Юкларни ташишга тайёрлаш ва қабул қилиш бўйича операциялар - Texnika va texnologiya - Referatlar

Юкларни ташишга тайёрлаш ва қабул қилиш бўйича операциялар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

151 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Юк жўнатувчи юкларни ташишга тайёрлаши; 2. Юкларни транспортга оид тамғалаш: манипуляция нишонлари, асосий, қўшимча ва ахборот ёзувлари; 3. Юк ташиш шартномаси; 4. Ташиш ҳужжатларини шакллари: юкхати, йўл қайдномаси, йўл қайдномасиннг корешоги, юк паттаси ва уларни тўлдиришга қўйиладиган талаблар;

www.arxiv.uz Юк жўнатувчи юкларни ташишга тайёрлаши Темир йўл транспортида юкларни ташишга тайёрлаш ва қабул қилишга Уставнинг 8-, 49-, 53-, 54-, 57-,59-, 60-бандлари ва юкларни ташиш Қоидаларини 5-бўлими бағишланган. Юк жўнатувчилар амалдаги қоидаларга мувофиқ ташиш жараёнида ҳаракат, ёнғин ва экологик хавфсизликни, меҳнат муҳофазасини, юкларни, юк багажларни, вагонларни ва контейнерларни асрашни таъминлаш ҳамда ташиш воситаларидан самарали фойдаланиш мақсадида ўз маҳсулотларини ташишга мукаммал тайёрлашлари шарт. Юкларни ташишга тайёрлашга қуйидаги муҳим опрациялар мансуб бўлади: - маҳсулотларни керакли сифат ҳолатига келтириш – қуритиш, саралаш, олдиндан совутиш ва бошқалар; - юк жойларини транспорт пакетларида ва боғломларида йириклаштириб лозим даражада ўраш; - зичлаш – қиринда, самон, пахол, пичан, арра тўпон ва бошқаларни исканжалаш (пресслаш); - темир терсакларни йирик қисмларини майдалаш; - йирик габаритли машина, асбоб – ускуна ва жиҳозларни қисмларга ажратиш; - юк жойларига транспорт тамғаларини тасвирлаш ва бошқалар. Юкларни ташишга тайёрлашнинг муҳим шарларидан бири юкларни идишлаш ва ўраш ҳисобланади. Уставнинг 49-бандига мувофиқ юкларни ташишда йўқолишдан, кам чиқишдан, бузилишдан ва шикастланишдан ҳимоя қилиш учун идишларга зарурият бўлса, юк жўнатувчилар уларни тегишли давлат стандартларидаги яроқли идишда , идиши ва ўровига стандартлар белгиланмаган юкларни эса, уларни тўлиқ асрашни

www.arxiv.uz таъминлайдиган яроқли идишда ташишга тақдим этишлари керак. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини, юкларни ташишда асрашни таъминловчи ностандарт идишларда , ташишга қабул қилиш мумкинлиги белгилаб қўйилган. Юкларни ташишга тайёрлашда уларни тегишли текшириш ва назорат органлари (ғалла ва карантин инспекцияси, ветеринар – санитар назорат) томонидан кўрикдан ўтказиш ҳам амалга оширилади. Юкларни транспортга оид тамғалаш: манипуляция нишонлари, асосий, қўшимча ва ахборот ёзувлари Идиш – ўровли ва донали юкларни жўнатувчи юкларни қабул қилиш ва ташиш Қоидаларига (юк ташиш Қоидалари 3-бўлим) мувофиқ транспортга оид тамғаларни тасвирлаши керак. Транспортга оид тамғалашнинг мазмуни, уни тасвирлаш жойи ва усули, жойлаштириш тартиби, тамғалаш ёрлиқларининг ўлчамлари ва ёзувлар ГОСТ 14192-96 “Юкларни тамғалаш” га мувофиқ бўлиши керак. Транспопортга оид тамғалаш манипуляция нишонларидан; асосий, қўшимча ва ахборот ёзувларидан иборат. Манипуляция нишонлари – бу юк билан муносабатда (муомалада) бўлиш услубларини кўрсатувчи тасвирдир. Манипуляция нишонлари тасвирлашнинг зарурлиги маҳсулотнинг стандартларида ёки бошқа норматий – техник ҳужжатларида белгиланади. Манипуляция нишонлари юкнинг ўзига хос хусусиятлари ҳақида огоҳлантиради, ҳамда хизматчиларга маҳсулотни ортиш – тушириш, сақлаш ва ташиш услублари ҳақида маълумот беради. 14.1-расмда манипуляция нишоналари кўрстилган бўлиб, улар стандартлаш бўйича ҳалқаро ташкилат ИСО ( ISO – International Оrganisation for standartisation ) нинг Р 780 тавсиясига тўлиқ мос тушади. Манипуляция нишонларининг номлари ва вазифалари қуйдагилардан иборат:

www.arxiv.uz I-эҳтиётлик билан, мўрт. Нишон мўрт, синадиган ва зарбада шикастланадиган юкларда тасвирланади. Бу нишон билан тасвирланган юкларни зарбдан ва қулашдан асраш керак. I-исшдан қўрқади. Агар ҳароратни кўтарилиши юкнинг бузилишига ёки хусусиятини ўзгаришига олиб келса, юкка ушбу нишон тасвирланади. Бу нишон билан тасвирланган юклар ташишда ва сақлашда иссиқлик манбааларига яқин қўйилиши ёки қуёш нурлари остида қолиб кетиши мумкин эмас. III-намликдан қўрқади. Агар юкни атмосфера таъсиридан ва сувдан муҳофаза қилиш лозим бўлса бундай юкларда ушбу нишон тасвирланади. Бу нишон билан тасвирланган юкларни очиқ транспорт воситаларида ҳимоясиз ташиш ва очиқ омборларда сақлаш ҳамда ерга тагликсиз қўйиш мумкин эмас. IV-нурланишдан қўрқади. Агар ҳар қандай нур энергияси юкнинг хусусиятига таъсир қилиши ёки ўзгартириб юбориши мумкин бўлса бундай юкларда ушбу нишон тасвирланади. V-совуқдан қўрқади. Агар ҳарорат нишонда кўрсатилганидан пасайиб кетса юк бузилиши ёки хусусияти ўзгариб кетиши эҳтимоли бўлган юкларда ушбу нишон тасвирланади. Бу нишон билан тасвирланган юклар ҳарорат нишонда кўрсатилган қора рангдан пасайиб кетганида совуқдан ҳимоя қиланиши керак. I-тез бузилувчан юк. Ташишда ва сақлашда юқори ёки паст ҳарорат таъсирида қолиши мумкин бўлмаган ва юкни ҳимоя қилиш учун тегишли чора-тадбирлар (сунъий совутиш ёки иситиш, шамоллатиш ва ш. ў. лар) кўриш керак бўладиган юкларда ушбу нишон тасвирланади. Транспорт вазирликлари тасдиқлаган тез бузилувчан юкларни ташиш Қоидаларига мувофиқ ташиладиган юкларда ушбу нишон тасвирланади.

www.arxiv.uz VII-герметик ўров. Нишон ташқи муҳит таъсирларига сезгир бўлган юкларда тасвирланади. Бу нишон билан тасвирланган юклар ўровини ташишида ва сақлашда очиш тақиқланади. VIII-бевосита илгакда кўтарилмасин. Қачонки илгак ўровни шикастлантирганда юкни шикастланишини ёки нобуд бўлишини келтириб чиқариши мумкин бўлган юкларда ушбу нишон тасвирланади. Бу нишон билан тасвирланган юкларнинг бевосита ўровидан илгакка илиб ёки қамраб олмасдан кўтариш ва кўчириш лозим. IX-осиш (илиш) жойи. Агар юкни кўтариш учун арқон ёки занжир бошқа жойдан илиб олинса юкни ёки ўровни шикастланишини келтириб чиқариши мумкин бўлган юкларда ушбу нишон тасвирланади. Юкни кўтаришда арқон ёки занжир нишон кўрсатилган жойдан илиб олиниши керак. X-аравачада кўтариладиган жой. Агар аравачада юкни бошқа жойидан кўтариб олиш хавфли бўлса ёки маҳсулотни ёхуд ўровни шикастланишини келтириб чиқариши мумкин бўлган юкларда ушбу нишон тасвирланади. Юкни кўтариб олишда аравача нишон кўрсатилган жойдан кўтариб олиши керак.

www.arxiv.uz 14.5-расм. Манипуляция нишонлари XI-усти, тўнкарилмасин. Агар юкнинг ҳолатини ўзгариши унинг шикастланишини келтириб чиқариши мумкин бўлган юкларда ушбу нишон тасвирланади. Бу нишон билан тасвирланган юклар ташишда, сақлашда ва ортиш-тушириш ишларида ҳар доим стрелкалар йўналиши юқорига бўлган ҳолатда бўлиши керак. I XVIXVXIVXIII XIIXIIX XVI VIII IV IVIII II VII

www.arxiv.uz XII-оғирлик маркази. Қачонки оғирлик маркази юкнинг геометрик маркази ташқарисида бўлса, ҳамда баландлиги 1 метрдан ортиқ бўлган юкларда ушбу нишон тасвирланади. Юкларни транспорт воситаларига маҳкамлашда ва ортиш-тушириш ишларида нишонни жойлашишини ҳисобга олиши керак. XIII-тропик ўров. Қачонки ортиш-тушириш ишларида, ташишда ёки сақлашда ўров шикастланганида тропик климатнинг беаёв таъсири оқибатида юкнинг бузилишини келтириб чиқариши мумкин бўлган юкларда ушбу нишон тасвирланади. Белгилаш: Суръатда: Т-тропик ўров; махражда ўралган ойи ва йили (масалан, 07-05) . X IV - устма -уст тахлаш тақиқланади . Бу нишон уст ма -уст тахлашга ижозат этилмаган юкларда тасвирланади . Бу нишон билан тасвирланган юклар устига ташишда ва сақлашда бошқа юклар қўйишга ижозат этилмайди . X V - бевосита юкдан кўтарилсин . Юкни ўзидан юк кўтариш занжирида бевосита кўтариш амалга ошириш зарур бўлган юкларда бу нишон тасвирланади . Бу нишон билан тасвирланган юкни ташишда ва сақлашда ўровдвн кўтаришга ижозат этилмайди . X VI - шу жойдан очилсин . Юкни очиш жойи муайян моҳиятга ( масалан , намуна олиш , буюмни синаш ва ҳ .к. ларга ) эга бўлган юкларда бу нишон тасвирланади . Бу нишон билан тасвирланган юкни фақат кўрсатилган жойдан очиш мумкин . Агар юк билан муносабатда бўлиш усулларининг манипуляция нишонларида ифода этиш имконияти бўлмаса , у ҳолда огоҳлантириш уст хатларини қўллашга ижозат берилади , масалан “Устига қўйилмасин” ва ҳ .к.

www.arxiv.uz Асосий ёзувлар қуйидагиларни ўз ичига олиши керак : - юк олувчини тўлиқ номини; - тайинланган станцияни тўлиқ номини ва тайинланган темир йўлини қисқартирилган номини; - жўнатмадаги юк жойлари сони ва жўнатма ичидаги жойларнинг тартиб рақамини (каср: суръатида – партиядаги жойлар сони, маҳражида жойнинг тартиб номери) . Юк жойларини сони ва жойни тартиб рақами шундай ҳолатларда кўрсатилиши кераки, агарда ҳар хил жинсли ёки ҳар хил навли юклар бир хил идишда (масалан, турли хил навли пахта толаси тойларда) ёки бир жинсли юкларни ҳар хил турли идишда ташилганда ёки қачонки бир жинсли юклар жўнатмасида навларни аралашиши йўл қўйилмаса ёки қачонки асбоб – ускуна, жиҳозларнинг комплектлари ташилганда ёки йўл сафарида қайта юклаш билан юк ташилса. Юклар транспорт пакетларида ташилганида қўшимча, уларнинг ҳар бирида каср шаклидаги тамға тасвирланиши керак: суръатида – пакетнинг тартиб рақами ва тире орқали пакетнинг брутто массаси ; маҳражида – пакетдаги жойлар сони ва тире орқали пакетнинг нетто массаси . Қўшимча ёзувлар қуйидагиларни ўз ичига олиши керак: - юк жўнатувчининг тўлиқ номини; - жўнатувчи темир йўлини қисқартирилган номи ва жўнатувчи темир йўл станцияси кўрсатилган жўнатиш пунктининг номини; - темир йўл тамғасини . Темир йўл тамғаси майда ва кам тоннажли жўнатмада ташиладиган ҳар бир юк жойига касир кўринишида: суръатида – жўнатишга юкларни қабул қилиш Китоби (ГУ-34 шакл) бўйича тартиб номери ва тире орқали

www.arxiv.uz жойлар сони ; маҳражида - № 4 Тариф қўлланмаси (2-китоб) га мувофиқ жўнатувчи станциянинг коди тасвирланади. 324 - 6 289503 Темир йўл тамғасини : - жўнатувчи станция – умумий фойдаланиш жойларида майда жўнатмаларни ташишга қабул қилиб олганида; - юк жўнатувчи (юкни ташишга тақдим этишга қадар) – ноумумий фойдаланиш жойларида майда жўнатмаларни ҳамда умумий ва ноумумий фойдаланиш жойларида кам тоннажли жўнатмаларни ортганида тасвирлайди . Темир йўл тамғаси юкхатини тегишли графасида ҳам кўрсатилади. Темир йўл тамғасини юкларга тасвирлаш уларни юк ҳужжатларидан ажралиб қолганида юкларни қидиришни тезлаштиради, юкни ташишга қабул қилган қабул қилувчи топширувчини жавобгарлигини белгилашни имкониятини беради. Ахборот ёзувлари қуйидагиларни ўз ичига олиши керак : - юк жойларини килограммлардаги брутто ва нетто массасини; - юк жойларини сантиметрлардаги габарит ўлчамлари (узунлиги, эни ва баландлиги ёки диаметри ва баландлиги) ни; - юк жойларини куб метрлардаги ҳажмини . Агар юк жойларини габарит ўлчамлари 1 м дан зиёд бўлмаса улар кўрсатилмайди. Транспортга тамғаси (асосий, қўшимча ва ахборот ёзувлари ҳамда манипуляция нишонлари) ҳар бир юк жойига тасвирланиши керак. Асосий ва

www.arxiv.uz қўшимча ёзувларни барча юк жойларида тасвирламасликка ижозат берилади. Лекин тўғри темир қатновларида вагонланган жўнатмада бир жинсли юклар ташилганида асосий ва қўшимча ёзувлар тўрттадан кам бўлмаган юк жойларида тасвирланиши керак. Бундай ҳолатда тамғаланган жойлар : - ёпиқ вагонларда – ҳар бир эшик ёнида иккитадан жой тамғасини ташқарига қаратиб; - очиқ ҳаракатдаги составларда – платформа ёки ярим очиқ вагоннинг ҳар бир бўйланма бортининг энг усти ортиш қаватида иккитадан жой тамғасини қаратиб ташқарига жойлаштирилади . Агар бортнинг сатҳида ёки бортнинг сатҳидан пастроқ ортиш амалга оширилган бўлса, тамғаланган жой тамғасини юқорига қаратиб жойлаштирилади. Юклар сочма ва қуйма ташилганида транспорт тамғаси тасвирланмайди. Транспорт тамғасини жойлаштириш тартиби 11.1-расмда кўрсатилган. Транспорт тамғаси қоғоз, картон, металл ва бошқа ёрлиқларга тасвирланади. Юкларни узоқ сақлашда ва очиқ ҳаракатдаги составларда ташишда тамғани бевосита юкни ўзига тасвирлашга ижозат берилади. Ёрлиққа тамғани типография, литография, электролитик усулда, андазада бўяш, тамғалаш машиналарида штамплаш, кўйдириш, босиш ва бошқа усулларда тасвирланади. 11.2-расмда бевосита яшикка тамғани тасвирлаш кўрстилган. Юк жўнатувчилар ва транспорт ташкилотлари тамғалаш бўйича Қоида ва стандартлар талабларига қатъий амал қилишлари шарт. Чунки тамғалаш ёрдамида юк ва ташиш ҳужжатлари ўртасидаги боғланиш ўрнатилади, юк ҳужжатидан ажралиб қолганида, уни қайси ҳужжатига мансуб эканлиги аниқланади, маҳсулотларни ташишда ва сақлашда эҳтиёткорлик чоралари ва муносабатда бўлиш усулари ҳақида хизматчиларга ахборот беради.

www.arxiv.uz 14.3. Юк ташиш шартномаси. Уставнинг 34-бандига мувофиқ, юк жўнатувчи ҳар бир юк жўнатмаси учун жўнатувчи темир йўл станциясига, тегишлича тарзда тўлдирилган, асосий ташиш ҳужжати ҳисобланган юкхатини тақдим этиши керак, қайсики у темир йўл транспортида асосий юк ташиш ҳужжати ва юк ташиш шартномаси ҳисобланади. Юкхати ва уни асосида юк жўнатувчига берилган юкни қабул қилиш ҳақидаги патта юк ташиш шартномасини тузилганлигини билдиради. Уставнинг 35-бандига мувофиқ, ю к ташиш шартномаси бўйича юк жўнатувчи ёки юк олувчи юк ташиш учун темир йўлига тегишли бўлган барча тўловларни тўла-тўкис тўлаш мажбуриятини олади, темир йўли эса юк жўнатувчидан қабул қилиб олган юкни тайинланган темир йўл станциясига етказиб беришни ва юк олувчига топшириш мажбуриятини олади. Шартнома жамиятда моддий ва номоддий неъматларни ишлаб чиқариш, истеъмол қилиш соҳасида эхтиёж ва таклиф қилиш масалаларини оқилона белгилаш, тўғри ҳал қилиш учун имконият яратади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодекснинг 353-моддасида шартнома таърифи берилган. И кки ёки бир неча шахснинг фуқаролик ҳуқуқлари ва бурчларини вужудга келтириш, ўзгартириш ёки бекор қилиш ҳақидаги келишуви шартнома дейилади. Умумий фойдаланишдаги транспортда ташиш шартномаси оммавий шартнома ҳисобланади. Оммавий шартнома биринчи галда истеъмолчилар, фуқароларнинг манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган. Шартнома тузилиши унинг тарафлари ўртасида ҳуқуқ ва мажбуриятларни, мажбуриятларини бажармаганида ёки лозим даражада бажармаганда ва бунинг оқибатида зарар етказилганида эса жавобгарликни келтириб чиқаради. Юк ташиш шартномасидаги тарафлар юк жўнатувчи ва темир йўлидир . Юк ташиш шартномасининг ўзига хос ҳусусиятлари шундан иборатки, икки шахс – юк жўнатувчи ва темир йўли тузган шартномадан келиб чиқадиган юк ташиш ҳуқуқий муносабатларнинг иштирокчиси (қатнашчиси), учинчи шахс – юк олувчи бўлиб қолади, қайсики унга темир

www.arxiv.uz йўли юкни топшириши керак бўлади. Юк олувчини белгиламасдан ташиш шартномасини тузишнинг ўзини ақлга сиғдириб бўлмайди, акс ҳолда ташиш шартномасидан келиб чиқадиган темир йўли мажбуриятларидан бири – юк олувчига юкни топшириш имконияти бўлмайди. Юк олувчининг (учинчи шахснинг) ҳуқуқи юк жўнатувчи унинг фойдасига тузган ташиш шартномасидан келиб чиқади. Учинчи шахснинг ҳуқуқий муносабатлари икки томонлама хусусиятга эга бўлади. Учинчи шахс ташиш шартномасида ўзи учун белгиланган ҳуқуқлардан фойдаланишга розилик бериш билан бир қаторда, маълум мажбуриятларни қабул қилиши ҳам керак бўлади. Темир йўли ва юк жўнатувчи ташиш шартномасини тузган пайтидан бошлаб юк олувчида ҳуқуқ вужудга келади, яъни мана шу пайтдан эътиборан юкни тайинланган станцияга етказиб берилишини талаб қилувчи ҳуқуқ вужудга келади. Темир йўли мазкур юк олувчи адресига юкни етказиб бериш бўйича мажбуриятларни бажармаганида ёки лозим даражада бажармаганида, юк олувчи юкнинг йўқолишини, кам чиқишини, бузилишини, шикастланишини ёки етказиб берилиши кечиктирилиши сабаблари бўйича талаблар қўйишга ҳақли бўлади. Бундан ташқари, юк олувчи темир йўлига ташиш шартномасидан келиб чиқадиган бошқа талабларни ҳам қўйиши мумкин. Масалан, агарда юк тушириш темир йўлининг мажбурияти бўлса, юкни темир йўли воситаларида тушириб беришни талаб қилиши ва ҳоказо (Уставнинг 52-банди). Буларни ҳаммаси юк ташиш шартномаси учинчи шахс фойдасига тузилган шартнома деб эътироф этишга асос бўла олади. Юк ташиш шартномаси бўйича юк олувчи фақатгина ҳуқуққа эга бўлибгина қолмай, балки юк тайинланган станцияга етиб келгач, унинг зиммасига маълум бир мажбуриятлар юклатилади. Уставнинг 65-бандига мувофиқ “ Юк олувчи ўз адресига келган юкни қабул қилиб олиши ва станциядан ташиб кетишга мажбурдир. Юкларни сақлаш тартиблари ва ташиб кетиш муддатлари юкларни ташиш Қоидаларда белгиланган.

www.arxiv.uz Етиб келган юклар тайинланган темир йўл станцияларида 24 соат давомида бепул сақланади. Бу муддат темир йўл воситаларида юк ёки контейнер туширилган куннинг соат 24.00 дан ёки вагонни юк олувчининг воситаларида туширишга олиб кириб берилган куннинг соат 24.00 дан бошлаб ҳисобланади. Станцияда юкларни белгиланган муддатлардан кўпроқ сақланганлиги учун шартномавий тарифларда белгиланган миқдорда ҳақлар юк олувчидан ундирилади. Темир йўл станцияларидан юкларни ўз вақтида ташиб кетмаганлиги учун айбдор юк олувчилар Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда жавобгарликка тортиладилар . ” Ноумумий фойдаланиш ва баъзи бир ҳолатларда (хавфли, тез бузулувчан, оғир вазнли, габаритсиз ва ҳ.к. юкларни) умумий фойдаланиш жойларида юкларни тушириб олиш юк олувчининг мажбуриятларига киради (ТЙУ нинг 52-моддаси). Бундай вазиятларда вагонлардан юкларни юк олувчи ўз воситаларида тушириб олиши керак. Шунингдек, юк олувчи темир йўли билан тўла ҳисоб – китоб қилиши кераклиги Уставнинг 67-бандида белгиланган, “ Тайинланган темир йўл станциясида юк, юкхатида кўрсатилган юк олувчи темир йўлига тегишли бўлган барча ҳақларни тўлаганидан кейин топширилади . Юк олувчи йўл қайдномаси (дорожные ведомости) га юкни қабул қилиб олганлиги ҳақида имзо чекади. ” Юк олувчининг юкни қабул қилиб олишга розилиги борми йўқми бундан қатъи назар унинг мажбуриятлари вужудга келади. Агар юк, юк олувчининг манзилига унинг буюртмасисиз келган бўлса ҳам, у бари бир юкни қабул қилиб олишга, ҳамда ташиш воситаларини ва темир йўли омбор майдонларини бўшатиб юкни станциядан олиб чиқиб кетишга мажбур. Чунки юк олувчининг ушбу мажбурияти Уставнинг 66-бандида белгиланган бўлиб, унда қуйидагилар баён этилган. “ Юк жўнатувчи ва юк олувчи ўртасида етказиб бериш шартномасида назарда тутилмаган юк етиб

www.arxiv.uz келган тақдирда, юк олувчи бундай юкни темир йўл станциясидан масъулиятли сақлашга қабул қилиб олиши шарт. Агар юкни сифати бузилиш ва шикастланиш сабабидан шунчалик ўзгариб кетсаки, юкдан тўлиқ ва қисман фойдаланиш мумкинлиги истисно этилса, юк олувчи бундай тақдирда юкни қабул қилиб олишни рад этиши мумкин. Юк олувчи юкни ўз вақтида тушириб олмаганлиги ва олиб чиқиб кетмаганлиги ҳамда темир йўл шохобча йўлларида ва темир йўл станцияларида юк олувчига боғлиқ бўлган сабабларга кўра вагонларни тўхтаб қолиши натижасида келиб чиққан юкларни бузилиши ва шикастланиши учун юк олувчи жавобгарликка тортилади. ” Тайинланган станцияга юкни етказиб бериб, темир йўли юк ташиш шартномасидан келиб чиқадиган ўз мажбуриятларини ижро этиш учун ҳаққоний (реал) имкониятлар яратади. Агар юк олувчи юкни қабул қилиб олмаса, темир йўли юкни топшира олмайди, яъни ўзининг мажбуриятларини бажара олмайди. Юк олувчига юкни қабул қилиб олиш мажбуриятларини юклаш темир йўли учун юк ташиш бўйича ўз мажбуриятларини ҳаққоний бажаришини таъминлайди (чунки юк ташиш шартномаси юк олувчининг фойдасига тузилган). Юкхати ташиш шартномасининг мажбурий ёзма шакли ҳисобланади, чунки юк жўнатувчи фақат юк билан бирга юкхатини тақдим этган тақдирдагина ташиш шартномаси тузилган ҳисобланади. Юкхатини расмийлаштирмасдан туриб ташиш шартномаси вужудга келмайди. Юкхати ҳисоб-китоб аҳамиятига ҳам эга бўлиб, унда юкни ташишга қабул қилишдаги ва уни топширишдаги кира хақлари ва бошқа йиғимлар бўйича темир йўли билан бажарилган ҳисоблар акс эттирилади. Юк ташиш шартномасини тузилган пайти темир йўли юкни ташишга қабул қилиб юк жўнатувчига юк паттасини берган пайтдан бошланади . Юкхатидан ташқари юкни ташишга қабул қилишда жўнатувчи станция йўл қайдномасини тузади, қайсики у юкхати билан биргаликда тайинланган

www.arxiv.uz станциягача юкка ҳамроҳ бўлиб боради . Йўл қайдномаси учта вароқдан: йўл қайдномасини ўзи (асли); йўл қайдномасининг корешоги ва юкни ташишга қабул қилиш паттаси (юк паттаси) дан иборат. Юк паттаси юк жўнатувчига берилади, корешок жўнатувчи темир йўлида қолади. Тайинланган станцияда юк олувчи йўл қайдномасига юкни қабул қилиб олганлиги ҳақида имзо чекади. Юк олувчи имзолаган йўл қайдномаси тайинланган темир йўлида сақланади. Ташиш ҳужжатларини шакллари: юкхати, йўл қайдномаси, йўл қайдномасиннг корешоги, юк паттаси ва уларни тўлдиришга қўйиладиган талаблар. Юкларни ташишда темир йўл транспорти ташиш жараёнининг барча қатнашчилари учун ягона бўлган ташиш ҳужжатлари расмийлаштирилади. Ички қатновларда ташиш хужжатлари тўртта вароқдан: юкхати, йўл қайдномаси, йўл қайдномасининг корешоги ва юкни қабул қилиш паттаси (қуйида юк паттаси деб юритилади) дан иборат. Юкхати йўл қайдномаси билан биргалида тайинланган станциягача юк билан етиб боради. Тайинланган станцияда юк олувчи йўл қайдномасига юкни қабул қилиб олганлиги ҳақида имзо чекади ва юкхати юк билан бирга юк олувчига топширилади. Юкхати бўйича темир йўли, юк жўнатувчи ва юк олувчи ўртасидаги ҳисоб – китоблар амалга оширилади, уларнинг ўзаро ҳуқуқ, мажбуриятлари ва жавобгарликлари белгиланади, мазкур юкни ташиш шарт – шароити аниқланади ва ҳ.к. Шундай қилиб юкхати ҳам юридик ва ҳам ҳисоб – китоб аҳамиятига эга бўлаган ташиш ҳужжатидир. Агар юкхати юк ташиш шартномасини тузилганлигини билдирса, унинг асосида тузилган йўл қайдномаси эса – ҳисоб, молия ва ахборот аҳамиятига эга ҳужжат ҳисобланади. Тайинланган станцияда олувчи юкни қабул қилиб олганлига ҳақида уни имзолайди. Сўнгра тайинланган станцияни юкларни топширилганлиги ҳақида ҳисоботи билан йўл қайдномаси минтақавий темир йўл бўлинмасининг ташиш ҳужжатларини ишлаш бўйича технологик маркази (технологические центры по обработке

www.arxiv.uz перевозочных документов региональный подразделение железной дороги – ТехПД) га, у ердан эса темир йўлининг ҳисоблаш марказига жўнатилади. Йўл қайдномаси бўйича бажарилган ташиш ҳажми, улардан тушган даромад, ҳисобларни тўғрилиги, етказиб бериш муддатини бажарилиши, бир темир йўлидан бошқа темир йўлига ўтиш пункларидан юкни ўтиб бориши ва бошқалар аниқланади. Йўл қайдномасининг корешоги жўнатувчи станцияда қолади ва ҳисоб – китоб ишлари учун хизмат қилади, ташиш режасини бажариш ҳақидаги ҳисоботлар билан йўл қайдномаси корешоги минтақавий темир йўл бўлинмасининг ташиш ҳужжатларини ишлаш бўйича технологик маркази (ТехПД) га, у ердан эса темир йўлининг ҳисоблаш марказига жўнатилади. Юк паттаси, йўл қайдномаси корешогининг тегишли графасига имзо чекдириб юк жўнатувчига берилади. Юк жўнатувчи юк паттасини қабул қилиб олиши юк ташиш шартномаси тузилганлиги ва темир йўли юкни қабул қилиб олганлиги ҳақида гувоҳлик берувчи юридик ҳужжат ҳисоланади. Ташиш ҳужжатлари ниҳоятда эҳтиёткорлик билан, тоза ва аниқ тўлдирилади, ҳеч қандай қайта тозалашларга, ўчириб ёзишларга ва суваштириб юборишга йўл қўйилмайди. Юкхатига юк жўнатувчи киритган маълумотларни ўзгартириш зарурияти бўлса, юк жўнатувчи янгидан бошқасини тўлдиради. Юкхатига темир йўли киритган ўзгартириш маълумотларини темир йўли хизматчиси имзоси ва станция штемпели билан тасдиқланиши керак. Бир ташиш ҳужжати билан қуйидаги ташишларни расмийлаштиришга руҳсат этилмайди : - битта вагонда биргаликда ташишга ўз ҳусусиятлари бўйича йўл қўйилмайдиган юкларни; - ташишда алоҳида эҳтиёткорлик чораларини талаб қилувчи юклар билан, бундай чораларни талаб қилмайдиган юкларни; - санитария, ветеринария, бошқа айрим норма ва қоидалар талаб қилувчи юкларни бундай норма ва қоида талаб қилмайдиган юклар билан .

www.arxiv.uz Ташиш ҳужжатлари матн ахборотлари билан бир қаторда кодлаштирилган ахборотларни ҳам ўз ичига олади. Кодлаштирилган ахборотлар учун ташиш ҳужжатларининг иш қоғозида тегишли графаларида тўқ бўйалган рамкадаги жойлар назарда тутилган. Кодлаштирилган ахборотлар ташиш ҳужжатларини компьютерларда ишлаш учун мослаштирилган.

O'xshashlar

Юкларни ташишга тайёрлаш ва қабул қилиш

Юкларни ортиш ва жўнатиш бўйича операциялар

Юк ва тижорат ишларини бошқариш асослари

Юк станциялари

Ортиш жойларидан юкларни ташишни маршрутлаштириш