Г.К., Нурмухамедова М.А «Катталар ва болалар неврологик статусини қадамма-қадам текшириш бўйича амалий кўникмалар». Ўқув қўлланма. - Тошкент. ТАМАДДУН. 2017 й. 8. Маджидова Ё.Н., Усманова Д.Д. «Тунельные синдромы». Монография. - Тошкент. Baktria press. 2017 й. 9. Маджидова Ё.Н., Нурмухамедова М.А., Хайдарова Д.К., Прохорова А.Н. «Умеренные когнитивные нарушения у больных с дисциркуляторной энцефалопатией». Ўқув қўлланма. - Ташкент. ТАМАДДУН. 2015 й. 10. Маджидова Ё.Н., Нурмухамедова М.А., Азимова Н.М., Ким О.В., Хамидова Н.А. «Частная неврология». Ўқув қўлланма. - Тошкент. Узбекистон миллий энциклопедияси. 2014 й.

O'xshashlar

Қобиқли таблеткалар. таблеткани қобиқ билан қоплашдан кузатиладиган мақсад. Қобиқлаш усуллар

Овқат ҳазм қилиш органлари касалликлари

Асаб тизимининг хусусий физиологияси

Асаб тизимининг умумий физологияси

Олий асаб фаолияти физиологияси