Юк ва тижорат ишлари ва темир йўл транспортини ташқи фаолияти - Texnika va texnologiya - Referatlar

Юк ва тижорат ишлари ва темир йўл транспортини ташқи фаолияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Темир йўл транспортидаги техник ҳамда юк ва тижорат операциялари; 2. Темир йўл транспортининг ички ва ташқи фаолияти; 3. Темир йўлининг ташкилотлар ва жисмоний шахслар билан ташқи алоқаларини шакллари; 4. Юк ва тижорат ишларини глобаль логистик тизимдаги ўрни; 5. Юк ва тижорат ишларининг муаммоли масалалари.

www.arxiv.uz Темир йўл транспортидаги техник ҳамда юк ва тижорат операциялари . Темир йўли давлатимизнинг асосий транспорт турларидан бири ҳисобланади . Темир йўл транспорти муҳим давлат , халқ хўжалик ва мудофаа аҳамиятига эгадир . Умумий узунлиги 4123,6 км, шундан 3613,6 км бир изли ва 512, 0 км икки изли бўлган мамлакатимиз темир йўллари турли хил техник қурилма ва воситалардан, яъни темир йўл излари, ҳаракатдаги состав (локомотив ва вагон)лар, локомотив ва вагон хўжалик иншоотлари, сигналлар ва алоқа қурилмалари ва жиҳозлари, электр, сув таъминоти хўжаликлари, темир йўл станциялари ва узелларидан иборат. Ўзбекистон темир йўл транспорт тизимининг рақобатлашув қобилиятини ошириш ва уни жаҳон траспорт тармоғига тезроқ қўшилишида, интеграциялашувида энг асосий омил эркинлаштириш жараёнларини кучайтириш ҳамда бозор воситалари ва механизмларидан янада тўлароқ фойдаланиш ҳисобига унинг самарадорлигини кўтаришдан иборатдир. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси, “Темир йўл транспорти тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни темир йўл соҳасида ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишда бу йўналишда қўйилган муҳим қадам бўлди. Шу билан бирга 2001 йил 2 мартда Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Темир йўл транспортини монополиядан чиқариш ва акциядорликка айлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони эълон қилинди, 3 март куни эса Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси “Ўзбекистон темир йўллари Давлат акциядорлик темир йўл компанияси бошқарувини ташкил этишни такомиллаштириш тўғрисида” Қарор қабул қилди. Унинг натижасида “Ўзбекистон темир йўл назорат давлат инспекцияси” тузилди ва “Ўзбекистон темир йўллари” Давлат акционерлик темир йўл компанияси (ЎТЙ ДАТК) хўжалик юритувчи субъект сифатида фаолият кўрсатмоқда. Ҳозирги бозор иқтисодиётига ўтиш даврида транспортнинг, айниқса, юк ташиш ишларининг ярмидан ортиғини бажараётган темир йўл

www.arxiv.uz транспортининг аҳамияти янада ортиб бормоқда. Халқ хўжалиги эҳтиёжини юк ташишлар бўйича тўлароқ қондириш учун ташиш воситалари - вагонлардан ва контейнерлардан самарали фойдаланиш, вагон айланишини жадаллаштириш, вагонларни норма дан ортиқ тўхтаб туришларига барҳам бериш, юкларни ўз муддатида ва тўла асраб етказиб бериш, темир йўл шохобча йўл лари ишини самарали ташкил этиш, вагон ва контейнерларнинг юк кўтариш қобилиятидан максимал фойдаланиш ва шу каби техникавий - технологик ва ташкилий чора-тадбирлар қўллаш керак бўлади. Мустақиллик йиллариди Ўзбекистон Республикаси темир йўл транспортини ривожлантириш учун жуда катта материаль ресурслари сарифланмоқда. Шунинг учун техник воситалардан самарали фойдаланиш ва халқ хўжалигини ташишга ўсиб бораётган эҳтиёжларини энг кам транспорт харажатлари билан қондириш биринчи даражали вазифалардан бўлиб турибди. Темир йўл транспортида юк, йўловчи, багаж ва юк багажларни ташишда техник ҳамда юк ва тижорат операцияларни маълум кетма- кетликда ёки биргаликда бажариш оқибатида, уларнинг макондаги жойлари ўзгартирилади - юклар ишлаб чиқариш доирасидан истеъмол доирасига, йўловчи ва унинг багажи тайинланган манзилга етказиб берилади. Бу операцияларни норматив ҳужжатларда белгиланган муддатларда, аниқ, тўла-тўкис ва лозим даражада бажариш юкларни тайинланган манзилларга ўз вақтида ва тўла асраб етказиб беришни, йўловчиларга эса сифатли хизмат кўрсатишни таъминлайди. 1. 2. Темир йўл транспортининг ички ва ташқи фаолияти . Техник операциялар мажмуаси ташиш жараёнидаги темир йўлининг ички фаолияти ҳисобланиб, уларни бажаришни темир йўлининг мутаъсадди корхоналари амалга оширадилар. Техник операцияларга: станциядаги маневр ишлари, вагонларни ортиш – тушириш жойларига олиб кииб бериш ва олиб чиқиш,

www.arxiv.uz вагонларни саралаш, поезд ва составларга ишлов бериш, поездларни станцияга қабул қилиш ва станциядан жўнатиш, составни тарқатиш ва шакиллаш ва шу каби операциялар мансуб бўладилар. Юк ва тижорат операциялари ташиш жараёнидаги темир йўлининг ташқи фаолияти ҳисобланиб, улар мажмуаси темир йўл транспортининг давлат корхоналари, ташкилатлари, бошқа турдаги транспортлар ва жисмоний шахслар билан бўлган тармоқлараро технологик алоқаларини ва юридик муносабатларини тавсифлайди. Юк ва тижорат операцияларига: жўнатувчилардан юкларни қабул қилиб олиш ва олувчиларга юкларни топшириш, юкларни тортиш, ортиш ва тушириш, йўл сафарида юкларни саралаш ва қайта юклаш, омборларда юкларни вақтинчалик сақлаш ва тахлаш, ташиш билан боғлиқ бўлган юк хужжатларини расмийлаштириш, юк ташиш учун кира ҳақларини ва йиғимларни ҳамда заруриятли ҳолатларда жарималарни ундириш, темир йўл шохобча йўлларига вагонларни топшириш ва улардан вагонларни қабул қилиб олиш ҳамда бу операцияларни лозим даражада расмийлаштириш, ва шу каби операциялар мансуб бўладилар. Темир йўл транспортининг тармоқлараро муносабатлари саноат ва қишлоқ хўжалик маҳсулотларини транспорт ташкилотларига, ташишга топшириш пайтида пайдо бўлади. Ушбу топшириш пайтида муҳим юридик акт - маҳсулотни юкка айланиши (ўзгариши) содир бўлади. Кейинчалик юкни товар, хом-ашё ёки ярим фабрикат сифатида истеъмол қилиш мақсадида фойдаланиш мумкин бўлишлиги учун, уни иккиламчи – юкни товарга айланиши , темир йўли юкни юк олувчиларга топшириш пайтида содир бўлади. Товар-моддий бойликларнинг номини бундай ўзгариши, уларни қандайдир технологик қайта ишлов беришдан ёки қўшимча ишлов бериш жараёнидан ўтишидан дарак бермайди. Транспорт ҳеч қандай янги шакилдаги маҳсулот яратмайди, балки транспорт товарни истеъмол хусусиятини ўзгартирмай товар ишлаб чиқариш жараёнини давом эттиради

www.arxiv.uz ва тугатади. Бу ишлаб чиқариш жараёнида фақат товарнинг ўрни ўзгаради ва шу билан бир қаторда товар истеъмол баҳосига эга бўлади. “ Маҳсулот-юк- товар ” схемасидаги бундай ўзгаришларда юк ташиш бўйича жавобгарлик билан боғлиқ бўлган комплекс операциялар ва юридик тартибли ҳаракатлар (процедуралар) вужудга келади. Темир йўлининг тармоқлараро алоқалари ташиш жараёнининг дастлабки ва сўнги операцияларни бажаришда ва юк ташишни режалаштиришда намаён бўлади. Тармоқлараро муносабатлар темир йўлининг энг муҳим фаолият тури бўлган тижорат ишларини келтириб чиқаради. Бозор муносабатларига тўлиқ ўтиши натижасида темир йўл транспортини тижорий фаолияти биринчи даражали аҳамиятни касб этди. Темир йўл транспортини тижорий фаолиятини, халқ хўжалик юкларини ташишда ва фуқароларни сафарларида темир йўли ҳақ эвазига кўрасатадиган кенг қамовли сервис хизматлари деб қаралади. Юкларни, йўловчиларни, багажларни ва юк багажларни ташишлар учун кира ҳақлари ва йиғимлар, темир йўл транспорти корхоналари бажарган ортиш ва тушириш ишлари учун йиғимлар, темир йўли маневр воситаларида вагонларни темир йўл шохобча йўлларига олиб кириб бериш ва олиб чиқиш учун йиғимлар, вагонлар ва юк саройи худудида майдонлар ва омборлар ижараси учун ҳақлар ва бошқалар темир йўлининг асосий даромад манбааларига мансуб бўлади. Темир йўлининг ташкилотлар ва жисмоний шахслар билан ташқи алоқаларини шакллари. Темир йўлининг бошқа транспорт турлари ва халқ хўжалик тармоқлари билан юк ва тижорат соҳасидаги ўзаро ҳамкорлиги қуйидаги масалаларни: тарифлар ва шартномавий ишларнинг, транспорт- экспедиция операцияларининг, юкларни ташишни башоратлаш ва режалаштиришнинг, ортиш – тушириш ишлари темир йўл транспорти корхоналарини ва саноат темир йўл транспорти корхоналарини фаолияти ташкил этишнинг, туташиш (стык) пункларида турли турдаги

www.arxiv.uz транспортларни фаолиятларини келиштиришнинг, юкларни ташишда темир йўлини, юк жўнатувчиларни, юк олувчиларни жавобгарлиги билан боғлиқ бўлган ҳуқуқий масалаларни ишлаб чиқишнинг ва бошқа масалаларнинг самарали ечимиларини топишни ўз ичига олади. 1.1 – расмда юк ва тижорат ишларини ташкил этишда темир йўлининг ташқи алоқаларининг шакилларини тавсифловчи чизма келтирилган. 1.1 – расмдан кўриниб турибдики темир йўлининг ташкилотлар ва жисмоний шахслар билан ташқи алоқаси қуйидаги ҳолатларда: а) юк ташишларни башоратлаш ва оператив режалаштиришда; б) юкларни жўнатувчидан қабул қилишда ва олувчига топширишда; в) транспорт – экспедиция операцияларида; г) темир йўл шохобча йўлларига хизмат кўрсатишда; д) тўғри аралаш қатновларда; е) тўғри халқаро қатновларда; ж) тариф ишлари ва ташиш бўйича ҳисобларда; з) йўловчи, багаж ва юк багаж ташишларда; и) ташиш бўйича жавобгарлик ва талаб ишларида, намоён бўлади.

www.arxiv.uz 1. 1 – расм. Юк ва тижорат ишларини фукциональ тузилмаси. Юк ва тижорат ишларини глобаль логистик тизимдаги ўрни . Темир йўлининг юк ва тижорат ишлари соҳасини, хозирда ривожланган Европа, Америка ва Осиё давлатларида кенг тарқалган, логистика нуқтаи назаридан ҳам қараш фойдалидир. Логистиканинг иккита жиҳати мавжуд. Биринчидан логистикани бозор конъюнктураларини инобатга олган ҳолда талабга, ишлаб чиқаришга, транспортга ва маҳсулотларни тақсимлашга асосланган иқтисодиётнинг ишлаб чиқариш соҳаси деб ТАШҚИ АЛОҚАЛАРНИНГ ШАКИЛЛАРИ ТАШИШ ЖАРАЁНИНИ БОШҚАРИШ ТЕХНИК БОШҚАРМАЛАР ИҚТИСОДИЙ БОШҚАРМАЛАРЮК ВА ТИЖОРАТ ИШЛАРИ БОШҚАРМАСИЮ КЛАРНИ ҚАБУЛ ҚИЛИШ ВА ТОПШИРИШ Ю КЛАРНИ ТАШИШНИ БАШОРАТЛАШ ВА ОПЕРА-ТИВ РЕЖАЛАШТИРИШ ТРАНСПОРТ – ЭКСПЕ –ДИЦИЯ ОПЕРАЦИЯЛАРИ ТЕМИР ЙЎЛ ШОХОБЧА ЙЎЛЛАРИГА ХИЗМАТ КЎРСАТИШ - туташиш (стык) пункларида турли турдаги транспортларни фаолиятларини келиштиришнинг; - юкларни ташишда темир йўлини, юк жўнатувчиларни, юк олувчиларни жавобгарлиги билан боғлиқ бўлган ҳуқуқий масалаларни ишлаб чиқишнинг ва бошқа масалаларнинг самарали ечимиларини топишни ўз ичига олади. ТЎҒРИ ХАЛҚАРО ҚАТНОВЛАР ТАРИФ ИШЛАРИ, ТАШИШ БЎЙИЧА ҲИСОБЛАР ЙЎЛОВЧИ, БАГАЖ ВА ЮК БАГАЖ ТАШИШ ТАШИШ БЎЙИЧА ЖАВОБГАРЛИК ВА ТАЛАБ ИШЛАРИ ТАШКИЛОТЛАР ВА ЖИСМОНИЙ ШАХСЛАР ТЎҒРИ АРАЛАШ ҚАТНОВЛАР

www.arxiv.uz ҳисобланади. Иккинчидан логистикани маҳсулотни ишлаб чиқарувчидан истеъмолчига етказиб бериш жараёнида талабни қондириш учун материаль ва ахборот оқимларини бошқариш усулларини ишлаб чиқишдаги янги илмий йўналиш деб қаралади. Транспорт логистикасини ривожлантириш юк жўнатувчиларни, темир йўлини, ва юк олувчиларни иқтисодий манфаатларини транспорт – технологик тизимларини яратиш негизида (базасида) бирлашритишга асосланади, масалан технологик марштурлар ташкил этиш, темир йўлини, юк жўнатувчи, юк олувчи ва хусусий (приват) ҳаракатдаги составларни кооперациялашган фойдаланиш. Логистиканинг муҳим принципи истеъмолчида ва ташиш жараёнида харажатларни, хом ашё манбаа ва захираларини, ёқилғи ва тайёр маҳсулотларни энг кам миқдорларгача ихчамлаштириш ҳисобланади. Шунинг учун юк ва тижорат ишларини илмий – техника тараққиёти негизида ривожлантириш муаммолари логистик принципларидан бирини амалга ошириш деб қараш ҳам мумкун. Юк ва тижорат ишларини магистраль транспорт чегараларидан ташқарига чиқиши ва ишлаб чиқарувчилар, истеъмолчилар ва бозор (маркетинг) фаолиятига бевосита муносабатда бўлиши, бу соҳа глобаль логистик тизимнинг қисми эканлигидан гувоҳлик беради. Темир йўлининг барча тамоқларини самарали ишлаб туриши кўп жиҳатдан юк ва тижорат ишларини сифатига боғлиқ бўлади. 1.5. Юк ва тижорат ишларининг муаммоли масалалари . Юк ва тижорат ишлари ҳам темир йўл транспортининг ишлаб чиқариш соҳаси ва ҳам эксплуатация фанларининг тармоғи ҳисобланиб ўзининг юз йилликдан ортиқ ривожланиш тарихига эга. ХХ-асрнинг 60- ва 70-йилларидан бошлаб юк ва тижорат ишлари такомиллашувида жуда катта ютиқларга эришила бошланди. Контейнерларда ва пакетларда юк ташиш жадаллик билан ривожланмоқда, механизациялашган ва автоматизациялашган транспорт – омбор комплекслар ва юк станцияларининг ва контейнер терминалларининг

www.arxiv.uz автоматизациялашган бошқариш тизимлари яратилмоқда; саноат транспортида Ягона технологик жараёнлар асосида темир йўл шохобча йўллари ва туташган станция ишини ўзаро ҳамкорлигини илмий асосланган усуллари омалашмоқда; вагонларга зичлаб ортиш ва юк фронтларига жадаллаштириб хизмат кўрсатиш усулларидан, юк ташишлар учун марказлашган ҳисоблардан фойдаланилмоқда, юк ишларини кам сонли станцияларда концентрациялаш амалга оширилмоқда, юк ташишларни маршрутлаштириш юксалмоқда ва ҳ.к. Лекин темир йўллардаги юк ва тижорат ишларининг техник базаси ва технологияси замонавий талабларни қониқтирмаяпти. Вагонларни юк операцияларида тўхтаб туриши ачинарли даражада катта. 2007 ва 2008 – йилнинг натижаларига кўра ЎТЙ ДАТК да вагоннинг айланиши ва уни элементлари бўйича қийматлари ҳамда фоизлари 1.1-жадвалда келтирилган. 1. 1 – жадвал ЎТЙ ДАТК да вагонни айланиши элементлари бўйича Йиллар Θ , сутка Θ , соат Шу жумладан T ҳар., соат T ор., соат Т тех., соат Т юк, соат 2007 3,65 87,6 9,9 2,7 36,7 37,4 % 100 11,3 3,1 41,9 43,7 2008 3,62 86,9 10,0 3,0 36,0 37,9 % 100 11,5 3,5 41,4 43,6 1.1-жадвалдан кўриниб турибдики вагон айланишини 43,6 % қисмини уларнинг юк операцияларини бажаришда тўхтаб туриши ташкил этмоқда.

www.arxiv.uz Хозирда ЎТЙ ДАТК да вагонлар ўзининг айланишининг фақат 11,5 % вақти ҳаракатда бўлса, уларни оралиқ ва техник станцияларда тўхтаб туришларига мувофиқ равишда вагоннинг айланишини 3,5 % ва 41,4 % вақтини тўғри келар экан (2008 йил маълумотларига кўра). Юк ва тижорат ишларининг муаммоли бўлиб турган масалалар шуки: самрасиз юк ташишлар бартараф этилмаган, вагонларни сиғимидан ва юк кўтаришидан тўлиқ фойдаланилмаяпти, юкларни етказиб бериш муддатларига риоя қилинмаяпти, юкларни ташишда нобудгарчиликлар жуда ҳам катта, юк ва тижорат ишларини механизациялаш ва автоматизациялаш суръатилари етарлича эмас, темир йўлини мижозлар билан ўзаро муносабатларидаги ҳуқуқий нормалар жиддий такомиллаштиришни талаб этмоқда ва ҳ.к. Юк ишларини ташкил этишдаги камчиликлар, кўп жиҳатдан саноат транспортини магистраль темир йўлларни техник қайта тиклаш ва асосий саноат ишлаб чиқаришининг ривожланиш суръатларидан орқада қолиши натижасида, чуқурлашиб бормоқда. Юк ва тижорат ишлари соҳасида темир йўлининг фаолиятини яхшиланишига кўмаклашувчи комплекс тадбирлар қуйидагиларни ўз ичига олади: а) юк ишларини кам сонли станцияларда концентрациялаш, станция ва унга туташган темир йўл шохобча йўллари худудларида эса – юк ташишларни ихтисослаштирилган ортиш ва тушириш фронтларида концентрациялаш; б) контейнерлардан, таглик ва пакетлардан, катта тоннажли контейнерлардан фойдаланиш суръатларини жадаллаштириб, қайта юкламасдан ташиш тизимларини ривожлантириш, автоматизациялашган бошқариш тизимларини яратиш асосида контейнерларда юк ташишларни бошқаришни илғор усулларидан фойдаланиш. Транспорт харажатларини 30 % гача тўғри келадиган қайта юклаш операцияларини қисқартириш –

www.arxiv.uz юкларни етказиб беришни жадаллаштиришни бош йўлларидан бири бўлиб, темир йўлини даромадлилигини (рентабеллигини) оширади ва меҳнат манба (ресурс) ларига бўлган талабни қисқатиради. Универсаль ва махсус контейнерларни турли турдаги тагликлар ва пакетлар билан биргаликда кенг номенкларурадаги юкларни ташишда фойдаланиш ягона транспорт тизимини амалга ошириш имкониятини беради, чунки бир транспорт туридан бошқасига алоҳида юк жойлари эмас, балки йириклаштирилган стандарт траспорт бирликлари кўчириб қўйилади; в) вагон паркини структурасини ва станцияларда ҳаракатдаги составларга қайта ишлов беришни такомиллаштириш. Бу тадбир, поездларнинг катта ҳаракат тезликларида ташиш шароитларини мураккаблашуви ва юкларни асрашни таъминлашга юқори талаблар қўйилаётганлиги сабабли зарурдир. Ўзини оқлаган вагон паркининг кенг универсаллигини, яъний ёпиқ вагонларни, ярим очиқ вагонларни, платформаларни ва цистерналарни катта номенклатурадаги юкларни ташиш учун фойдаланишда сақлаб қолган ҳолда, айрим турдари юкларни – минераль ўғитларни, дон юкларини, цементни, қоғозни ва бошқа турдаги юкларни ташиш учун вагон паркини иқтисодий оқланган масштабларда ихтисослаштиришни ривожлантириш мақсадга мувофиқдир. Вагонларга ва автомобилларга замонавий автоматика ва телемеханика воситалари асосида юклаш ва туширишнинг илғор усулларини жорий қилиш, тижорат операцияларни автоматизациялаш учун компьютерларни қўллаш, юк станцияларида технололгик жараёнларни бошқаришни такомиллаштириш, механизациялашган ва автоматизациялашган транспорт – омбор комплексларини яратиш зарур; г) темир йўлини бошқа турдаги транспортлар билан ўзаро ҳамкорлигини яхшилаш ва ташиш жараёнининг ташкил этиш сифатини юксалтириш. Бу комплекс масалаларга ишлаб чиқариш жараёнида технологик ташишлар мавжуд бўлмаган ташкилотларнинг тасарруфидаги

www.arxiv.uz темир йўл шохобча йўлларини темир йўлига топширишни якунлаш ҳамда магистраль ва саноат транспортини комплекс ривожлантиришнинг ягона техник сиёсатини ишлаб чиқишда ва амалга оширишда темир йўлини ташкилотчилик ролини ошириш мансуб бўлади; д) ташиш режасини бажариш, етказиб бериш муддатлари ва юкларни асрашни таъминлаш учун темир йўлини, юк жўнатувчиларни ва юк олувчиларни ўзаро жавобгарликлари асосида темир йўлида юк ва тижорат ишларини ташкил этишнинг ҳуқуқий асосларини янада такомиллаштириш. Юк ва тижорат ишлари соҳасидаги замонавий тенденцияларни (интилишларни) ўрганиш, бу соҳада бошқариш функцияси ролини ўсиб боришидан гувоҳлик бермоқда. Юк ташишни оператив режалаштириш, юк станцияларида, контейнер терминалларида, саонат темир йўл транспорти корхоналарида ишлаб чиқариш жараёнларини бошқариш, контейнер паркини ва рефрижератор ҳаракатдаги составларни тартибга солиш, контейнер оқимларини бошқариш, темир йўлларда юк ва тижорат ишларини бошқаришни ташкилий ва техник структурасини такомиллаштириш, қайта юклаш ва чегара станцияларида қайта юклаш жараёнларини бошқариш ва бошқа маслаларини ечиш учун математик усуллардан компьютерлардан кенг қамровли масштабларда фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Барча бу бошқариш муаммолари “Темир йўл транспортида юк ва тижорат ишларини бошқариш” илмий фанида чуқур ёритилиши лозим.

O'xshashlar

Темир йўл станцияларининг юк ва тижорат ишлари хўжалигининг техник жиҳозланиши

Ўзбекистон Республикаси темир йўл Устави – юк ва тижорат ишларининг ҳуқуқий асоси

Ўзбекистон Республикаси темир йўл Устави – юк ва тижорат ишларининг ҳуқуқий асоси

Юк ва тижорат ишларини бошқариш асослари

Юкларни ташишга тайёрлаш ва қабул қилиш