Асаб тизимининг умумий физологияси

Асаб тизимининг умумий физологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

202 KB

Ko'chirib olish

Асаб тизимининг умумий физологияси Режа: 1. Нейрон тузилиши ва вазифалари. 2. Нейроглия ва унинг аҳамияти. 3. Миелинли ва миелинсиз асаб толалари. 4. Қўзғалишнинг тарқалиши. 5. Асаб ларда қўзғалишнинг ўтказилиши. 6. Асаб толасида моддалар алмашинуви. 7. Синапсларнинг хусусиятлари ва турлари. 8. Асаб-мушак синапслари. 9. Импульсларни электрик ўтказилиши. 10. Медиаторлар Синапсларда қўзғалишни ўтказилиши. 11. Рефлектор назариясининг асосий принциплари. 12. Рефлекс ёйи. 13. Моносинаптик ва полисинаптик рефлекслар. 14. Рефлекс туркумлари. 15. Асаб марказлари хақида тушунча ва уларнинг хусусиятлари, тормозланиш. 16. Реципро к ва қайтар тормозланиш. Марказий тормозловчи синапслар ва медиаторлар. 17. Пре- ва постсинаптик тормозланишлар. 18. Асаб тизимини уйғунлаштирувчи ва умумлаштирувчи вазифалари. Рефлекс халқаси. 19. Даминантлик принципи.

Нейрон, тузилиши ва вазифалари. Нейрон мустақил, функционал бирлик бўлиб, қўзғалувчанликнинг барча хусусиятларига эга. Улар қўзғалишни дендритдан аксонга қутблантириб тарқатиш хоссасига эга. Нейрон трофик (озуқа) бирлик хусусиятига эга. Агар аксони кесиб қўйилса, унинг периферик қисми бузилиб, парчаланиб кетади, бўлими ўзича регенерацияланмайди, чунки бу бўлим ҳужайрадангина озиқланади. Бу юқорида келтирилган хусусиятлар испан олими Кахал (1934) томонидан аниқланган бўлиб, нейрон назарияси деб аталади. Нейронлар импульсларни ўтказиш ва узатиш ҳоссаларига эга. Айрим асаб ҳужайралари физиологик фаол модда - нейросекрет ишлаб чиқаришга ихтисослашган. Нейросекретор ҳужайралар қонга икки хил модда ишлаб чиқаради: бири вазопрессин ва окситоцин, яъни ҳақиқий гормон моддаларидан ва иккинчиси - ажратувчи модда - ризилинг омилдан иборат. Бу нейросекретлардан вазопрессин ва окситоцин гипофизнинг олдинги қисмидаги фақат гормон ҳосил қилувчи ҳужайраларга таъсир қилади. Шунингдек улар хаёт фаолияти учун зарур бўлган барча моддалар билан глия ҳужайралари орқали таъминланади. Кўпчилик нейронлар импульсларини аксон терминлари учида ажраладиган махсус моддалар, яъни медиаторлар орқали узатади. Бу моддаларнинг кимёвий ҳоссаларига биноан куйидаги: холиноэргик, адреноэргик, дофаминэргик, серотенинэргик, пептидэргик ва шу каби нейронлар фарқланади. Нейронларга хос бўлган хусусиятлардан бири уларда моддалар алмашинувини юқорилигидир. Шу сабабли нейронлар кислород, глюкоза ва бошқа озуқа моддалар билан тўхтовсиз равишда таъминланишига муҳтождир. Нейронлар ўсимталарининг шакллари, миқдори ва тавсифига ҳамда бажарадиган вазифасига кўра туркумларга ажратилади. Тузилишига кўра униполяр, псевдополяр, биополяр ва мультиполяр нейронлар фарқланади. Умуртқали ҳайвонларнинг асаб тизимида биполяр ва мультиполяр нейронлар

бўлса, униполяр нейронлар асосан умуртқасиз ҳайвонларда учрайди. Униполяр ва псевдоуниполяр нейронлардан чиққан битта ўсимта сомадан узоқлашмасдан Т-шаклида иккига шохланади., уларнинг бири аксон иккинчиси дендрит ҳисобланади. Псевдоуниполяр нейронлар соматик рефлекслар ёйининг афферент қисмини ташкил қилади. Биполяр нейронлар иккита ўсимта, яъни аксон ва дендритдан ташкил топган бўлса, мультиполяр нейронлар кўп дендрит ва битта аксон билан ҳарактерланади. Биполяр нейроннинг, жумладан, узунчоқ мияда чиқаётган ўсимта аксон бўлсада, унинг дендритникидек 3 тадан 160 тагача шохланган толачалари бўлади. Бажарадиган вазифасига асосланган классификациясига биноан афферент ёки сезувчи (сенсор), контакт ёки оралиқ ва эфферент ёки марказдан қочувчи (харакатлан-тирувчи) нейронларга ажратилади. Афферент нейронлар ёки рецептор (лотин . receptum - олиш, қабул қилиш) нейронлар, жумладан сезги аъзоларидаги бирламчи ҳужайралар бўлиб, асаб импульсини МАТ га узатади. Афферент нейронлар синапслар ёрдамида, баъзан эса бевосита эфферент нейронларига тушади. Афферент нейрон аксонининг иккинчи учи рецепторда тугайди. К онтакт ёки оралиқ нейронлар эса М А Т да афферент ва эфферент нейронлар орасига қўйилгандай жойлашаган. Улариннг ўсимталари М А Т ни чегарасидан чиқмайди. М А Т нинг интернейрон аксонлари калта ва узун (1,5 гача) бўлиб, улар ўтказувчи асаб йўлларини шаклланишида иштирок этади. ҳар бир интернейрон 500га яқин синапсга эга. Синапслар хусусиятига кўра тормозловчи ва кўзғатувчи интернейронларга фарқланади. Интернейронлар М А Т нинг бўлимларида ўзак сонлари ёрдамида боғланиш хусусиятларига қараб проекцион , комиссурал, ассоциатив нейронларга бўлинади. Проекцион нейронлар ўз аксонлари орқали бош миянинг рострал (лотинчасига rostrum – тумшуқ) ёки дистал (distalig - марказдан узоқ) қисмлари билан боғланади. Комиссурал нейронларнинг аксонлари эса бош мия яримшарларини қарама-

қарши томонига йўналган бўлади. Ассоциатив аксонлар ўз атрофидаги зоналарда синапслар ҳосил қилади. Эфферент нейроннинг аксон учлари, жумладан мотонейрон М А Т дан чиқиб, тана му шак ларида тугайди. Баъзи бир эфферент нейронлар импульсларни бевосита ёки бошқа нейронлар орқали периферияга ўтказади. Уларга бош мия ярим шарлар пўстлоғининг ҳаракатлантириш - мотор зонасидаги пирамида нейронларини ўрта мия қизил ядроси, ретикуляр формация нейронлари орқали асаб импульсларини ўтказишини мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Улар ўз импульсларини орқа миянинг олдинги шохидаги мотор ҳужайраларга узатади. Вегетатив асаб тизимининг (ВАТ) эфферент нейронлари периферик вегетатив тугунларда жойлашган.Улар тегишли импульсларни мия устуни ва орқа миянинг кулранг моддаларига эфферент нейронлардан қабул қилади. Нейронларнинг ўзига хос хусусияти уларда доимо биотокни потенциаллар айирмасини ҳосил бўлиб туришидир. Нейрон биотоки икки шаклда ифодаланади; тинчлик ёки маҳаллий ва ҳаракат, ёки фаолият потенциаллари шаклида. Биотокнинг ҳосил бўлиши нейроннинг қўзғалувчанлик ва импульс ўтказиш ҳоссаларини ифодалайди. Маҳаллий потенциаллар ўзи пайдо бўлган жойдан узоқлашган сари сўниб боради. Улар жуда ҳам қисқа масофага тарқалади, масалан дендритдан аксоннинг бошланғич қисмигача етиб боради. Нейрон маҳаллий потенциалларни йиғиш тўплаш (Суммация) қобилиятига эга. Нейроннинг мембранасида пайдо бўлган маҳаллий потенциаллар фазовий суммация қилингач, етарли эффект ҳосил қилади. ҳаракат потенциаллари катта масофага тарқалади. Мия тўқимасининг плазматик мембранаси оралиғида ҳужайралааро бўшлиқ бор бўлиб, унинг эни 10- 15 нм ни ташкил қилади. Мия паренхимаси асаб ҳужайралари, уларнинг ўсимталари, глия ҳужайралари ва томирлари билан тўлган бўлади. Нейроглия ва унинг аҳамияти.

Глия майда, турли шаклли, ихтисослашган ҳужайра бўлиб, улар нейронлар ҳамда капилярлар оралиғини тўлдиради. Глия атамаси грекча бўлиб елимни англатади. Глия хужайраларини қуйидаги турлари фарқланади: 1. Астроглия (макроглия) - асосан таянч ва капилярдан зарур моддаларни нейронга ташиш вазифасини бажаради. Астроцитлар МАТ нинг сиртқи ва ички юзасида кенг тарқалган. 2. Маргинал нейроглия - нерв найининг ички ва сиртқи қатламларида учрайди. Асаб толалари оралиғида жойлашиб, миелин қобиқларини ҳосил қилади. Маргинал глиянинг олигодендритлари марказий ва периферик асаб тизими нейрон таналарини ўрайди ва асаб қобиғини ҳосил қилади. 3. Переферик нейроглия - Шванн, ВАТ даги стеллит (мантия), леммоцит ва бошқа ҳужайралардан иборат. Шванн ҳужайралар периферик асаб тизимидагина учрайди. Улар аксонлар қобиғини ташкил қиладиган ягона ҳужайралардир. Стеллит ҳужайралар ганглиядаги сезувчи нейронларни, шунингдек вегетатив ганглиялардаги мультипольяр нейронлар танасини япроқ каби ўраб олади, лемоцитлар перифериядаги миелин қобиқсиз ВАТ ни ўраб олган Шванн ҳужайраларидир. Шванн ҳужайралари М А Т даги маргинал ва периваскуляр глия сингари изоляция вазифасини бажаради. Улар миелин функцияларини ва структура бутунлигини таъминлайди. Шунингдек, М А Т нинг стеллит ҳужайралари сингари Шванн ҳужайраларни ҳам модда алмашинувида қатнашишдан ташқари фагоцитоз қобилиятига эга. 4. Эпендимал нейроглия - нейроэпетелиал ҳужайралардан иборат бўлиб, орқа миянинг марказий канали ва мия қоринчалари деворларини қоплаб олган. Улар цилиндрик эпителейни эслатади ва шунинг учун ҳам эпендима деб аталади. Апикал (юқори) қисми ҳужайра мембранасининг калта бармоқсимон туклари (микроворсинкалари) билан қопланган. Микроворсинкалар оралиғидаги типик киприкчалар, с екунди га 6 марта ҳаракатланади ва мия суюқлиги (ликвори) ни ҳарака т га келтиради. Баъзи эпендимал ҳужайралар периваскулярнинг, яъни томирнинг базал мембранасигача боради. Бошқа хиллари эса секретор фаолиятига эга бўлиб, орқа мия суюқлигини ишлаб чиқаради. 5. Микроглия М А Т нинг ретукулоэндотелиял тизимидан иборат

бўлиб, патологик ҳолатлардагина роль ўйнайди. Улар мия юмшоқ пардасининг моддага ёпишиб турган қисмида тўпланган. Микроглия ҳаракатланиш ва фагоцитоз қобилиятига эга. Зарур бўлганда М А Т тўқимаси бўйлаб тез тарқалиб кетади. М А Т да "соқчилик" қилади, майда шикастланган ҳужайраларни фагоцитлар келгунига кадар бартараф қилади. Глия ҳужайралари нейронлар сингари импульс активлигига эга эмас. Уларнинг мембранаси инерт мембрана потенциалини ҳосил қиладиган зарядга эга. Масалан, каль-мар Шванн ҳужайрасининг мембрана потенциали 40 мВга тенг. Глия ҳужайраларининг мембраналари ўртасидаги контакт жуда кам қаршиликка эга. Шунга қарамай глия ҳужайралари потенциалларни декрементлик билан тарқатади. Глия нейронлар билан жуда ҳам яқин контактда бўлади. Шунинг учун нейрондаги қўзғалиш глия элементларининг электр ходисаларига таъсир этади. Глиянинг мембрана потенциали калий ионининг миқдорига боғлиқ. Нейрондаги қўзғалиш ва унинг мембранасидаги реполяризация вақтида калий ионлар кўп миқдорда ажралади. Натижада глия атрофида унинг миқдорини кўпайиши глия ҳужайрасида деполяризацияни вужудга келтиради. Нейроглиянинг асаб фаолияти учун муҳим аҳамиятга эга эканлигини ишлаётган нейронлар атрофида глия ҳужайраларининг кўпайишидан билиш мумкин. Масалан, ёруғлик ёки қўнғироқ билан таъсирлаш вақтида каламуш миясининг кўриш ёки эшитиш зонасида ишлаётган асаб ҳужайралар атрофида глия ҳужайралари кўпайиб кетади. Шартли рефлекслар ҳосил бўлишида ҳам глия катта аҳамиятга эга. Миелинли ва миелинсиз асаб толалари. Аксонлар миелин қобиғли ва қобиғсиз бўлади. Миелинли тола цилиндр ва уни ўраб олган миелин ва Шванн қобиқларидан тузилган. У цилиндр мембрана (ёки аксолемма) ва аксоплазмага эга. Миелин парда Шванн ҳужайраларининг маҳсули бўлиб, липид ва оқсилдан тузилган. Миелин парда электр изоляцияси ролини бажаради.

Миелинсиз толалар фақат Шванн қобиққа эга бўлиб, асосан ВАТда учрайди. Қўзғалишнинг тарқалиши. Аксонларнинг асосий вазифаси сомада ҳосил бўлган қўзғалишни ўтказишдан иборат. Миелинли ва миелинсиз толалар қўзғалишни ўтка- зишда бир-биридан фарқ қилади. Миелинсиз толадаги қўзғалиш секин-аста ўқ цилиндр мембранаси бўйлаб узлуксиз тарқалади. қўзғалишнинг тарқалиш тезлиги миелинсиз асаб толаларида аксоннинг диаметрига боғлиқ. Уларнинг диаметри 100 мкм дан 1000 мкм гача бўлади. Миелинли асабларда эса аксон диаметри, миелин ҳисобига йўғонлашган. Миелинли асаб толасининг диаметри 12 мм дан 22 мм гача бўлади. Кўзғалиш бир секундига 70 метрдан 120 метргача тезликда ўтказилади. Аксонлар бўйлаб қўзғалишнинг тарқалиши ҳаракат потенциалларини, ионлар механизми асосида ҳосил бўлиши ва асабнинг қўзғалган қисмлари оралиғида пайдо бўлган электр токини мембрананинг ионлар ўтказувчанлигига таъсир этишига боғлиқ. Агар тола мембранасининг бир қисмида унинг кутблари кескин ўзгарса (деполяризация содир бўлса) ҳаракат потенциали вужудга келади. Чунки натрий ионлари цитоплазмага ўтиши оқибатида мембрананинг ички юзаси мусбат зарядланади. Пайдо бўлган ионлар ҳаракати ва мембранадаги электр ўзгаришлар асаб толасининг кўзғалган ва кўзғалмаган қисмлари ўртасида маҳаллий токни вужудга келтиради. Маҳаллий ток асаб толасининг тинч турган мембрана қисми кутбларини ўзгартиради, яьни депляризациялайди ва мембрананинг натрий ионларига бўлган ўтказувчанлигини ошириб, аксоннинг шу қисмида ҳаракат потенциали вужудга келиши учун шароит яратади. ҳосил бўлган ҳаракат потенциали эга аксоннинг шу қисмидан яна бошқа қисмларига юқорида айтиб ўтилганидек тарқалаверади. Одатда мембрана деполяризацияси жараёнида манфий ва мусбат ҳаракат потенциали излари кузатилади. Манфий потенциал изи мембрана де-поляризация изини, мусбат изи эса мембранани одатдаги кутбланиши кучайишини, яьни

гиперполяризацияни ифодалайди. Миелинсиз асаб толаларида маҳалий ток мем-брананинг ҳар қандай қисми орқали бемалол ўтаолди, чунки Шванн хужайралар қарийб электр қаршиликка эга бўлмайди. Натижада маҳаллий ток асаб толасининг учига қараб мембрана бўйлаб узлуксиз, кетма - кет деполяризация ҳосил қилиш йўли билан тарқалаверади, қўзғалишни узлуксиз ўтказилиши маҳаллий токни сўнишга олиб келади. Миелинсиз тола қанча йўғон бўлса, қўзғалиш шунча катта тезлик билан ўтказилади. Аксон ўқ цилиндрининг миелин мембрана билан узилиб-узилиб ўралиши ва миелиннинг катта электр қаршиликка эга бўлишлиги қўзғалишни сифат жиҳатидан янги усулда тарқалиши учун шароит яратади. Миелин ўралмай қолган зонасида эса электр қаршилик жуда кам. Аксоннинг Ранвье зонаси, яъни миелин урамай қолган қисмига ҳар томонлама ичкарига ботик холатда кўриниб туради. Ботиқ қисм мембранасида махаллий токнинг ўзгариши поғона даражага еткач, ҳаракат потенциали пайдо бўлади. ҳосил бўлган қўзғалиш импульси миелинли участкани четлаб, бўғиндан бўғинга сакраб ўтади ва бўғинлар ўзаро тарқалади. Бундай сакраш йўли билан импулсларни тарқалишини сальтатор (лотинчасига saltare – сакраш) тарқалиш деб аталади. Миелинли асаб ларда қўзғалишни ўтказиш вақти Ранвье бўғинлари оралигидаги масофага тўғри пропорционал бўлади, яъни у қанча узун бўлса, қўзғалиш шунча тез ўтказилади. Эволюция жараёнида пайдо бўлган миелинли асаб тола қўзғалишни тез ва сальтатор тарқатиш билан бирга жавобини тез ҳосил бўлиши учун жуда ҳам кам энергия сарфлашини таъминлайди. Қ ўзғалишни ўтказилиши ва уларнинг тезлиги асаб тизимининг тузилишига, типига, нейронларнинг қўзғалувчанлигига ва лабиллигига боғлиқ. қўзғалувчанлик қанчалик юқори бўлса, лабиллик ва бинобарин ўтказувчанлик ҳам шунчалик катта бўлади. Асаб толасининг қўзғалувчанлиги мушакникига нисбатан анчагина юқори, лекин ҳамма асабларда бир хил эмас. Миелинли тола миелинсиз толаларга нисбатан юқори қўзғалувчанликка эга.

Эрлангер ва Гассер (1937) қўзғалишни ўтказиш тезлигига асосланиб нерв толаларини қуйидаги типларга ажратади. Иссиққонли ҳайвон асаби совуққонли ҳайвонлар асабига нисбатан импульсни тезроқ ўтказади. Масалан, иссиққонли ҳайвонларнинг А тола асаблари импульсни 6-120м.с да ўтказса, совуққонли ҳайвонларники эса -10- 50 м.с тезлик билан ўтказади. А - толалар энг йўғон тола бўлиб, импульсларни орқа миянинг ҳаракатлантирувчи асаб марказидан тана мушакларига ва ундаги рецепторлардан тегишли асаб марказларига ўтказади. ҳаракат потенциаллари 0,4-0,5 мс, деполяризация манфий изи 15-20 мс, мусбат изи эса 40-60 мс давом этади. А б , A в ва A дельта толалар асосан сезувчи асаб толалари бўлиб, нисбатан ингичка, қўзғалишни секин ўтказади ва ҳаракат потенциали узоқ вақт давом этади. Бу асаб толалари импульсни тактил, баъзан оғриқ, ҳарорат ва ички аъзолардаги рецепторлардан МАТ га ўтказади. Аг толалар, бундан мусстасно, импульсларни орқа миянинг нейронларидан интрафузал (лотин. fusus - дуг, in -ичида), яъни капсулага ўралган мушак толаларига ўтказади. В - типдаги асаб толаларига миелинли, ВАТнинг тугунолди (преганглионлар) толалари киради. ҳаракат потенциали I-2 мс давом этади. Уларда деполяризация манфий изи ҳосил бўлмайди. ҳаракат потенциалининг реполяризация фазаси бевосита гиперполяризация мусбат изига ўтиб кетади ва у 100-300 мс давом этади. Кўпчилик С - типдаги асаб толалари симпатик нерв тизими (САТ)нинг тугункети (постганглионар) толаларидан иборат. Оғриқ сезгиси, иссиқ ва совуқ, босим таъсирларидан ҳосил бўлган импульсларни ҳам С типидаги асаблар ўтказади. Уларда манфий изи 50-80 мс, мусбат изи эса 300-1000 мс давом этади.

Асаб толаларда қўзғалишни ўтказилиши I. Икки томонлама ўтказиш. Танадан ажратиб олинган асаб толаси қўзғалишни ҳар икки томонга ўтказиш хусусиятига эга. Агар асаб толасини икки учига электр ўлчагич асбоб билан уланган икки жуфт импульс узатувчи электродлар туташтирилиб, унинг ўрта қисмига электр ток таъсир эттирилса, иккала электрод зонасида ҳаракат потенциаллари (импульс) ҳосил бўлганлигини асбоб кўрсатади. Организм муҳитида эса қўзғалиш асаб толалари орқали фақат бир томонлама, рефлекс ёйига хос йўналишда, яъни толаларининг нерв марказига ва аксинча асаб марказидан эффекторга ўтказилади. 2. Асаб толаларининг физиологик бутунлиги. Асаб толаси орқали қўзғалишни ўтказилиши учун унинг мембранаси анатомик жиҳатдагина эмас, балки функционал бутун бўлиши ҳам керак. Бунинг учун электр ўтказгич сим сингари асаб толасининг бутун бўлиши кифоя қилмайди. У физиологик бутунликка ҳам эга бўлиши шарт. Асаб мембранасининг бутунлигини шикастлайдиган ҳар қандай таъсиротлар (асабларни узилиши ёки чўзилиши), ҳамда асаб импульси ҳосил бўлишини бузувчи (асаб толасини совутилиши, иситилиши ва турли кимёвий: спирт, новокаин, кокаин ва бошқалар) моддалар таъсир этса қўзғалиш (импульс) ўтмайди. 3. Қўзғалишни алоҳида-алоҳида ўтказиши. Маълумки, асаб толаси жуда кўп толалардан ташкил топган асаб ўрамидан иборат. Аммо асаб ўрамидаги битта тола орқали ўтказилаётган қўзғалиш уни ёнидаги толаларга ўтмайди. Бунинг сабаби асаб толаси махсус қобиққа ўралганлиги ва толалараро бўшлиқни тўлдирган суюқликнинг қаршилиги, тола мембранасиникига нисбатан ниҳоятда кичик эканлигидир. Асабнинг бу хусусияти қўзғалишни алоҳида-алоҳида, яъни изоляциялаб ўтказиш дейилади. Бу хусусият жуда катта аҳамиятга эга. Жумладан маълум мушак гурухи қисқаришни, фақат унда учлари тугаган асабнинг таъсирланиши таъминлайди.

Асаб толасида моддалар алмашинуви Тинч турганда асаб толаси бетўхтов О 2 сарфлаб, карбонат ангидридни ажратиб туради. Бақа асабининг нафас коэффиценти 0,8 эканлигини, унда асосан углеводлар парчаланиши кўрсатади. Бир грамм қуймич асаби тинч турган вақтида дақиқасига 0,008 мг СО ажратади, қўзғалиш вақтида эса 16%гача кўпаяди. Кислородсиз муҳитда асабнинг қўз-ғалувчанлик билан ўтказувчанлик қобилиятлари йўқолади. қўзғалиш вақтида моддалар алмашинуви кучаяди, О 2 сарфланиши, СО ва иссиқлик ажралиши ортади. Бақа қуймич асабининг 1г тинч холатда, дақиқасига 4,14.10 кал иссиқлик ажратади. Асаб кўзғалганда иссиқлик ҳосил бўлиши ошади. Масалан, битта импульс 1см масофага ўтказиш вақтида 10 кал иссиқлик ажралади. Асаб фаолияти учун ажралаётган энергия мушакникига нисбатан 1.000000 марта кам. Асаб толаси кўзғалган вақтида АТФ ва креатинфосфатнинг парчаланиши кучаяди. Сут кислотасининг ҳосил бўлишини ортиши гликолизни ҳам жадаллашганлигини кўрсатади. Маълумки, асаб учун зарур энергия митохондрияда ҳосил бўлади. Митохондриялар хужайра танасида, аксоннинг терминалидаги тугмачалар ва глияда учрайди. Улар энергияга бой моддаларни ядро атрофи муҳитига ва хужайранинг ўсимталарига тарқалишини таъминлайди. Митохондрияларда ҳосил бўладиган энергия асаб хужайрасидаги барча реакциялар, асаб толасининг мембранаси бўйлаб импульсларнинг ҳаракати ва синапслар фаолияти, мембрананинг қўзғалувчанлигини, калий-натрий насосининг иши учун сарфланади. Асаб лар учун хос хусусият улар кўзғалганда энергиянинг нисбати кам сарфланишига эмас, балки унинг нисбий толмаслиги ҳамдир. Н.Е. Введ ен ский ( 184 й) асаб ни индукцион ток билан тўхтовсиз таъсирланганда 8 соат давомида му шак қисқарганини кузатган. Демак, асаб бир неча соат давомида толмасдан ишлайверади. Асаб толала р и иш қобилиятини 9-12 соат давомида ҳам йўқотмайди. Аммо асаб лар узоқ ишласа асаб га таъсир берилса, унда рефрактор фаза узаяди. ҳар бир импульс хисобига ажралаётган иссиқликнинг миқдори

камаяди ва импульслар ўтказиш тезлиги пасаяди. Бундай ўзгаришлар рўй беришга қарамай, асаб сустроқ даражада ишлайверади. Қ ўзғалиш вақтида асаблар энергияни асосан Nа-K насосининг иши учун сарфлайди. қ он билан таъминланиш етарли бўлса, бу насос цитоплазманинг ион таркибини бир текис сақлаб тура олади. Ингичка асаб лар битта импульс ҳосил қилиш учун K Қ ионларининг I.1000, йўғон асаб лар эса I.100000 қисмини йўқотади. Бинобарин ингичка асаб тола лар и анча тез толиқади. Синапсларнинг хусусиятлари ва турлари. Асаб им-пульсларни бир нейрондан бошқа нейронга, мушак ва без ҳужайраларга ўтказилишини таъминлайдиган аппаратни синапс дейилади. Нейронлар синапслар ёрдамида ўзаро алоқада бўлади. Синапс (грек, синапсис) тўташиш, боғланиш ва алоқа маъноларига эга. Одатда асаб толаларининг учи кенгайиб тугмача ҳосил қилади. Аксоннинг учини қоплаб олган жойи синапс олди (пресинаптик) мембрана дейилади. Синапсларда майда ва йирик донали ва донасиз гранула пуфакчалар везикулалар ҳамда митохондриялар бўлади. Пуфакчаларда қўзғалишнинг ўтказилишини таъминлай - диган, воситачи кимёвий моддалар медиаторлар синтез қилинади ва сақланади. Майда пуфакчаларнинг диаметри 40-50нм га, йириклариники 80-100нм га тенг. Пресинаптик мембрана импульсни ўтказилиши керак бўлган асаб, мушак, без хужайра мембранаси синапскети (постсинаптик мембрана) деб аталади. Синапсолди ва синапскети мембраналар орасида жуда кичик эни 10-50 нм бўлган бўшлиқ мавжуд, уни синапс ёриғи дейилади. Синапс хужайралараро суюқлик билан тўлган, унинг таркиби қон плазмасининг туз таркибига яқин бўлади. Синапслар бир қанча хусусиятларга эга. Улар импульсларни фақат бир томонга, пресинаптик толадан постсинаптик мембранага ўтказади. Импульсни ўтказиш медиатор ёрдамида бўлади. Ажраладиган медиаторнинг миқдори узатилаётган импульслар сонига мутаносиб бўлади. Битта нейрониннг барча синапсларида бир хил медиатор синтез-ланади.

Синапслар қўзғалишни кечиктириш хусусиятига эга.У кечикиш 0,5-1,5 мс га тенг. Бу хосса асабда қўзғалишини ўтказиш тезлигини юқори ва синапсда паст бўлишига боғ-лиқ. Пресинаптик мембранадан ўтказилаётган импульслар тезлиги постсинаптик мембрананиқига ўхшамайди. Шу сабабли синапсларда ритмларнинг ўзгариши, яъни трансформацияси содир бўлади. Синапсларнинг қўзғалувчанлиги ва лабиллиги паст. Синапслар гипоксияга, наркотиклар, заҳарли ва кимёвий моддалар таъсирига жуда ҳам сезгир бўлади. Синапслар тез толиқиб қолиш хусусиятига эга. Синапслар МАТ да ахборотларни қайта ишланишида катта роль ўйнайди. Бир нейрон таҳминан 40 минг синапсга эга. Асаб тизими нейронларининг миқдори 10 эканлиги хисобга олинса, синаптик боғланишлар ниҳоятда кўп эканлигини тушуниб олса бўлади. Синапслар кимёвий ва электр, қўзғатувчи ва тормозловчи, нейронлар ва нейроаъзо каби бир неча гуруҳларага ажратилади. Умуртқали ҳайвонлар асосан кимёвий ва қисман электр, яъни эфапс синапсларга эга. Грекча ephapsis - тегиб туришни билдиради. Электр синапсларда пресинаптик ва постсинаптик мембраналар ўзаро қўшилади ёки бири-бирига ниҳоятда яқин туради. Пресинаптик ва постсинаптик мембраналар қўшилган қисмида ингичка (диаметри 1 нм) каналчалар бўлиб, улар орқали преси-наптик мембранадан постсинаптик нейронга биоэлектр токи ўтказилади. Пресинаптик ва постсинаптик мембраналар бир-бирига жуда ҳам яқинлашганларида, улар оралиғи контакт кўприкчалари билан бўлинади. Бундай кўприкчалар 50-100 нейронларни ўзаро бирлаштиради. Электр синапслар асосан балиқ, судралиб юрувчилар ва қушларда, қисман сут эмизувчиларда учрайди. Эфапс синапслар электр балиқнинг орқа миясидаги нейронларда, амфибияларни вестибуляр ядросида каламушларнинг Дейтерс ва учтармоқли ядроларида, приматларнинг мия пўстлоғида ҳам учрайди. Электр синапслар электр импульсларини жуда ҳам катта тезлик билан ўтишини ва зудлик билан содир бўладиган организм жавобларини ўтказилишини таъминлайди.

Тезлиги ва сифати ҳар хил бўлган импульсларни умумлаштириш зарур бўлиб қолганида кимёвий синапслар ишлайди. Нейронлараро алоқаларни нейронал синапслар таъминлайди. Аксонни аксонга (аксо-аксонал), аксонни дендритга (аксо-дендрит), аксонни асаб хужайрага (аксо-соматик), дендритни дендритга (дендро-дендрит) боғлайдиган синапслар бўлади. Нейро аъзо синапслар асаб и турли аъзоларга боғланишини таъминлайди. Нейро аъзо сина пслар мионеврал (му шак - асаб ), аксо-васкуляр (аксон-томир) ва нейро-секретор синапсларга бўлинади. Асаб -му шак синапслар мотонейрон билан му шак толаси орасидаги боғланишни, аксовескуляр синапслар аксон ва қон томирини, нейро-секректор синапслар эса гипоталамусдаги секретор хужайраларнинг аксони ўртасидаги алоқаларни таъминлайди. Асаб -му шак синапслари. Асаб толаси ни му шакк а боғлайдиган синапслар - пресинаптик, постинатик мембраналар ва улар оралиғидаги бўшлиқда н ташкил топган. Асаб нинг пресинаптик учидаги пуфакчалар ацетилхолин бўлади. Аксондаги ҳаракат потенциали импульсларни пуфакчадаги ацетилхолинни синаптик бўшлиққа тиқили-шига олиб келади. Бу ходиса механизмида Са 2+ муҳим роль ўйнайди. Улар хужайралараро суюқлиги таркибидан электр таъсирига сезгир кальций каналлари орқали асаб учидаги тугмачага ўтади. Кальций канали пресинаптик мембрана-нинг ҳаракат потенциали таъсиридан деполяризацияланиши туфайли фаоллашади. Шундай қилиб, пресинаптик мембра-нанинг деполяризацияси Са 2+ каналларининг очилиши ва у орқали Са 2+ ни тугмачаларга киришини, уни таъсиридан ажралган медиаторни синаптик бўшлиққа тў к илишини таъминлайди. Ацетилхолин му шак толасининг мембранаси, яъни постсинаптик мембрананинг рецептор зонасига таъсир қилади. Му шак толасининг бу зонаси мембрананинг махсус оқсил моддасидан иборат бўлиб, ацетилхолин таъсирига жуда ҳам сезгир. Шунинг учун ҳам уни холинорецептор деб аталади. Холинорецептор электр

таъсиридан ион каналларига эга эмас, шу сабабли ҳаракат потенциалини ҳосил қилмайди. Ацетилхолин билан холинорецепторнинг ўзаро таъсиридан мембрананинг натрий ва калий ионларига бўлган ўзгарувчанлиги ўзгаради. Ацетилхолин (медиатор) билан холинорецепторнинг ўзаро таъсири постсинаптик мембрана кутбларини ўзгартиради, яъни мембранани деполяризациялайди. Бу эса постсинаптик потенциал ҳосил бўлганлигини ифодалайди. ўз навбатида ҳосил бўлган бу постсинаптик потенциал кескин ўзгариши билан мушак толасига тарқалади. Синаптик бўшлиқда медиаторларни парчаловчи энзим тизими бор. Бўшлиққа тўқилган ацетилхолин ацетил-холинэстереза энзими томонидан тезда парчалаб юборилади. Одатда ажратилаётган ацетилхолин миқдори асаб толаси импульларининг сонига тенг бўлади. Импульсларни электр воситасида синапсдан ўтказилиши электрик (эфаптик) узатиш деб аталади. Электрик узатиш механизми асаб толаси орқали деполяризация тўлқинини узатилиши механизмига ўхшайди. ҳаракат потенциали асаб ни пресинаптик учига боргач, аксоннинг эфапс кўприкчаси орқали постсинаптик мембранада деполяризацияни пайдо қилади. Э фапс синапсни к имёвий синапсдан фарқ и, унда постсинаптик токнинг генератори пресинаптик мембранада бўл ишидадир .Унда пайдо бўлган ҳаракат потенциали постсинаптик хужайранинг мембранасига электротоник тарқалади. Электрик узатишда синаптик кечикиш бўлмайди. Электр сигналнинг икки томонга (антидром), баъзилари эса фақат бир томонга (ортодром) ўтказади. Элек-троснапслар асосан кўзгатувчи потенциалларнигина ўтказади. Шу хусусияти кимёвий синапслардан фарқ қилади. Медиаторлар биологик фаол моддалар бўлиб, қўзғалишни синапс орқали узатишда воситачи ролини бажаради. Улар пресинаптик асаб учида (теминалида) синтезланади ва тўпланади. Асаб нинг терминалида ҳам уларнинг синтезланиши ва парчаланишини таъминлайдиган энзимлар бўлади. Медиатор таъсирининг кучига мос хажмда ажралади. Улар постсинаптик рецепторга таъсир қилади. Пресинаптик терминал

медиаторнинг парчаланиш махсулотлари, масалан холинни фаоллик билан қайтариб олиш ва улардан яна ацетилхолин ҳосил қилиш қобилиятига эга. Медиаторлар таъсирини фармакологик моддалар ёрдамида сусайтириш ва хатто йўқотиш мумкин. Медиаторлар махсус пуфакчаларда тўпланади. Бу эса ўз навбатида синапсларни толиқишига сабабчи бўлади. Майда донали (гранулали ) пуфакчаларда норадреналин, йирикларида катехоламинлар (адреналин, дофамин), донасизларида эса ацетилхолин сақланади. Бу медиаторлар адренергик асаб ларнинг пресинаптик пуфакчаларида синтезланади ва ВАТ ва М А Т нинг барча бўлимлари учун ҳам хизмат қилади. Медиаторлар тоифасига юқорида санаб ўтилганлардан ташқари серотонин, аспарагин кислота ва хакозолар киради. Пресинаптик гранулали пуфакчаларда энзим ҳосил қилувчи махсус тизимлар бор. Ацетилхолин ацетилхолинэстараза энзими томонидан парчаланиб кетади. Ацетилхолин ҳаракат аксоннинг му шакк а туташган учида, М А Т аксонларининг коллатералларида, орқа миянинг хромафин хужайраларига боғланган аксонларида, преганглионар нейронларда, ўрта миянинг ретикуляр формацияси, мияча, базал ганглиялар ва пўстлоғдаги нейроннинг терминалларида синтезланади. Катехоламинлар тирозиндан ҳосил қилинади. Периферик ва марказий синапсларда катехоламинлар м е диатор хисобланади. Дофамин ўрта мияда, тарғил тана ва гипотала-мусдаги нейронларда, норадреналин ўрта ва узунчоқ миялар, ҳамда мия кўпригида ҳосил бўлади. Серотонин мия устунининг нейронларда триптофандан синтезланади. Бу медиаторлар орқали импульслар янги пўстлоқ, гиппокам п , тини қ шар, бодомсимон тана, гипоталамус, мия устуни, мияча пўстлоғи ва орқа миячага тарқалади. Тормозловчи медиатрларага г-аминомой кислота ва глицин киради. Улар постсинаптик мембранани геперполяризациялайди ва тормозловчи постсинаптик потенциал ҳосил қилади. Улар таъсиридан постсинаптик мембрананинг кич ик ионларни ўтказувчанлиги кучаяди ва натижада хлор

аниони ва калий катиони хужайрага киради. г-аминомой кислота орқа ва бош миядаги нейронларга учрайди , п остсинаптик ва пресинаптик тормозланишларни вужудга келтиради. Глицин асосан орқа мияда учрайди. Бу икки медиатор синаптик бўшлиққа тушгач, глия ва асаб хужайралар томонидан йўқ қилинади. Синапсларда қўзғалишнинг узатилиши. Синаптик пуфакчалардаги медиаторлар ёрдамида қўзғалиш нейронлардан нейронга ёки му шакк а, секторлар хужайраларга узатилади. Бир нейрон синапсларида фақат бир хил қўзғатувчи ёки тормозловчи медиатор ажралади. Улар синаптик бўшлиққа тушгач, постсинаптик мембранада қўзғатувчи постсинаптик потенциал, ёки тормозловчи постсинаптик потенциал ҳосил қилади. Импульс узатишда мембрана қутибларини ўзгариши - деполяризация мухим роль ўйнайди. Медиаторлар постсинаптик мембрананинг натрий ва калий ионларини ўтказиш қобилятини ўзгартиради. Бунинг оқибатида содир бўладиган деполяризация махаллий қўзғалишни пайдо қилади. Махаллий потенциал поғона даражасига етгач, ҳаракат потенциалига, яъни токга айланади. Аксо н импульслари таъсирида тормозловчи асаб учларидан постсинаптик мембранани гиперполяризацияловчи медиатор ажралади. Постсинаптик мембрана гиперполяризацияси тормозловчи постсинаптик потенциалдан иборатдир. Постсинаптик мембрана ўзига хос медиатор таъсири ни гина сезиш хусусиятига эга. Улар электр потенциаллар таъсирини сезмайди. Синапслар иши махсус энзимлар (ацетилхолинэстераза, аденилатциклаза, АТФ-аза) ва натрий, калий ионлар и томонидан амалга оширилади, Медиаторлар таъсири постсинаптик мембранадаги махсус оқсил рецепторлари орқали амалга оширилади. Бу рецептор соха юқори зичлик к а ва муайан медиатор таъсирига нисбатан сезувчанлиги камайиб боради. Тинчлик потенциалини ҳосил бўлиши. Ацетилхолин таъсиридан му шак толасининг постсинаптик мембранасидаги ион каналлар фаоллашади. Бу кимёвий таъсиридан

қўзғаладиган каналлар, электор таъсиридан қўзғаладиган (электор - қўзғалувчан) каналга ўхшаб оқсил маромолекуласидан тузилган ва мембрананинг липид қатламига ботиб кирган бўлади . Канал транспорт тизими ва рецептордан тузилган. Бу рецептор медиатор (масалан , ацетилхолин) билан бирикиш хоссасига эга. Оқсил рецептор молекуласи постсинаптик мембранада ацетилхолин билан тез қўшилиб шундай бир модда ҳосил қиладики, унинг таъсиридан постсинаптик мембрананинг ионлари осон ўтказиш қобилятлари йўқолади. Тез орада рецептор фаоллиги тикланади. Медиатор бўлмаса канал ёпиқ бўлади. Бу канал тешигининг эни 0,65нм га тенг , электр қўзғатувчанлиги натрий ва калий каналникидан анча кенг. У саралаш хоссасига эга бўлмагани учун натрий, калий ва кальций ионларини ҳам ўтказиб юбораверади. Маьлумки, му шак толасининг саркоплазмаси унинг атрофидаги суюқликка нисбатан манфий электр зарядига эга. Шунинг учун ичкарига кираётган натрий ионларининг миқдори қарши томонга ҳаракатланаётган калий ионлари миқдоридан кўп бўлади . Натижада мембрана деполяризацияланади. ҳосил бўлаётган тинчлик потенциали кучи ацетилхолин миқдорига боғлиқ. қанчалик ацетилхолин кўп ажралса, тинчлик потенциали кучи ҳам шунчалик катта бўлади. Тинчлик потенциали поғана кучига етгач, ҳаракат потенциали токка айланади. Бунинг асосий шарти аксоннинг электр қўзғалувчан мембранасида кескин деполяризацияни содир бўлишидир. Шундан кейингина ток ҳосил бўлади. Постсинаптик миниатюр потенциаллар. Асаб - мушак синапсидаги пуфакчалардан ацетилхолин синаптик бўшлиққа маълум миқдорда, яьни квантлар шаклида ажралади. Пресинаптик тола учига келган импульс "бор ёки йўқ" қонунига риоя қилади ва ўзгармас амплитудага (кучга) эга. Келаётган ҳар бир импульс пресинаптик мембранадан бир квант медиатор ажралишини таьминлайди. ҳар бир квантда 2 минггача ацетилхолин молекуласи бўлади. Бу ходиса ўз - ўзидан (спонтан) рўй бериши мумкин. Унинг таьсиридан қисқа муддатли кучсиз

деполяризация содир бўлади. Бу постсинаптик мембранада спонтан равишда ҳосил бўлган потенциаллар амплитудаси (0,5 мВ) тинчлик потенциалидан 50-80 марта кам. Миниатюр потенциалларини асаб - мушак тугмачасида ва нейронаро синапсларда кузатиш мумкин. Уларнинг кучи бир квант ацетилхолин медиаторига мос бўлиб, ҳар бир секундда ҳосил бўлиб туради. Рефлекс деб рецепторларни ташқи ва ички муҳитдан таьсирланишига организмнинг МАТ иштирокида амалга оширган жавобига айтилади. Рефлекс рецепторлар таьсир-ланганида тўқималар, аьзолар ёки бутун организм фаолиятида реакциялар содир бўлиши, ўзгариши ёки тўхташи билан ифодаланади. Рефлекс маьлум рецептор зонасига организмнинг ташқи ёки ички муҳитларида рўй берган ўзгаришларига таьсиридан бошланади. И.М.Сеченов, И.П.Павлов, А.А.Ухтомский ва уларнинг шогиртлари, издошлари томонидан яратилган назарияга биноан рефлекс тушунчасига асаб тизими фаолиятини барча кўринишлари, хаттоки, авваллари руҳий ҳодисалар деб аталган, руҳий фаолият ҳам киритилади. Рефлектор фаолият учта принципга - сабаб ва оқибат (детерминизм), таҳлил ва синтез, ҳамда тузилишга (ҳаракатнинг асаб тизими тузилишига боғлиқлиги) асос-ланган. Детерминизм принципига мувофиқ рефлектор фаолият организмнинг барча хатти - ҳаракати сабаблари асосида содир бўлади. Хатто мураккаб руҳий фаолият ҳам ташқи сабаблар бўлганидагина келиб чиқади. Организмдаги барча хатти – ҳаракати сабабиятга асосланганлиги ҳақи-даги тасаввур Декарт ва Сеченовнинг ғояларини ривож-лантиришдан иборат бўлади. Сеченовнинг "Бош мия рефлекслари" асарида кўрсатилишича, "Онгли ва онгсиз хаётдаги барча жараёнлар ўзининг келиб чиқишига кўра рефлекслардир". Детерминизм принципи ўз - ўзидан ташқи сабабсиз пайдо бўладиган хатти - ҳаракатлар ҳақидаги тасаввурларни бартараф қилади. Бу принцип асосида шартли рефлекслар ҳақидаги таьлимот яратилди. Унинг яратилиши ва ҳар тамонлама ривожлантирилиши учун МАТ да содир бўладиган анализ ва синтез қилиниши муҳим роль ўйнайди. МАТ ва унинг юқори бўлими - мия пўстлоғи ўз фаолияти жараёнида мунтазам равишда рецепторлардан

келадиган импульсларни тўхтовсиз равишда ажратади, саралайди, яьни таҳлил оқибатида ажратиб олинган импульсларни синтезлаб, уларни тўплайди, бирлаштиради ва умумлаштиради. Бош мия пўстлоғининг аналитик ва синтетик фаолияти ана шундай намоён бўлади. Рефлекс ҳақидаги таьлимотнинг тузулиши принципига мувофиқ барча асаб жараёнлари моддий асосга эга. Асаб тизими тузулиши ва унинг вазифаси бир бутун, уларни айрим холда тасаввур қилиб бўлмайди, чунки улар бир - бирлари билан ўзвий боғлиқ, бир - бирларини тўл-диради ва асаб тизимини ривожланишига сабаб бўлади. Рефлексни амалга ошувини таьминлайдиган тузилмалар бирлашмаси рефлекс ёйини ташкил қилади. Рефлекс ёйи афферент ва эфферент нейронлар, рецепторлар, асаб марказлари ва эффекторларни ўз ичига олади. У беш звенодан ташкил топган: периферик рецептор - афферент йўл - бир ёки бир қанча марказий нейрон - эфферент нейрон - эфферент йўл - эффектор (ишчи аьзо). Рефлекс ёйининг марказий нейрони кўп бўлади (моносинаптик рефлекс ёйи бундан мустасно). Эфферент йўл ёки ҳаракат аксонидан ёки ВАТ даги постганглионар толадан иборат. Эффекторларга тана, силлиқ толали му шак лар ва ички аьзоларни кўрсатиш мумкин. Афферент импульслар рецепторларда пайдо бўлади. Маьлум рефлексни ҳосил қиладиган рецепторлар мажмуаси (папуляция) рефлекснинг рецептор майдони ёки реф-лексоген зонаси деб аталади. Бир хил рецепторни таьсирлашдан ҳосил бўлаётган импульслар афферент нейрон орқали МАТ нинг қайси структурасига бораётганига қараб, ҳар хил рефлекс ҳосил қилиш мумкин. Бир рецептор майдонида бошқа рецепторлар ҳам бўлиши мумкин. Шу сабабли тегишли сезиш – тактил рецепторини ёки мушакнинг рецепторини таъсирласак, қўл-оёқни букиш рефлекси пайдо бўлади. Афферент импульсларнинг бир қисми МАТ дан кўтарилувчи йўллар орқали МАТ ни юқори бўлимларига ўтказилади ва натижада уни инсон англайди. Кўпинча рефлекслар онгнинг иштирокисиз, пўстлоғости зоналар орқали ҳам содир бўлади. Шу сабабли баъзи рефлекслар бош мия шикастланганда, ёки

ажратиб олингандан сўнг ҳам орқа миянинг иштироки билан ҳосил бўлаверади. Таъсирлаш бошланганидан токи эффекторнинг жавобигача ўтган давр рефлекс вақти ёки латент даври деб аталади. Бу вақт рецепторларда асаб импульсини ҳосил бўлиши ва уларни афферент ва эфферент асаблар орқали тарқалиши, МАТ да синапслардан ўтказилиши (синаптик кечикиш) ва эффекторга узатилиши, ҳамда жавобни рўёбга чиқиш вақти йиғиндиларидан ташкил топган. Моносинаптик ва полисинаптик рефлекслар. Рефлектор ёйининг марказий бўлими ўзаро кетма-кет боғланган бирқанча нейронлардан тузилган бўлади. Бундай полисинаптик рефлекслар му шак , тери ва висцерал рецепторлар орқали ҳосил бўлади. Анча содда рефлексларнинг ёйларида афферент аксон М А Т га боргач, бевосита эфферент нейронга боғланади. Бундай рефлексларнинг ёйида фақат битта синаптик боғланиш бўлади. Шунинг учун уларни моносинаптик рефлекс деб аталади, уларга пай ёки миостатик оёқни ёювчи му шак лар рефлекслари киради. Рефлекслар жуда ҳам хилма хил бўлади. Улар организм ҳимояси ва уни ташқи ва ички муҳитнинг ўзгаришларига мосланиши (адаптациясини) таъминлайди. Рефлекслар тўғрисидаги кўп маълумотлар му шак ҳаракати билан намоён бўладиган рефлексларни ўрганиш даврида тўпланади. Энг оддий рефлексларга орқа миянинг тизза (миостатик) рефлекс и ни, қўл ва оёқни букувчи ва ёювчи му шак лари нинг рефлексларини кўрсатиш мумкин. Рефлекс туркумлари. Мукаммал адаптапцияни таъминлайдиган рефлекслар ҳар хил бўлади, улар энг аввало филогенезига ва онтогенезига қараб шартсиз ва шартли рефлексларга бўлинади . Шартсиз рефлекслар - ташқи ва организимнинг ички муҳитида содир бўладиган ўзгаришлар таъсиридан келиб чақадиган туғма жавоблар бўлса, шартли рефлекслар - илгари индеферент бўлиб кейинчалик тажриба ёки индивидуал хаёт давомида фақат шартли рефлексларнигина ҳосил қиладиган қўзғатувчиларга бериладиган жавобдир. Шартли рефлекслар бир ёки кўп марта индеферент қўзғатгични - шартсиз

рефлексни ҳосил қилувчи таъсиротдан олдин қўлланилиши оқибатида шакилланади . Рефлекслар рецепторнинг жойлашишга (локализациясига) кўра экстро- интеро- ва проприорецептив рефлексларга бўлинади. Асаб тизимни асосан орқа, узунчоқ (булбар) ўрта (мезэнцефал) ва оралиқ (диэнцефал) миялар, мияча ва мия пўстлоқ рефлексларини, ҳамда эфферент қисмининг соматик ва вегетатив рефлексларини ажратиш мумкин. Бўлаётган ўзгаришлар эффектига нисбатан ютиниш, киприк қоқиш, йўталиш, аксириш, қусиш ва бошқа реффлексларни эффекторнинг фаолиятига бўлаётган таъси- рнинг ҳарактерига қараб қўзғатувчи ва тормозловчи рефлекслар фарқланади. Вегетатив реффлексларга юрак ва қон томирлари, меъда ва ичаклар тизими, нафас олиш - чиқа-риш, айирув ва чиқарув ва жинсий ва бошқа аъзолар фаолиятини вегетатив асаблар таъсиридан ўзгаришини кўрсатиш мумкин. Бу рефлекслар табий шароитда маълум аъзо ёки тўқималар метаболизимни ҳозирги ёки кутилаётган фаоллик учун мос келадиган даражага қадар ўзгартиради ва шу тарзда адаптация - трофик ролни ўйнайди. Рефлекс - организмнинг жавоби, проприорецептив соматик рефлекслар бўлиб, тананинг ҳаракатини таъминлайди. Экстрорепцептив ва интрорецептив рефлекслар ташқи ва ички рецепторлар орқали содир бўлади. Рефлекслар МАТ нинг турли бўлимлари фаолиятидан иборат. Шунинг учун уларни МАТ нинг турли бўлимлари номи билан аталади. Масалан, тизза ёки тирсак рефлекслар орқа мия, ютиниш ва эмиш - узунчоқ мия (бульбар) бўлими рефлексларидан иборат бўлса, тана ҳароратини сақлаш рефлекс - лари орқа мия фаолияти хисобланади. Рефлексларни амалга ошишида МАТ нинг барча бўлимлари иштирок этади. Масалан, нафас олиш ҳаракатлари орқа миянинг бўйин ва кўкрак бўлимлари орқали рўй беради. Бу бўлимлар тегишли импульсларни диафрагма ва қобирғааро мушакларга ўтказади. Узунчоқ миянинг ўзи, нафас олишни муҳитда содир бўлаётган ўзгаришлар таъсирига мослаштираолмайди. Бунинг учун, албатта, оралиқ мия иштирок этиши лозим. Маълумки, организм кутилаётган таьсирга олдиндан муайян ўзгаришларни ҳосил қилиш билан мослашади. Масалан, анҳор ёки кўлда

чўмилиш учун сув четига келган одам сесканиб ёки энтикиб, чуқур – чуқур нафас олади; карнайчи ҳам чалишдан олдин худди шундай ҳаракатларни бажаради. Бундай ҳаракатлар катта яримшарлар пўстлоғининг шартли рефлексларидан иборат. Шундай қилиб, рефлекс-ларни амалга ошувида МАТ нинг барча бўлимлари қатнашади. Барча эффектор аьзолар афферент асаблар ёрдамида фаолиятининг эффекти ҳақидаги маьлумотни МАТ нинг тегишли бўлимларига узатади. ўз навбатида бу бўлимлар эса организмнинг барча тизимларига буйруқ мазмунидаги импульсларни юборади ва бу жараёнга барча тўқима, аьзо ва тизимлар фаолияти жалб этилади ёки, аксинча тўхтатилади. Демак, рефлектор жавоблар МАТ нинг турли бўлимлари орқали амалга ошириладиган ҳаракат ёки вегетатив аъзолар фаолиятларини бошқарилишидаги мураккаб жараёнлардан иборат бўлади. Бу бошқаришни И.М.Сеченов (1897) асослаб берган ўзини - ўзи бошқариш принципи ва унинг мусбат ва манфий тескари йўналишли афферент алоқалар тизими муҳим роль ўйнайди. Асаб марказлари хақида тушунча ва уларнинг хусусиятлари, тормозланиш Асаб маркази деб МАТ нинг турли бўлимларида жойлашган ва организмнинг қатьий бир вазифасини ёки рефлектор актни руёбга чиқишини бошқариш учун уйғунлашган нейронлар бирикмасига айтилади. Асаб маркази тушунчаси асосида икки моддий тузилма ва физиологик маьно ётади. Тузилиши жиҳатидан асаб маркази деганда асаб тизимининг муайян қисм ёки бўлимларидаги нейронларнинг тўплами тушинилади. Бундай хужайралар тўплами одатда мураккаб бўлмаган рефлектор актларни бажарилиши учун масьулиятлидир. Масалан, тизза рефлекси, нафас олиш, қусиш, йўталиш каби асаб марказлари. Физиологик жиҳатдан асаб маркази деганда мураккаб рефлектор, яьни турли хил периферик аьзолар фаолиятини амалга ошириш учун М А Тнинг турли қисм ёки бўлимларидаги нейронлар тўпламини вазифалари жиҳатидан бир-бири билан боғланиши ва

бирлашиши, уйғунлашиши тушунилади. Масалан, овқатланиш асаб маркази. Маьлумки, овқатланишда асаб марказини деярли М А Тнинг ҳамма бўлимларида жойлашган кўп а ъ золар (безлар, му шак лар, қон томирлар) иштирок этади. Асаб марказий синапслар орқали боғланган миллион лаб нейронлар уюшмасини ташкил қилади. Ундаги нейронлар ниҳоятда мураккаб ва қатьий генетик дастурлашган боғлар ёрдамида алоқада бўлади. Аммо индивидларнинг хаёт фаолиятида шартли рефлекслар ҳосил бўлиши, ўргатиш жараёнида айниқса, постнатал ривожланишнинг дастлабки даврида нейронлараро янги дан - янги динамик боғланишлар ва алоқалар шаклланади. Шаклланган шартли рефлекслар ёки бошқариладиган вазифалар қанчалик мураккаб бўлса, асаб марказининг тузилиши ва бу марказдаги нейронларнинг ўзаро физиологик таьсирлари ҳам шунчалик мураккаб бўлади. Баьзи нейронлар бир нечта вазифани ва рефлектор актларни бошқаришда иштирок этади. Асаб марказлари, рецептор майдон-лар билан боғланишидан ташқари,ўзаро боғланган бўлади. Онтогенезда шаклланган ва нисбатан мустаҳкам бўлмаган, ҳаракатчан боғланишлар асаб маркази ишини ўзгартириши мумкин. Бу эса М А Тдаги бир марказни иккинчи марказга таьсир этишида катта роль ўйнайди. Бир нечта асаб марказлари битта вазифани бажариши ҳам мумкин. Бу ндай бошқаришда улар бир-бирини тўлдиради. Асаб маркази М А Т нинг қанчалик юқори бўлимида жойлашган бўлса, у шунчалик юксак мукаммалликка эга бўлади, яьни ташқи муҳитдаги ўзгаришларга организмнинг мослашувини таьминлайдиган актлар жуда ҳам аниқ ва зарур даражада ўзгаради. Организм билан ташқи муҳит ўртасидаги нозик ва аниқ мувозанат ана шундай таъминланади. М А Т кўплаб асаб марказларидан ташкил топган. Улар кириш ва чиқиш, яьни афферент ва эфферент қисмларга эга. Асаб марказининг ўзида ҳам импульсларни тарқалишини таьминлайдиган қисқа асаб толалари кўп бўлади. Асаб марказлари ўзига хос тузилишга ва фаолиятига эга. Улар импульсларни қайта ишлашини таьминлайди.

Асаб марказлари куйидаги хусусиятларга эга: 1) қўзғалишни бир тамонлама ўтказилиши. Асаб маркази қўзғалишни бир йўналиш бўйлаб, яьни рефлекс ёйи йўналишида ўтказади. Асаб марказлари фаолиятининг бу хусусияти нейронлараро синапсларнинг хусусиятларига боғлиқ; 2) қўзғалишнинг дивергенцияси ва иррадиацияси. Афферент асаб орқа мияга киргач, шохланиб турли нейронлар билан синаптик алоқа ҳосил қилади. Шу сабабли бирданига афферент хабарлар М А Тнинг турли бўлимларига етиб боради. Уларнинг сонини аниқлаш қийин. Масалан, матонейрон 3 дан 160 гача тармоқ бериши аниқланган. Шунинг учун бир нейрон таьсирланиши натижасида ҳосил бўлган қўзғалиш М А Тнинг кўп нейронларига тарқалади. Бу ходисани дивергенция деб аталади. Девергенция ва жуда кўплаб шохланган интернейронлар туфайли қўзғалиш бир асаб марказидан бошқа асаб марказларига тарқалади. Бу эса иррадиациядан иборат. Иррадиация натижасида кучли ва биологик муҳим қўзғалишлар М А Тнинг кўпгина нейронларига ўтиши сабабли бошқа асаб маркази мотонейронлари ҳам қўзғалади; 3 ) Изчил ва фазовий суммациялар. Асаб марказларини якка, кучсиз таьсиротга кучсиз, аммо такрорий кучсиз ва сийрак импульсларга кучли жавоб қайтариш қобилиятига эга. Агар якка таьсирот жуда ҳам кучсиз бўлса, рефлектор жавоб ҳосил бўлмайди. Аммо у кетма - кет, такроран таьсир этдирилса, кетма - кет қисқа интервалли импульслар маьлум вақт ичида асаб марказида жамланади ва жавоб ҳосил бўлади. Бу ходисани кетма - кет ёки изчил суммация деб аталади. Агар кучсиз таьсирот ёнма-ён жойлашган бир хил рецепторларнинг катта гуруҳига бир вақтда таьсир этдирилса, фазовий суммация содир бўлади. Суммация заминида алоҳида нейронларда ҳосил бўлаётган махаллий қўзғалишнинг асаб марказида жамланиши ётади. Изчил ва фазовий суммация туфайли асаб марказларида ҳаракат потенциалини вужудга келишини қўзғалиш ҳосил бўлишини енгиллашиши ҳодисаси билан тушунтирилади; 4) Окклюзия. Бир асаб марказининг ҳар бир нейронига ўзининг афферент толаларидан ташқари қўшни марказнинг афферент толалари ҳам синапс ҳосил қилади. Бундай тузилиш асаб марказларида тиқилиб қолиш (окклюзия) ёки, аксинча

уларнинг ўтишини енгиллаштириш ҳодисаларини ривожланишига сабаб бўлади. Окклюзия ҳодисаси - икки асаб маркази афферентларини бир вақтда таьсирланишидан кўзғалган нейронларнинг сони, уларнинг алоҳида - алоҳида таьсир-ланишидан кўзғалган нейронларнинг арифметик йиғиндисидан кам бўлишидир. Бу эса кутилган умумий жавобни камайишига олиб келади. Масалан, марказнинг афферент асаби таьсирланса биринчи ва иккинчи қаторлардаги нейронларнинг ҳаммасида, иккинчи асаб таьсирланса учунчи ва иккинчи қаторлардаги нейронларда поғона усти қўзғалиши ҳосил бўлади. Агар бу иккала афферент асаб бирдан баробарига таъсирланса, фақат учунчи қатордаги нейронлардагина поғона усти қўзғалиши ҳосил бўлади. Демак, афферентлар алоҳида - алоҳида таъсирланганида эса 4 та нейронда қўзғалиш ҳосил бўлади. Шу сабабли умумий жавобнинг киймати кутилганига нисбатан кам бўлади. Енгиллаштириш ходисаси ҳам бўлади. Бунда аксинча, икки афферент тола бир вақт таъсирланганда кўзғалган нейронларнинг сони, уларни алоҳида таъсирланишидаги кўзғалган нейронлар арифметик йиғиндисининг кўп бўлишлиги билан ҳарактерланади; 5) қўзғалишни кечиктириб ўтказилиши. Рефлекс вақти рецепторда қўзғалишнинг ҳосил бўлиши уни афферент ва эфферент асаблар ҳамда уларга боғлиқ синапслар орқали ўтказилиши билан боғлиқ бўлади. Асаб марказига келган қўзғалиш синапслар орқали унинг нейронларига секин ўтказилади. Чунки медиатор ажралиш ва постсинаптик мембрана рецепторига таъсир қилиб, унинг кутубларини ўзгариши (деполяризация) учун муаян кечиктириб ўтказилади; 6) Ритмлар трансформацияси. Асаб маркази хужайралари уларга келадиган импульсларнинг ритмини ўзгартириш (транцфармациялаш) қо-билятига эга. Асаб марказидаги нейронларнинг баъзиларида таъсир ритмига монанд, баъзиларида камроқ, учинчиларида эса кўпроқ импульслар ҳосил бўлади. Бу хол нейронларнинг ва синапсларнинг лабиллигига боғлиқ. Асаб марказларида таъсир ритмга солинади и транцфармация қилинади ва импульслар ишчи аъзоларга ўтказилади; 7. Таъсирот изи қўзғалишнинг пролонгация. Рефлектор жавобнинг давоми этиш кўзғатгичнинг таъсир

қилиш муддатига мос келмайди. Рефлекснинг давом этиши кўзғатгичнинг таъсири қилиши муддатидан кўпроқ бўлади. Жавоб кўзғатгич таъсири тугаганидан сўнг ёки тугагач, кўп вақт ўтса ҳам давом этиши мумкин. Кўзғатгич таъсири тугаши билан жавобни тугамаслиги синапсларнинг қўзғалишни ўтказиш хусусияти ва афферент сигналларини бир вақтда келмаслиги билан тушинтирилади. Таъсир тугагач бироз кузатиладиган жавоби кузатгич таъсир изи жавоби деб аталади. Рефлекснинг кўзғатгич таъсири тугагач ўзоқ вақт давомида қўзғатилишни сақланиши жавобни чўзилиш пролонгацияси деб аталади. Жавобининг чўзилишини ўзайишини постсинаптик потенциал узоқ вақт сақланиши ва қўзғалишини занжир каби боғланган нейронларнинг айланиб: халқасимон тарқалиши билан тушинтирилади. Бу ҳодиса информациялар изини қайта ишлаб мустаҳкамлаш ва айниқса хотира учун катта аҳамиятга эга; 8) Конверганция ва умумий охирги йўл. Асаб маркази нейронларни бир неча минг аксонлари билан туташади. Битта нейрондан аксонларнинг 6 минг тармоғи (коллатерали) тугайди. Шунинг учун асаб марказларида турли нейронлардан келадиган қўзғалишнинг йиғилиши кузатилади. Бу ходисани конвергенция деб аталади. Асаб маркази МАТнинг турли бўлимларидан периферик рецепторлардан ва кўзғатувчи ёки тормозловчи синапслардан тегишли импулсларни қабул қилиб олади. Масалан, орқа миянинг матор нейрони афферент асабдан, орқа миянинг бошқа тизимларидан, ярим шарлар пўстлоғидан, миянинг бошқа сегментларидан, ярим шарлар пўстлоғидан, мия ядроларидан, ретикуляр формациядан импульсларни қабул қилиб олади. Конверганция сабабли ҳар хил нейронлардан келаётган импульслар суммация қилинади ва шу сабабли тегишли жавоб пайдо бўлади. Масалан, оёқ мушагини нервлантирувчи мотонейрондан пирамидага ўтказувчи асаб йўлининг толалари, экстрапирамида асаб йўллари, мияча, ретикулятор формация ва бошқа тузилмалардан келган асаб импульслари йиғилади, конверганция қилинади. Улар им - пульсларни турли рефлектор ҳаракатларини таъминловчи ишчи аъзога (масалан мушакка) узатади. Мотонейрон МАТ нинг турли бўлимларидан келадиган импульсларни

эффек-торга ўтказадиган умумий охирги йўл хисобланади. Агар турли рефлекс ҳосил қиладиган таъсир битта мотонейронга йўналтирилса ва умумий охирги йўл битта бўлса, бу йўлни эгаллаш учун рефлекслар кураши бошланади ва бир рефлекс иккинчисини тормозлайди. Умумий охирги йўлни эгаллаш учун кураш асосида содир бўладиган рефлексларни антагонистик рефлекслар деб аталади; 9) Асаб марказининг тониси. Махсус тонус. Махсус таъсир берилмаган вақтда МАТнинг биоэлектрик активлиги борлигини хисобга олиш натижасида асаб марказининг нейронлари тўхтовсиз равишда импульслар ҳосил қилиш хусусиятига эга эканлиги маълум бўлди. ҳосил бўлган импульслар ишчи аъзоларига ўтказилади. Асаб маарказининг доимо кўзғалган холатида бўлишлиги унинг тонуси деб аталади; 10) Асаб марказининг лабиллиги. Асаб толаларида қўзғалиш асаб марказидагина нисбатан тез ҳосил бўлади ва тез йўқолади. Бу хол асаб толасига насбатан синапс лабиллигини юқорилигига боғлиқ. Марказдаги ҳар хил нейронларнинг лабиллиги бир хил эмас. Масалан, орқа миянинг мотор нейрони импульсларни сониясига 200 - 300 тасини ўтказса, кантакт нейрон эса 1000 тагача ўтказади. Интернейронларнинг лабиллиги эфферент нейронникига қараганда анча паст бўлади; 11) Асаб марказининг ишига кимёвий моддаларнинг таьсири. Асаб марказлари қоннинг тўқима суюқлигини кимёвий таркибидаги ўзгаришларига нисбатан жуда ҳам сезгир. Кислород билан таьминланишнинг пасайиши асаб марказининг қўзғалувчанлигини йўқолишига олиб келади. Турли асаб марказларининг кимёвий моддалар таьсирини сезиш қобилияти бир хил эмас, кислород келиши камайгач ёки тўхтагач 5 - 6 дақиқадан сўнг мия пўстлоғининг, 15 - 20 дақиқадан кейин мия устунининг, 20 - 30 дақиқа ўтгач, орқа миянинг асаб хужайралари халок бўлади. Заҳарли моддалар асаб марказига турлича таьсир қилади. Стрихнин тормозловчи синапслар ишини тўхтатиб, асаб марказининг қўзғалувчанлигини оширади, хлороформ эса аввал қўзғалувчанликни ошириб, сўнгра пасайтиради. Апоморфин қусиш марказини, добелин нафас марказини, корозол ҳаракат асаб марказини кўзғатади; 12 ) Асаб марказининг пластиклиги. Асаб маркази ўзининг

вазифасини тана аьзосини вазифасига боғлиқ равишда ўзгартириши мумкин. Бу қобилият марказининг пластиклиги деб аталади. Масалан, итнинг диафрагма ва оёқ мушагига келувчи мотор асабларини кесиб, уларни алмаштириб бир - бирига уланса, яьни миядан чиққан диафрагма асабини оёқ матори асабига, миядан чиққан мотор асабини эса диафрагмага уланса уларнинг фаолиятлари тўлиқ тикланади, чунки мотор ва диафрагма асаблари ўзларига хос бўлмаган янги вазифани бажара бошлайди; 13) Асаб марказининг толиқиши. Асаб марказлари толиқиш хусусиятига эга. Уларнинг толиқиши афферент асаблар узоқ вақт давомида таьсирланганда рефлектор жавобини аста - секин сусайиши, кейинчароқ эса бўтунлай тўхтаб қолиши билан ифодаланади. Масалан, биронта афферент асаб тола узоқ вақт таьсирланганидан кейин мушак заиф қисқариши ёки қисқармай қолиши билан, шу мушакни нервлантирувчи эфферент (мотор) асаб таьсирланса, мушак яна қисқара бошлайди. Демак, толиқиш рефлекс ёйининг фақат марказий бўлимида содир бўлади. Марказий синапсларда қўзғалишнинг узатилишини бузилиши, медиаторлар ва энергетик манбаларини камайиши толиқишнинг асосий сабаблари деб хисобланади. Реципрок ва қайтар тормозланиш. Эволюция жараёнида қўзғалиш билан бир вақтда уни ҳосил бўлишини чегараловчи ва тўхтатувчи жараён, яьни тормозланиш шаклланган. Тормозланиш асаб тизимининг актив жараёни бўлиб, бунинг натижасида қўзғалиш зайфлашади ёки ўзоқ муддатга бутунлай тўхтайди. Тормозланиш ҳаракатлар уйғунлашишида (координациясида) ички аьзолар фаолиятини бошқарилишида ва ОАФ учун муҳим аҳамиятга эга. Келиб чиқишига биноан реципрок (антогонистик) ва қайтар, пресинаптик ва постсинаптик тормозланишлар фарқланади. И.М.Сеченов 1862 йили М А Т да тормозланиш ходисасини кашф этди. Марказий нейрон агар қўзғалувчан холатда бўлса, унда янги қўзғалиш ҳосил қилиб бўлмайди ёки жуда қийинчилик билан ҳосил бўлади. Демак, нейронга

қўзғалиш келиши туфайли рефлектор йўлда тормозланиш пайдо бўлади. Агар оралиқ миянинг кўриш бўртикларига ош тузининг кристали қўйилса, бақа орқа миясининг рефлекс вақти ўзаяди, яьни рефлекс тормозланганлигидан далолат беради. Бу асосида И.М.Сеченов оралиқ миянинг таламус қисмида орқа миянинг рефлексларига тормозловчи таьсир этувчи асаб марказлар мавжуд деган хулосага келди. Фақат сўнги йилларда, М А Т нинг бу бўлимларида ретикуляр формация ядролари жойлашганлиги ва уларнинг орқа миянинг рефлектор фаолиятига тормозловчи, мия пўстлоғига эса активлаштирувчи таьсир этиши аниқланди. Қ ўзғалиш ва тормозланишнинг ўзаро таьсири асаб тизимининг умумий хусусиятларидан биридир. Асаб маркази нейронларида қўзғалиш ва тормозланишнинг ўзаро таьсири натижасида одатдаги, табиий рефлектор ҳаракатлар бажарилади. Агар, орқа мияли бақани орқа оёқларидан бирини таьсирланса, у букилади ва қарама - қарши оёқнинг букулувчи мушак ва таьсирланган оёқнинг ёйилувчи мушак асаб марказлари тормозланади. Бундай тормозланиш реципрок ёки антогонистик тормозланиш деб аталади. Бу тормозланишнинг механизми Дж.Экклос ва унинг ходимлари томонидан аниқланишича қуйидагидан иборат: орқа мия ганглиясининг псевдоуниполяр хужайраси аксонлари орқа мияда тормоқланади. Улардан бири букулувчи мушакларни нервлантирувчи мотонейрон - ларда, иккинчиси эса ёйилувчи мушакни нервлантирувчи мотонейронда тормозловчи синапс ҳосил қилган нейронларни кўзғатади. Демак, афферент асабни таьсирланиши бир вақтнинг ўзида мушакни букувчи асаб марказини кўзғатади, мушакни ёйивчи асаб марказини эса тормозлайди. Орқа миядан чиқаётган мотонейрон аксонининг ён коллатерали (ён тармоғи) Реншоу хужайрасига туташади. У эса тормозловчи синапслар ёрдамида мотонейронга боғланади. Мотонейроннинг активлашуви Реншоу хужайраларида ҳам қўзғалиш пайдо қилади. Бу қўзғалиш Реншоу аксони орқали яна мотонейронларга қайтади. Улар таьсиридан постсинаптик мембранада ҳосил бўлган гиперполяризация, яьни тормозланиш қайтар тормозланиш деб аталади.

Латерал тормозланиш қайтар тормозланишнинг бир кўриниши хисобланади. Реншоу нейронлари ишлаётган мотонейронгагина эмас, балки қўшни мотонейрон хужайрасининг постсинаптик мембранасига ва мотонейроннинг танасига боғланаётган бошқа аксоннинг пресинаптик мембранасига ҳам туташади . Натижада қўшни хужайра - ларда тормозланиш пайдо бўлади. Бундай постсинаптик ва пресинаптик тормозланишлар ишлаётган нейроннинг ёнидаги нейрон элементларида пайдо бўлганлиги учун уларни латерал тормозланиш деб аталади. Марказий тормозловчи синапслар ва медиаторлар. Пресинаптик ва постсинаптик тормозланишлар. Соматик ва вегетатив асаб тизимининг эфферент нейронлари импульсларни қайта ишлаш ва интергациялашдан ташқари уларни эффектор аьзоларига узатади. Импульсларни узатиш синаптик аппаратларнинг медиатори билан постсинаптик мембранадаги махсус рецептор иштирокида амалга ошади. Синаптик жараёнлар сабабли постсинаптик мембрананинг ўтказувчанлиги ўзгаради. Унда деполяризация, ёки гипер-поляризация потенциали пайдо бўлади. Деполяризация потенциалини ҳосил қилувчи нейронларни кўзғатувчи, гиперпоялиразация потенциалини ҳосил қилувчисини эса тор-мозловчи нейрон ёки синапслар деб аталади. Битта нейронда икки хил синапс бўлиши ҳам мумкин. Тормозловчи нейрон медиатори таьсирида постсинаптик мембранани гиперполяризацияланишини постсинаптик тормозланиш деб аталади. Аксо - аксонал синапснинг пресинаптик мембранасидан медиаторни кам ажралиши туфайли пайдо бўлган тормозланиш пресинаптик тормозланиш деб аталади. Пресинаптик тормозланиш асосан МАТ да, постсинаптик тормозланиш эса орқа мия ва бош миянинг турли бўлимларида учрайди. МАТ да постсинаптик тормозланиш жуда миҳим роль ўйнайди. Афферент нейрон таъсирланса мушакни нервлантирувчи мотонейронда қўзғалиш пайдо бўлиши билан бирга антагонистик мушак мотонейронида тормозланиш пайдо бўлади. Таъсирот саба б ли антагонист мотонейронда

содир бўлган гиперполяризация потенциали тормозловчи постсинаптик потенциал деб аталади. Тормозланишнинг бу тури хужайра сомаси ва дендритлари мембранасининг қўзғалувчанлигини пасайишидан ҳосил бўлади. Тормозловчи постсинаптик потенциал ўзининг вақт тавсифи билан кўзғалувчи постсинаптик потенциалининг акси эмас, чунки уни латент даври катта. Тормозловчи медиаторлар таъсиридан постсинаптик мембрананинг калий ва кальций катионларини ўтказувчанлиги кучаяди. Мембрананинг манфий зарядланган тешиклари фақат катионларни ўтказиб юборди, анионларни ўтишига эса йўл қўймайди. Тормозловчи постсинаптик потенциалнинг фаол фазасида хужайра тормозланган холатда бўлади. Тормозловчи синапслардан медиаторнинг ажралиши кўзғалувчи синапсдагига ўхшайди. Тузилиши жиҳатидан фарқланмайдиган оддий синаптик пуфакчаларда тормозловчи медиаторлар бўлади. Улар қаторига гаммааминовой кислота, глицин, дофамин, гистамин, серотонин, глутамин кислота ва бошқаларни киритиш мумкин. Агар бирорта эфферент асаб таъсирланганидан кейин (бу вақтда мотонейронда тормозловчи постсинаптик потенциал ҳосил бўлмаса ҳам) мушак дугча афферентини таъсирланса мотонейронда ҳосил бўлаётган кўзғатувчи постсинаптик потенциалнинг амплитудаси камайиб кетиши кузатилади. Бу медиатор ажралишининг камайиши сабабли бўлаётган тормозланишни пресинаптик тормозланиш деб аталади. Афферент асаб таъсирлангандан кейин мотонейрон таъсирланса, пресинаптик таъсирланиш сабабли, моносинаптик рефлекс 15-20мс ўтгач тормозланади ва 100 - 150мс ўтгач, қайта тикланади. Аксо-аксон синапсни фаол лаш унинг постсинаптик мембранасини деполяризацияга олиб келади. Уни бирламчи афферентнинг деполяриза-цияси деб аталади. Постсинаптик мембрананинг деполяризацияланиши пресинаптик мембранадан медиатор ажралишини камайишига олиб келади. Пресинаптик тормозланиш вақтида ажралаётган медиаторни камайиши пресинаптик ҳаракат потенциали амплитудасининг камайишига боғлиқ. Суст электроник тарқалаётган ҳаракат потенциали асаб учларидан медиаторлар

ажралишини кўпайтириб юборади, ёки аксинча, батомом тўхтатиб қўяди. Бунинг оқибатида асаб толалари учида тўлиқ блокада содир бўлади. М А Т нинг асосий вазифаси организм фаолияти интеграциялашдан иборат эканлигини Ч. Шеррингтон (1906) кўрсатган. Интеграция рефлектор йўл билан амалга ошади. М А Т ва унинг нейронлари томонидан қўзғалиш импульсларни қабул қилиш, хотира асосида уларни қайта ишлаш, жумладан рефлектор фаолиятини режага солиш, бошқариш ва назоратга йўналтирилган буйруқ импульсларни ҳосил қилиш каби вазифаларни М А Т тамонидан умумлаштирилган интеграция деб аталади. Асаб тизимини интеграциялаш (лотинчасига inte g ratio - умумлаштириш, тиклаш) қобилияти мураккаб тизим томонидан амалга оширилади. Бу тизим М А Т нинг маьлум қисми эмас, унинг бўлимларини ўзаро уйғунликда ишлашидан иборат. Бу эса организмнинг ташқи ва ички муҳитда рўй берадиган барча ўзгаришлар таьсирига организмнинг рефлекслар орқали мослашишини таьминлайди. М А Т нинг интеграция хусусияти нейронларнинг конвергенция ва дивергенция қобилиятига, постсинаптик мембраналарни гетерокимёвий сезгирлиги ва нейронларни таъсир изларини сақлаб қолиш хусусиятига боғлиқ. Рефлекс халқаси деганда рефлексни амалга оширадиган ва рефлектор жавоб ҳарактери ва кучи ҳақидаги маълумотни М А Т га узатувчи барча тузилмаларнинг уюшмаси тушинилади. Рефлекс халқаси рефлекс ёйидан ташқари эффектор аъзодан, М А Т га жавоб натижаси ҳақидаги маълумотни узатувчи тескари йўналишли афферентацияни ҳам ўз ичига олади. Экстрафузал (капсула сирт и - даги) ва интрафузал му шак толалари б- ва г- мотонейронлар билан нервлантирилган . г -мотонейронлар орқали экстрафузал мушаклар қисқариши таъминланади. г-мотонейрон орқали қисқарган дугчаларнинг иккала учига келиб тушади. Бу асаб орқали дугчалар, б-нейронлар орқали эса экстрафузал мушаклар қисқариши таъминланади. г-мотонейрон орқали қисқарган дугчаларнинг рецепторларида ҳосил бўлган импульслар 1 а ва 2 афферент асаблар воситасида марказга узатилади. Натижада ёйилувчи мушак рефлекси келиб чиқади.

Рефлекс халқаси. Бу мушакни қисқариш ва бўшашини таъминлайдиган рефлекс халқа б- ва г–мотонейронларни, экстрафузал ва интрафузал мушак толарини, 1 а ва 2 афферент нейронларини ҳамда асаб марказини ўз ичига олади. Иккиламчи афферент алоқалар организмнинг автоматик бошқариш жараёнлари асосида ётган тескари йўналишли афферент алоқа ёрдамида кўпгина физиологик функциялар бошқарилади. Бу тўғрисидаги биринчи маълумот француз олими Клод Бернар томонидан берилган. Масалан, қондаги глюкоза миқдорини ўзгариши сабабли уни одатдаги миқдори даражасига келтирадиган жараёнлар руёбга чиқади. Гомойотерм ҳайвонлар танасининг ҳарорати артериал қон босимининг муътадиллиги тескари йўналишли, яъни иккиламчи афферент алоқа орқали таъминланади. қон босими кўтарилишидан импульслар депрессор асаб орқали М А Т га узатилади , М А Т импульслари юрак уришини секинлаштиради ва унинг артериолаларини кенгайтиради. Оқибатда босим пасайиб муътадиллашади (Цион - Людвиг рефлекси). ҳаракатни бошқаришда фаолиятдаги му шак лардан М А Т га келувчи импульслар ролини И. М. Сеченев кўрсатган физиологик жараёнлар мусбат ва манфий иккиламчи афферент алоқалари ёрдамида бошқарилади. Мусбат иккиламчи афферент алоқа тизимининг чиқиш бўлимидан бошланадиган алоқа бўлиб, четга чиқиш ёки оғиш содир бўлганини сезади ва у асосда ишлайди. Манфий алоқа тизиминиг кириш бўлимида пайдо бўладиган импульсларни сезиш асосида ишлайди. Организмнинг ҳимоя ва компенсатор фаолиятларида бу икки тизимларнинг чиқиш ва кириш бўлимлари қатнашадилар. Масалан чанг тўзонда кўзга чанг тушиши хавфи туғилса, киприк қоқиш рефлекси туфайли кўз юмилади ва натижада кўзга чанг тушишидан сақланади. Айни вақтда кўз ёши ажралиши кучаяди, натижада кўзга тушган чанг ювиб ташланади. Антогонист му шак лардаги рефлектор (қўл - оёқни букилиши ва ёйилиши) актларнинг координацияси қўзғалиши ва тормозланиши жараёнларнинг реципрок муносабатларига боғлиқ. Бу ҳамкорлик асосида қўзғалиш билан тормозлашнинг индукцияси ётади. Индукция (лотинча inductio - кириш, чиқиш) де б аталмиш қарама -

қарши жараённи пайдо бўлиши ва ўзаро таъсир этиши асосида уларнинг кучайиши тушинилади. Бир вақтли индукция. Бир асаб марказдаги қўзғалиш, пайдо бўлаётган тормозланиш билан, шунингдек, тормозланиш қўзғалиш билан алмашиниши изчил индукциядир. Мусбат ва манфий индукциялар бўлади. Асаб марказларида қўзғалиш жараёнларидан кейин тормозланишни алмашиниши ёки ҳосил бўлиши - манфий изчил индукция ва аксинча тормозланишдан сўнг қўзғалишни пайдо бўлиши ёки алмашиниши мусбат изчил индукция деб аталади. Масалан, бақанинг ўнг оёғини пинцет билан қаттиқ қисиб туриб, чап оёғига ҳам пинцет билан таъсир эттирилса, чап оёғи жавоб бермайди. Агар, ўнг оёғига таъсир этиш тўхтатилса, чап оёғи жавоб беради. Чунки иккинчи навбатда таъсирланган чап оёқ рефлекси ўнг оёқ рефлексини тормозлайди, чап оёқ рефлекси эса, ўнг оёқ таъсири тугагач кучаяди. Марказнинг аввалги асаб жараёни янги пайдо бўлаётганини (қўзғалиш тормозланишни ёки тормозланиш қўзғалишни) кучайтиради. Реципроклик - индукциянинг бир кўринишидир. Тизза ёки тирсак бўғинларини букиш ҳаракати учун айни вақтда букулувчи му шак ларнинг қисқаришидан ташқари ёйилувчи му шак ларнинг бўшашиши зарур. Бунинг учун букилувчи му шак мотонейронида қўзғалиш, ёйилувчи му шак мотонейронида эса тормозланиш жараёнлари пайдо бўлиши лозим. Ёйилувчи му шак марказида ҳосил бўлган қўзғалиш, аксинча букиш марказида тормозлайди. Орқа мия ҳаракат марказлари ўртасидаги координацияга қаратилган бундай мунособатлар антагонист му шак ларнинг реципроклиги деб аталади. Марказларнинг ҳамкорлиги антагонист му шак ланинг фаолиятидаги уйғунликни таъминлайди. Ҳамкорлик зарур вазиятларда уйғунлик ўзгариши ҳам мумкин. Масалан, буғинларни маҳкам тутиш ва аниқ ҳаракатларни бажариш учун бирданига иккила марказда қўзғалиш ҳосил бўлиши лозим. Бу эса организмда шакллаган координациянинг мақсадга мувофиқлиги ва унинг ўзгарувчанлиги, мосланувчанлиги туфайли амалга оширилади.

Барча рефлектор актларнинг юзага чикиши асосида МАТ да қўзғалиш жараёни билан бирга тормозланишнинг ҳосил бўлиши ва уларнинг ўзаро таъсири ётади. Преси-наптик, постсинаптик, реципрок ва қайтар тормозланишлар иштирокисиз рефлексларни координациясини тасаввур қилиб бўлмайди. Моносинаптик ва полисинаптик рефлекслар координацияси учун реципрок тормозланиш зарур. Реципрок тормозланиш фақат бир бўғин антагонист му шак ларда эмас, балки бутун тана му шак лари фаолиятида ҳам иштирок қилади. Қайта р тормозланиш манфий иккиламчи афферент алоқа принципи асосида ишлайди. Яъни мотонейрон қанча кўп кўзғалган бўлса, унга Реншоу хужайраси орқали бўладиган тормозловчи таъсир шунчалик кучли бўлади. Реншоу хужайраси орқали ҳосил бўлаётган тормозланиш томир тортиши ёки чангак бўлишни олдини олади. Пре-синаптик тормозланиш биологик аҳамиятига камроқ бўлган импулсларни тўхтатиб, организм учун муҳимроқларини ўтказишга имкон беради. Асаб тизимини уйғунлаштирувчи ва умумлаштирувчи вазифалари. Доминантлик принципи. Асаб тизимининг фаолиятида муҳим аҳамиятга эга бўлган доминантлик (лот. dominantis - хукмрон) принципи ҳақидаги таълимот А.А.Ухтомский томонидан 1923 йили кашф этилган. Доминантлик вақтинча хукмронлик қилувчи рефлектор фаолияти - дир.У асаб тизимининг умумий иш принципидан иборат бўлиб, асаб марказлари фаолиятидаги интеграцияни, организмнинг хулқидаги мақсадга мувофиқ ўзгаришларини таъминлайди. Доминант қўзғалиш юқори қўзғалувчанликка эга бўлган нейронлар популяциясидан иборат бўлади. Бу нейронлар асаб импульсларини юқори эффект билан фазовий суммация қилиш қобилиятига эга. Шу сабабли ҳосил бўлган доминант қўзғалиш одатдаги рефлексларни тормозлайди. Унинг муҳим белгиларига қўзғалувчанликни юқорилиги, турғунлиги, суммация қобилияти ва қўзғалишнинг инерциясини (таъсир тўхтаганидан кейин ҳам қўзғалишнинг сақланиши) кўрсатиш мумкин. Буларни бир рефлекс

бошқасини тормозлаши, бир марказ иккинчиси устидан доминантлик қилишлиги, очлик ёки чанқаш марказларидаги кучли қўзғолиш қўшни марказлар фаолиятини тормозлаши мисолида кузатиш мумкин. Доминант марказ бошқа рецептор майдондан ва марказлардан келаётган импульсларни ўзига тортиб олиш ва ундан ўз тонисини кучайтириш ва ўзоқроқ сақлаш учун фойдаланиш хусусиятига эга. МАТ нинг бирор бўлимида қўзғалувчанлик ошган бўлса, қўшни рецептор майдонларга берилган таъсирлар доминант марказ фаолиятига хос бўлган жавобларни ҳосил қилади. Масалан, бақалар урчийдиган баҳор ойларида, уларнинг организмида жинсий гормонлар кўпайганлиги сабабли, орқа миядаги ҳаракат марказининг қўзғалувчанлиги ошиб кетади. Бу даврда бақанинг қорин терисини таъсирлаш кучоқлаш рефлексини келтириб чиқаради. Оч ит овқат еяётганида унинг занжиридан тортилса, овқатланиш ҳаракатлари кучайиб кетади. Доминант қўзғалиш асаб марказлари фаолиятидаги мувофиқликни, рефлектор жавобларидаги уйғунликни таъминлаш билан бирга майл, истак, режа, интилиш, организмнинг ақлий меҳнатга киришиб, мослашиб ва иш қобилиятини ортишини таъминловчи фаолияти учун ҳам катта аҳамиятга эга. Бирор фаолиятга (масалан, жисмоний ишга) киришиб кетиш учун асаб марказида доминант қўзғалувчанликка эга бўлган манбаа ҳосил қилиш лозим. Натижада одам кўтаринки руҳ билан ишлайди. Меҳнат ёки спорт мусобақалари олдидан ҳаракат марказларининг қўзғалувчанлигини кўтариш учун тескари йўналишли афферент алоқа (мушак дугчалари) роль ўйнайди. Маълум ҳаракатлар (масалан эрталабки гигиена гимнастикаси) ёрдамида пайдо бўлган импульслар тескари йўналишли афферент алоқа орқали МАТ даги ҳаракат марказининг қўзғалувчанли ошириши мумкин. Натижада барча тизимлар (қон айланиш, нафас олиш, моддалар алмашинуви ва бошқалар) иши кучаяди ва юқори эффект билан ишлаш имкониятини туғдиради. Асаб тизимидаги кўзғолиш бирданига йўқолмайди, аста-секин сўниш хусусиятига эга. Бу хол доминантликка хос инертликка боғлиқ. Доминант

асаб марказлари орга-низмнинг турли фаолиятларини уюштиради, истиқболидаги муаммони ечиш ва мақсадга эришиш имкониятини яратади. Мақсадга эришилгач ёки вазифа хал қилингач, бу уюшма фаолияти сусаяди, ўзгаради ва зарурроқ бўлган янги доминантлик, бинобарин бошқа координация муносабатлари пайдо бўлади.

O'xshashlar

Асаб тизимининг хусусий физиологияси

Олий асаб фаолияти физиологияси

Умумий цитология

Нейрон ва нерв тизимининг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Нерв тизимининг физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари