Xalq xunarmandchiligi - Texnika va texnologiya - Referatlar

Xalq xunarmandchiligi

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

213.5 KB

Ko'chirib olish

Xalk xunarmandchiligi Reja: 1. Xalk xunarmandchiligida foydalaniladigan nodir materiallar. 2. Xalk xunarmandlari tomonidan eksport va ichki bozor uchun ishlab chikarilayotgan maxsulotlar. 3. Zamonaviy ishlab chikarishning bozor munosabati bilan uzviyligi 4. O‘lchash va taqqoslash texnologiyalari standartlari 5. Kompozitsiya va kompozitsion yaxlitlik. 6. Maxsulot chikarish ishlarini nazorat kilish, xunarmandchilik buyicha ko‘rgazma va tanlovlarni tashkil kilish, ishtirokchilarni tanlash koidalari. 7. Xunarmandlar tomonidan eksport va ichki bozor uchun ishlab chiqarilgan maxsulot. 8. Xalk xunarmandchiligiga oid tanlangan bitta kabs-xunar turlari

Xalk xunarmandchiligida foydalaniladigan nodir materiallar . Zargarlikda ishlatiladigan qimmatbaho Metallar. Nodir va qimmatbaho materiallar asosan zargaflik ishlarida qo‘llanilgan. Qimmatbaho setallar turkumiga nodir metallar guruhidagi hamrna elementlar kiradi. Bo‘lar - oltin, kumush, platina, palladiy, iridiy, ruteniy va osmiy. Ular korroziyaga bardoshli bo‘lganligi sababli "nodir" deb ataladi, boshqa Metallarga nisbatan ularning narxi qimmat bo‘lganligi uchun qimmatbaho deb ataladi. Zargarlik sanoatida qo‘llanishiga qarab, ular asosiy va ikkinchi darajali hisoblanadi. Asosiy metallarga oltin, kumush va platina kiradi. Bu metallar korroziyaga bardoshliligidan tashqari yana bir qancha qulay xususiyatlarga ham ega: yumshoq, cho‘ziluvchan, plastik va boshqa metallar bilan qotishma hosil etish darajasi yuqori. Nodir Metallar ichida eng jiloli va zargarlikda keng ishlatiladigan metall - oltindir. Oltin - chiroyli sariq rangda tovlanadi, jilolanganda tovlanishi yanada ortadi. Juda yumshoq, bolg‘alanuvchan, plastik va cho‘ziluvchan metall. Zichligi 19,32 g/sm3, erish harorati 1064°S. Bir gramm oltindan 3,5 km sim tursa va shunday yupqalikda bolg‘alasa bo‘ladiki, undan yorug‘lik o‘tishi mumkin. shunday oltin varaqning qalinligi 0,0001 mm atrofida bo‘ladi. Bunday qalinlikda tayyorlanadigan oltin "susal" oltin deyiladi va bu zarvaraq bezaklarda keng qo‘llaniladi. Nodir Metallarning ichida oltinni eng nodir deb atasa bo‘ladi. Uning eng muhim xossasi - kimyoviy bardoshligidir. Oltin ochiq havoda, hatto qizdirilganda ham oksidlanmaydi, unga namgarlik ta’sir etmaydi, u kislota, ishqor va tuzlarning ta’sirini sezmaydi. Unga oltinguturt vodorodi ham ta’sir etmaydi. Oltin zar suvida eriydi. Xlorning ta’siri ostida 200°S da oltin Metalli, xlorli ko‘rinishga o‘tadi va u suvda yaxshi eriydi. Ionli xlor va brom ishqoriy suvlari ham oltinni eritadi. Simobda oltin yengil eriydi. Harorat 10-30°S bo‘lganda simobdagi oltin 15% ga yetadi va qotadi. Oltinning asosiy miqdori pul qiymatini ta’minlash uchun xizmat qiladi. Toza oltin sanoatda juda oz miqdorda qo‘llaniladi. U aniq asbobsozlikda, kimyo sanoatida, korroziyaga bardoshli qoplamalar qoplashda, samolyotsozlikda va raketasozlikda qo‘llaniladi. Zargarlik sanoatida esa toza oltin buyumlarning sirtini qoplashdan tashqari qimmatbaho qotishmalarning asosiy tarkibi sifatida qo‘llaniladi.

Kumush - oq rangdagi metall, juda cho‘ziluvchan plastik va bolg‘alanuvchan. Yumshoqligi bo‘yicha kumush, oltin va misning oralig‘ida joylashgan. Kumushning issiqlik va elektr o‘tkazuvchanligi juda yuqori. Uning yorug‘lik qaytarish xususiyati juda yaxshi bo‘lib, kelayotgan nurning 95% ini qaytaradi. Juvalash yo‘li bilan kumushdan 0,00025 mm qalinlikdagi varaqlar hosil etish mumkin. Kumushdan juda ingichka sim tortsa va o‘rasa bo‘ladi, u yaxshi kesiladi va jilolanadi. Kumushning zichligi 10,5 g/sm3, erish harorati 960,8 °S. Kumushning ochiq havoga va namgarchilikka bardoshligi yuqori. Uning tuzli va o‘yuvchi kislotalarga chidamliligi yuqori. Havo tarkibidagi oltinguturt vodorodi ta’sirida kumushning rangi xiralashishi mumkin. Ozon ta’sirida ham kumush oksidlanadi va qora parda hosil bo‘ladi. Azot va konsentrasiyalangan sulfat kislotasi ta’sirida kumush yengil eriydi. Uni ionli tuzlarda ham eritish mumkin. Ishqorlarning suvdagi eritmasi kumushga keskin ta’sir etmaydi. Oltin singari kumush ham simob amalgami hosil yetadi. Erigan kumushning havo so‘rish xususiyati yuqori bo‘lganligi sababli, quyilgan quymalar g‘ovakli chiqishi mumkin. Qimmatbaho Metallarning ichida kumush yeng arzoni hisoblanadi. Shu xususiyati hamda issiqlik va elektr o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘lganligi sababli kumush elektrotexnikada, kimyo sanoatida, shuningdek, ko‘zgu, badiiy va zargarlik buyumlari ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladi. Muhofazalovchi va bezovchi galvanik qoplamalarni qoplashda, oltin-kumush qotishmalari va ularning kavsharlarini tayyorlashda ham kumushdan keng foydalaniladi. Platina - og‘ir, kulrang-oq Metall, juda cho‘ziluvchan, yetarli darajada bolg‘alanuvchan, lekin qattiqligi oltin va kumushnikidan ancha yuqori. Platinaning zichligi 21,45 g/sm3, yerish harorati 1769°S. Juvalanishi yaxshi, prokatlab 0,0025 mm li varaq hamda ingichka sim hosil qilish mumkin. Platina kimyoviy turg‘un Metallar turkumiga kiradi. Juda kam moddalar unga ta’sir etishi mumkin. Masalan, havoda qattiq qizdirilganda ham u oksidlanmaydi va soviganda o‘z rangini saqlab qoladi. Hech kanday birikmasiz kislota unga ta’sir etolmaydi, faqatgina yuqori haroratdagi kislotalar birikmasi (zar suvi) uni parchalaydi. Ionli kaliy va eritilgan ishqorlar uni yemirishi mumkin. Yuqori fizikaviy-kimyoviy xususiyatlarga ega

bo‘lgan platina kimyo, asbobsozlik, aviasozlik sanoatlarida keng qo‘llaniladi. Zargarlikda esa asllik darajasi yuqori bo‘lgan platina qotishmalarini tayyorlash uchun qo‘llaniladi. Palladiy - kumushrang-oq rangdagi metall, yumshoq va bolg‘alanuvchan, yupqa holatgacha juvalanishi va ingichka sim ko‘rinishigacha tortilishi mumkin. Palladiyning zichligi 11,97 g/sm3, erish harorati 1552 "S. Palladiy sifatli metallar guruhiga qo‘shiladi, palladiydan tashqari radiy, ruteniy, iridiy va osmiy bu guruhga kiradi. Erigan holatda palladiyning vodorodni so‘rish darajasi yuqori (1:900), bu holatda uning hajmi ortadi va yengillashadi, lekin metall ko‘rinishini yo‘qotmaydi. Palladiyning kimyoviy xususiyatlari platinadan pastroq bo‘lib, uni 860°S gacha qizdirilganda oksidlanadi va qizdirish davom ettirilsa, oksid metallga surilib, Shuning ko‘rinishi yana oydinlashadi. Yodning spirtdagi eritmasi ta’sirida palladiy qorayadi. U zar suvida, azot kislotasida va boshqa mineral kislotalarda yengil eriydi. Zargarlik sanoatida palladiy ba’zi taqinchoqlarning qotishmalarini tayyorlash uchun, oq tillaning tarkibiga hamda asimik darajasi past bo‘lgan oltin qotishmalarining korroziyaga bardoshliligini oshirish maqsadida qo‘llaniladi. Ruteniy - qiyin eruvchan, rangi platinani eslatuvchi, qattiq va mo‘rt metall. Mexanik ishlovga yaroqsiz, bolg‘alansa maydalanib ketadi. Ruteniyning zichligi 12,3 g/sm3, erish harorati 2450°S. Ruteniy oltin singari zar suvida yengil eriydi. Boshqa platina guruhidagi metallarga nisbatan u xlorga chidamli. Platina qotishmalarining tarkibida ruteniyning ishtiroki sezilarsiz. Asbobsozlikda qo‘llaniladi. Iridiy - kulrang-oq rangdagi qiyin yeruvchan metall, juda qattiq va mo‘rt, mexanik ishlov berish mushkul. Iridiyning zichligi 22,4 g/sm3, yerish harorati 2410°S. Kimyoviy xususiyatlari jihatidan mustahkamligi yuqori metallar turkumiga kiradi. Hech qaysi kislota yoki zar suvi unga ta’sir etmaydi. Faqatgina 800°S dan yuqori haroratda unga xlor, ftor va kislorod ta’sir etishi mumkin. Kimyoviy xususiyatlari yuqori bo‘lganligi sababli, iridiy kimyoviy idishlar tayyorlashda qo‘llaniladi. Platina qotishmalarining tarkibiga iridiy qattiqlikni oshirish maqsadida qo‘shiladi. Yeyilishga bardoshlilik xususiyatlari yuqori bo‘lganligi sababli soat mexanizimlarining o‘qlarini tayyorlashda qo‘llaniladi. erish harorati

yuqori bo‘lganligi sababli platina-iridiyli termopara tayyorlanib, yuqori haroratlarni aniqlashda foydalaniladi . Osmiy - oq rangdagi metall, juda kiyin eruvchan, qattiq va mo‘rt. Zichligi 22,5 g/sm3, yerish harorati 3050°S. Mexanik ishlov berishga yaroqsiz. Osmiy kislotalarda va zar suvida erimaydi. Boshqa qotishmalarning tarkibiga qattiqligi hamda kimyoviy bardoshliligini oshirish maksadida qo‘shiladi, aniq asbobsozlikda qo‘llaniladi. 2. Zargarlikda ishlatiladigan toshlar. Qadimgi davrlardanoq insonlar zargarlik toshlarini rangi va jilolanishi kabi xususiyatlarini yuqori baholab kelganlar. Ayniqsa, qizil, och qizil rangdagi toshlar odamlarda ilohiy kuchlarga ishonish va davolovchi manba sifatida xizmat qilgan. XIX-asrga kelib bunday toshlarning qiymati faqat rangi bilan emas, balki qattiqligi, tozaligi va hajmining turli-tumanligi bilan ham baholangan. Qadimdan Osiyo xalqlari orasida feruza, marvarid, zumrad va boshqa qimmatbaho toshlar - zargarlik buyumlari nihoyatda qadrlangan. Chunki ular inson uchun faqat bezak buyumlari bo‘lib qolmay, balki sog‘liq uchun, inson ruhiyati uchun ham ijobiy ta’sir etadi deb hisoblangan. O‘zbek zargarligi juda qadimiy tarixga ega. Unga ibtidoiy jamoa tuzumi davrida asos solingan. Arxeologik topilmalardan ma’lumki, zargarlik san’ati juda qadimiy san’at bo‘lgan. Eramizgacha bo‘lgan II-asrdan boshlab eramizning VIII-asrigacha Ayritom, Afrosiyob, Dalvarzintepa, Xolgayon, Bolaliktepada chiroyli haykallar, devor bezaklari orqali zargarlik san’ati rivqjlanganligini ko‘rish mumkin. Xorazmdagi Tuproq qal’a devorlardagi tasvirlardan o‘sha davrlardagi ayollar quloqlariga nafis zirak taqqanliklari ma’lum bo‘lgan (bu tasvir III-asrga taalluqli). Bo‘lardan tashqari bronzadan quyib ishlangan bir qancha osma taqinchoqlar ham topilgan. Bu osma taqinchoqlar II-IV-asrga mansub bo‘lib, Xorazmning Ayoz qal’a, Yetti asar, Burgut qal’a va boshqa joylaridan topilgan. XVIII-asrda zargarlikda asosiy material tilla. kumush, har xil qotishmalar, bronza, chaqmoq tosh va rangli toshlar ishlatilgan. eng ko‘p ishlatilgan narsa oltin va kumushdir. XIX-asrga kelib zargarlikda oltin ishlatish ko‘paydi. O‘rta Osiyo hududida zargarlik ishlarida chaqnoq toshlar, rangli toshlar va dengiz tuhfalari ishlatilar yedi. Umuman olganda bo‘lami hammasi javohirlar deb yuritiladi. Javohirlar zargarlikda qimmatbaho

tosh hisoblanadi. Ular chiroyliligi, rangining tiniqligi, bir xilligi, yaltiroqligi, tovlanishi, qattiqligi, turli rangda o‘zgarishi va boshqa xususiyatlarga ega. Ular uch darajaga bo‘linadi. Birinchi darajali qimmatbaho toshlarga olmos, sapfir, zumrad, yoqut, aleksandrit, shpinel, yevklaz, oltin, platina, marvarid kiradi. Ikkinchi darajali qimmatbaho toshlarga akvamarn, topaz, vorobyevit, geliodor, qizil turmalin, demantoid, ametist, pirop, almendin, qirkon, opal uvarovit; uchinchi darajali qimmatbaho javohirlarga nefrit, yoqutlar, feruza, kordiyerit, gagat, qahrabo,malnxit, kianit, yepidot, billur, qitrin, xalkedon, agat, aqiq, serdolik, sodalit, prenit, iqjuvard, flyuorit, andaluzit, diopsid va boshqalar kiradi. Texnika rivojlanishi natijasida tog‘ jinslaridan katta miqdbrdagi tori’s xil toshlar qazib olina boshlagan. Hozirgi paytda tabiiy toshlarga o‘xshash bo‘lgan turli ko‘rinishdagi sun’iy toshlar ishlab chiqarilmoqda. Tabiiy kimyoviy birikmalar va tog‘ jinslaridan hosil bo‘lgan toshlar minerallar deyiladi. Toshlarning narxi ularning rangiga bog‘liq. Rangiga ko‘ra toshlar idoxramatik va aloxramatik toshlarga ajratiladi. Minerallarning tarkibi kimyoviy moddalarning rangidan iborat bo‘lgan toshlar idoxromatik toshlar deb ataladi . Minerallarning tarkibidagi kimyoviy birikmalarda tashqi kimyoviy ranglar aralashmasi bo‘lgan toshlar а loxromatik toshlar deb ataladi. Kimyoviy xossa deganda toshning birxil kislota va tuzlar ta’siriga chidamliligi tushuniladi. Toshlar nur o‘tkazuvchanlik xossasiga qarab uch turga bo‘linadi: nur o‘tkazuvchi; yarim nur o‘rkazuvchi; nur o‘tkazmaydigan. Toshlarning nur o‘tkazuvchanligi ularning qirralariga bog‘liq bo‘lib, bu xususiyat toshning narxini oshishiga olib keladi. Ko‘zlari yaltirashiga ko‘ra toshlar uchga ajratiladi: yaltiroq shisha ko‘zli; yaltiroq olmos ko‘zli; yaltiroq yarim metall ko‘zli. Ko‘zlarning yaltiroqligi yog‘liq, perlamutr va shoyi ko‘rinishida uchraydi. Yorug‘likning sinish ko‘rsatkichi shisha ko‘zlarda 1,3-1,9 gacha, olmos ko‘zlarda 1,9-2,6 gacha va yarimmineral ko‘zlarda 2,6-3 gacha bo‘ladi. Zargarlik toshlari buyumlarni bezatishda ishlatilib, besh guruhga bo‘linadi: qimmatbaho zargarlik toshlari; rangli zargarlik toshlari; organik zargarlik toshlari; turfa rang zargarlik toshlari; sun’iy zargarlik toshlari. Zargarlik toshlari qattiqligi, kimyoviy turg‘unligi, rangi va serqirraligi, kimyoviy xossalari, tabiiy rangi, ishlatilish joyi, bahosi

bilan bir-biridan farq qiladi. Toshlarning kimyoviy xossalari silikat va oksidlari tarkibiga ko‘ra aniqlanadi, qimmatbaho toshlar sinfiga olmos, yoqut, sapfir, dur-marvarid va zumrad kiradi. Olmos - uglerod kristallaridan iborat silikatlar (kremniy, natriy, kalsiy, magniy, alyuminiy va boshqa elementlar) ning tabiiy holatdagi birikmalaridan hosil bo‘ladi. Olmos grekcha "adamas" so‘zdan olingan bo‘lib, "yengilmos" degan ma’noni bildiradi. Olmosning rangi oq, qora va yashil bo‘lib, u yaltiroq va juda mustahkam tosh. Olmos kimyoviy ta’sirlarga chidamli. Olmosga hech qanday kislota va ishqorlar ta’sir qilmaydi. Xalkedon - u marmar dengizi qirg‘og‘idagi qadimgi Xalkedon shahri nomidan olingan bo‘lib rangi oq, kul rang, havo rang, sariq, ko‘k, qizg‘ish qo‘ng‘ir bo‘ladi. Uning dog‘-dog‘ yoki yo‘l-yo‘l turlari ko‘p. U abraziv materiallar sifatida, soat toshlari tayyorlashda hamda zargarlik buyumlari tayyorlashda ishlatiladi. Xalkedon chaqnoq toshning bir turi bo‘lib, qadimdan zeb-ziynatlar yasaladigan toshlar hisoblangan. Unga ishlov berish oson bo‘lib, asrlar mobaynida xizmat qilgan. Ustalar marjonlar, to‘g‘nag‘ichlar, uzuk, bilaguzuk, zebigardon kabi asl san’at durdonalari yaratib kelmoqdalar. Feruza -(forscha-tojikcha) mineral degan ma’noni bildiradi. U jilosiz mumga o‘xshash xira, zangori, havo rang yoki yashil havo rangda bo‘ladi, rangli toshlar sinfiga mansub ko‘kimtir tosh. Kimyoviy turg‘un emas, havo va kislotalar ta’sirida rangi o‘zgaradi, mo‘rt, shaffof emas. Zichligi 2,6 -2,8 g/sm3. Feruza oltin va kumushdan yasalgan buyumlarga ko‘z sifatida qo‘yiladi. Feruza vaqt o‘tishi bilan o‘zining tabiiy rangini o‘zgartiradi. Nishopur (Eron)da, Ida, O‘rta Osiyo hamda Qozog‘istonda eng yirik feruza konlari bor. Feruza konlari Markaziy Qizilqum hamda Qurama tog‘larida ham bor. Dunyoda eng yaxshi feruza Nishopur feruzasi bo‘lib, u nihoyatda sifatlidir. Aqiq - ruscha agat, grekcha oniks so‘zidan olingan bo‘lib, tarjima qilinganda "tirnoq" deganidir. Bu mineral, zargarlikda, kandakorlikda, sanoatda va boshqa joylarda ishlatiladigan javohir turlaridan biri. U qadimgi Misr, Assiriya, Bobilda ham bezak materiali sifatida ma’lum bo‘lgan. Ba’zi bir afsonalarga ko‘ra qadimgi Gresiyada aqiqdan ibodatxonalar qurilgan, chunki derazasiz, tuynuksiz ibodatxonaga kirgan kishi uning

nurafshonligi hamda kengligidan hayratda qolgan. Aqiqdan masalan, O‘zbekistonning Samarqand shahridagi Go‘ri Amir maqbarasini ichki xonalari bezagi yasalgan. Aqiqlar O‘rta Osiyoning baland Tyan-Shan tog‘laridan yoki g‘orlaridan qazib olingan. Uning oq yaltiroq va quyuq qora rangda tovlanadiganlari bo‘ladi. Aqiqdan o‘ymakorlikda qutichalar, guldonlar, tagdon, shamdon, qalamdon va boshqalar yasaladi. Sanoatda esa hovoncha, hovoncha dastasi, tarozi prizmalari, elektr va suv o‘lchov asboblarining tagligi va boshqalarda ishlatiladi. Safsar - zargarlikda marjon, to‘g‘nag‘ich, ilma to‘qima va baldoqlar yasalashda ishlatiladigan qimmatbaho tosh. Uni Sharqda ham Yevropada ham yuqori baholashgan. Yoqut - la’l, ruscha rubin. Zargarlikda ishlatiladigan chaqnoq toshlar turiga kiradi. Yoqut ham olmos singari mustahkam, unga hech qanday kislota va ishqorlar ta’sir qilmaydi. Yoqut turlicha qirralanadi. Yoqut qimmatbaho zargarlik buyumlariga qo‘yiladi. Sapfir - titan va temir oksididan iborat ko‘k rangli tosh. U och havorang, to‘q havorang va ko‘k rangda uchraydi. Sapfir ham olmos kabi qattiq, yaltiroq, kimyoviy turg‘unligi yuqori, turlicha qirralanuvchi tosh. Zumrad - yashil rangli, qattiq, shishasimon, shaffof yaltiroq tosh. Zumrad qirralangan holda to‘rtburchak va kvadrat shaklda bo‘ladi. U pog‘anali qilib qirralanadi. Zumrad oltin qotishmadan tayyorlangan zargarlik buyumlariga qo‘yiladi. Yantar - za’far yoki ja’far tosh, tabiatda g‘orlarda topiladi. Zargarlik buyumlarini ishlashda foydalaniladi . Dur - Xitoy tilidan olingan bo‘lib, uni inju deb yuritiladi. U chuchik suvli dengizlarda yashaydigan chig‘anoqlardan topilgan. Dur sharsimon yoki noto‘g‘ri shakldan iborat bo‘lib turli tovlanadi. Uning kattaligi kaptar tuxumidek bo‘lganlari eng qimmatbaho hisoblanadi. Dur zargarlikda ishlatiladigan eng qimmatbaho material hisoblanadi. Marvarid - ruscha - "jemchug", dumaloq noaniq shaklli donacha, tuguncha. Marvarid turlanib chiroyli jilolanganidan zeb-ziynat buyumi hisoblanib, uning yirik xili dur deb ataladi. Marvaridning tarkibi 86-90 % kalsiy karbonat va 2-6 % suvdan iborat bo‘ladi. Eng qimmatbaho marvarid dumaloq sharsimon shaklga ega; uning

kattaligi 15 mm gacha bo‘ladi. Katta marvarid kam uchraydi. London muzeyida o‘lchamlari 4,5 va 85 mm li marvarid saqlanmoqda . Oliven tarkibida magniy silikati bilan temir bo‘ladi. Oliven ko‘kimtir sariq rangda, oyna kabi yaltiroq va mo‘rt bo‘ladi. Oliven zargarlik toshi sifatida ishlatiladi. Xrizolit sarg‘ish, ko‘kish, shishasimon yaltiroq tiniq rangda va mo‘rt bo‘ladi. Xrizolit zargarlikda mayda toshlar sifatida qo‘llaniladi . Shpinel - tarkibi magniy va alyuminiy brikmalardan iborat yaltiroq, qattiq va mo‘rt tosh. Shpinel turlicha qirralanadi. U yuqori probali zargarlik buyumlariga qo‘yiladi. Turmalin - tarkibi alyuminiy silikat, kalsiy, magniy va buradan iborat birikma. U murakkab kimyoviy tarkibga ega, yaltiroq va qattiq tosh. Axroit - rangsiz, turlicha turmalindan iborat och yashil rangdagi tosh. Axroit aralash, pona va pag‘ona shakli qirralanadi. Sirkoniy -granata guruhiga kiruvchi tosh. Sirkoniyning tarkibi sirkoniy va kremniy oksiddan iborat. Sirkoniy so‘zi-"oltinrang" ma’nosini anglatadi. U yaltiroq tiniq tosh. Zargarlikda ko‘k hamda yashil sirkoniy ishlatiladi . Topaz - granata guruhiga kiruvchi tosh. U birinchi marta Qizil dengizning Topaz orolidan topilgan. Topaz rangsiz sarg‘ish, somonsimon oqish rangda, oynasimon yaltiroq bo‘ladi. Topaz aralash, brilliant va pog‘ona shaklida qirralanadi. U oltin va kumushdan yasalgan zargarlik buyumlariga qo‘yiladi . Nefrit - tarkibi kalsiy, magniy va temir sulfatidan iborat, shaffof yemas, lekin juda mustahkam tosh. Nefritning zichligi 3 g/sm3. Nefrit kabatosh va yapasqi dumaloq shaklda qirralanadi. U asosan kumushdan yasalgan zargarlik buyumlariga qo‘yiladi. Ba’zan oltindan yasalgan buyumlarga xam o‘rnatiladi. U yashil, sarg‘ish, oq, to‘q yashil rangli yaltiroq tosh. U turlicha tovlanadi. Malaxit - tarkibi mis oksididan tashkil topgan tosh. Zichligi 3,6 g/sm3. Malaxit yaltiroq emas, ammo jilvalanadi. U yashil rangli, mustahkamligi past tosh. Malaxit kabatosh va yapasqi dumaloq shaklda qirralanadi. Oltingugurt kislotasida eriydi. Oltin va kumushdan yasalgan zargarlik buyumlarida kam miqdorda ko‘z siftida ishlatiladi. Kamroq marjon sifatida tarqaladi.

Organik toshlar. Bu toshlar qattiq bo‘lmagan organik jismlardan iborat bo‘lgani uchun qattiqligi yuqori emas. Organik toshlar sinfiga qahrabo, marjon, gagar kiradi. Qahraboning tarkibi qum, daraxt parchalari, bargi, gul yaproqchalari hamda hashorat yaproqlaridan iborat bo‘ladi. Qahrabo shaffof, mo‘rt tosh, kimyoviy turg‘un emas, 300°C da eriydi, zichligi 1,1 g/sm3. Marjon - tarkibi daraxtsimon tuzilishiga ega bo‘lgan temir oksididan iborat organik jism. Oq, qizil, pushti ayrim hollarda qorasi xam uchrab turadi, zichligi 2,5 g/sm. Marjon qahraboga qaraganda mustahkamroq, lekin shaffof yemas. Sun’iy toshlar. Zargarlikda ishlatiladigan sun’iy toshlar 4 turga bo‘linadi: sun’iy korund, o‘stiriladigan toshlar, qimmatbaho va o‘rtacha qiymatli tosh rangini beruvchi toshlar, oyna yoki plastmassa rangini bcruvchi-toshlardir. Umuman olganda halq hunarmandchiligida ishlatiladigan materiallarning hammasi ham o‘ziga xos qiymatga ega, chunki ular katta, mashaqqatli mehnat evaziga olinadi. Masalan, misni olaylik. Mis-qadimdan insonga ma’lum bo‘lgan metall. Mis va uning qotishmalari insonning rnoddiy madaniyatini o‘stirishda katta ahamiyatga ega. Qadimda yunonlar mis rudasini birinchi bo‘lib Kipr orollaridan qazib olganliklari uchun uning nomi lotincha kiprit deb ataladi. U tabiatda tarkibida temir, kumush hattoki oltin bo‘lgan ruda holida uchraydi. Mis hayotiy fiziologik jarayonda qatnashadigan muhim element. U yumshoq, cho‘ziluvchan, bolg‘alanuvchan qizil yoki qizg‘ish metall. Mis issiqlik va elektr tokini juda yaxshi o‘tkazib kumushdan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. U havoda tez oksidlanib qorayadi. Nam havoda mis gidroksidkarbonat hosil qilgani uchun ko‘karadi. Mis mis rudalarini qayta ishlashdan olinadi. Undan lagan, oftoba, jom, samovar va boshqalar, shuningdek sun’iy ipak olinadi. Qadimda misgarlar sof misni sovuqlayin ishlatganlar, shuning uchun ham mis buyumlar yumshoq hamda mo‘rt bo‘lgan. Keyinchalik mis va qalay qotishmasidan hosil qilingan bronzani ishlatganlar. Bronzadan ishlangan buyumlar birmuncha pishiq bo‘ladi. O‘zbek xalq amaliy san’ati turlari ichida zeb-ziynat san’ati bo‘lmish zargarlik alohida o‘rin egallaydi (milliy taqinchoqlar va b.). Shuningdek, yog‘och o‘ymakorligida ishlatiladigan yong‘oq daraxti materiallari, zardo‘zlikda ishlatiladigan zar iplarni ham qimmatbaho materiallar qatoriga kiritish mumkin. Shunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin.

3. Zargarlikda ishlatiladigan asboblar. Boshqa kasblar singari zargarlikda ham o‘ziga xos asbob-uskunalar ishlatiladi. Loyli o‘choq, charm, o‘tga chidamli loylar, payvand, naycha, metall qisqichlar, bolg‘achalar, Metall taxta, pargor, zubilolar, misgarliklar ishlatadigan ba’zi bir keskich asboblar, charx tosh, kichkina qisqichlar, qoliplar, Metalldan qilingan har xil diametrli yarim sharsimon chuqurchali qolipchalar, tunukalarni qirqish uchun qaychilar, ombirlar, payvandlovchi asbob va boshqalar ishlatiladi. Punson - (puanson) zargarlikda ishlatiladigan asbob bo‘lib Metallga naqsh ishlashda ishlatiladi. Kurya - temir yoki po‘latdan yasalgan. Uning bir necha kattalikdagi teshigi bo‘lib, oltin yoki kumush oldin kattaroq, keyin kichikroq, so‘ng yanada kichikroq teshikdan o‘tkazib tortiladi. Oltin yoki kumush sim hozir shu xilda tayyorlanadi. Sim kuryaning naqsh o‘yilgan joyga qo‘yib bog‘lansa naqsh hosil bo‘ladi. Hosil qilingan sim kirkira deb ataladi. U bezak buyumlarida ishlatiladi . Xalk xunarmandlari tomonidan eksport va ichki bozor uchun ishlab chikarilayotgan maxsulotlar. Respublikamiz kashtachilik, zardo‘zlik, kulolchilik, misgarlik, kandakorlik, ganchkorlik, yog‘och o‘ymakorligi singari xalq amaliy san’ati bilan butun dunyoda mashhurdir. Yog‘ochga, misga, qog‘ozga, matoga ganchga chizib, o‘yib, tirnab, zarb bilan ishlangan naqshu nigoralar, ularning go‘zalligi, nafisligi va ta’sirchanligi kishini o‘ziga maftun yetadi. Xalq amaliy bezak san’ati an’analari avloddan avlodga o‘tib kelishi bilan birga taraqqiyotning yangi sifatiga ega bo‘lmoqda, bu jarayon, ayniqsa, hozirgi qayta qurish davrida yanada yuqori samaralarga erishuv imkoniyatiga ega bo‘lib bormoqda. Binobarin amaliy bezak san’atlarini o‘rgatish mashg‘ulotlarida xalk, ustalari yaratgan asarlarining beqiyos ma’naviy qiymatlarini namoyish yetish orqali yosh avlodda yestetik didni shakllantirish, uiarga zarur bilimlar, va axloqiy tarbiya, berish, inehnat, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish, kasb tanlashga ruhiy va amaliy tayyorlash vazifalari ye’tiborda turadi. O‘zbek amaliy bezak san’ati turlarining ko‘pligidan kelib

chiqadigan o‘ziga xos ta’lim va tarbiya imkoniyatlari yaxshi natijalar beradi. Birinchidan, yakka kishi hech qachon amaliy bezak san’atining hamma turlarini to‘liq o‘zlashtira olmaydi. Lekin umumiy darajada tanishish shaxsning yuqori madaniy darajaga yerishuvida zarur shartdir. Bundan kelib chiqadiki, ushbu san’atlarni o‘rgatish ikki xil shaklda amalga oshirilishi mumkin: umumiy nazariy ma’lumotlarga yega bo‘lish yoki biror turini amaliy jihatdan to‘liq egallash. Ikkinchidan, har bir murabbiy - usta o‘zi chuqur yegal lagan san’at turini shogirdlariga chuqur o‘rgatish bilan cheklanishi mumkin. Uchinchidan, har turli mahalliy sharoitlardan kelib chiqqan holda ushbu san’atlarning u yoki bu turi bo‘yicha mashg‘ulotlar tashkil yetishda tanlash uchun keng imkoniyatlar mavjud. Lekin har qanday bilim va hunar o‘rgatishdan asosiy rnaqsad kelgusi amaliy, zarur vazifalarni hal yetishga qaratilishi lozim. Mashg‘ulotlarida o‘quvchilar bajaradigan har turli topshiriqlar ularning botanika, biologiya, tarix, adabiyot va boshqa fan sohalaridagi bilimlaridan foydalanishni taqozo yetadi, ya’ni bu mashg‘ulotlarda predmetlararo bog‘lanishni hisobga olish zarur. Bolalikda bo‘lgan qiziqish bora-bora bir umrlik kasbga aylanishi mumkin. Shu bilan birga yoshlikda birorta san’at bilan qiziqib shug‘ullangan bo‘lib, lekin keyinchalik boshqa kasb egasi bo‘lib ketish hollari ham ma’lim. Bunda har ikki holda ham san’at olamining kishi shaxsining takomillashtirishdagi vazifasi yetarlicha bajarilgan deb hisoblash mumkin. Chunki har ikkala holda ham estetik did va ma’daniy darajaning zarur taraqqiyotiga erishiladi. Shuni unutmaslik kerakki, yaqin o‘tmishda o‘zbek amaliy bezak san’atining yeng rivojlangan ganchkorlik, naqqoshlik, yog‘och, tosh va suyak o‘ymakorligi, kandakorlik, pichoqchilik, zargarlik, kashtachilik, zarduzlik, gilamchilik, kigizchilik, savatchilik, bo‘yrachilik kabi turlarining o‘ziga xos bajarish texnologiyalari, haqiqiy milliy nomlari, ularga xos atamalar, bu san’atlarga xos maktablar, uslublar hamda shu sohalarda nom qozongan ustalarning xizmatlari unuta borilib, yo‘qolib ketish xavfi ostida qolgan edi. Shunday holat hozirgi kunda san’atkorlar, xalq ustalari, muallimlar va san’at havaskorlari oldiga amaliy bezak san’atini saqlab qolish, ularni har tomoilama o‘rganish va rivojlantirish, yosh avlodga san’at sir-asrorlarini o‘rgatish orqali o‘rinbosarlar tayyorlash san’at asarlarini keng targ‘ib qilish orqali jamoatchilikning estetik didini, madaniy

darajasini yanada yuqori bosqichga ko‘tarilishiga erishish vazifalarini qo‘yadi. Biroq mustaqillik tufayli qadriyatlarimiz tiklandi, hunarmandchilik qayti rivojlanmoqda. Bu maqsadlar yo‘lida olib boriladigan ishlar xalq ustalari, san’atkorlar uchun yeng qulay shart-sharoitlar yaratish, yoshlaming badiiy ta’lim olishlari, san’atlarni egallashlarini tashkil etish va tug‘ri ilmiy-metodik yo‘nalishda olib borish, san’atkor-pedagoglar tayyorlashni yo‘lga qo‘yish, tegishli ilmiy tadqiqotjarni olib borishdan iborat bo‘lishi kerak. Ma’lumki, xo‘jalik ishlarini yuritish, mahsulot ishlab chiqarish masalalari bevosita bozor munosabatlari bilan uzviy bog‘langandir. Chunki bozordagi talab va taklifni o‘rganmasdan ishlab chiqariladigan mahsulot o‘z yegasini topmasdan, ya’ni bozorda sotilmasdan to‘xtab qoladi. Bu esa xo‘jalik yoki korxonani iqtisodiy tomondan inqirozga olib keladi. Shu jumladan bu hoi halq huiiarmandchiligi sohalariga ham tegishlidir. Hozirgi paytda halq hunarmandlari ichki bozor va eksport uchun ko‘plab turli xil ko‘rinishdagi mahsulotlarni ishlab chiqarmoqdalar. Ayniqsa, kundalik ehtiyoj uchun zarur bo‘lgan idish-tovoqlar (kulochilik), kiyim-kechaklar, poyabzallar (tikuvchilik, to‘quvchilik), gilam va boshqa poyondozlar (to‘quvchilik), o‘ymakorlik va naqqoshlik usullariida ishlangan qutichalar, stol, stul, kursi, sandiq, darvoza va shu kabilar xaridorgirligi bilan ajralib turadi. Yurtimizga tashrif buyurgan chet ellik mehmonlar o‘z yurtlariga esdalik sifatida nimanidir olib ketishni xohlaydiiar. Bunda ularga qutichalar, zardo‘zlik buyumlari, ko‘za, lagan, lavx, chog‘u asboblari, uy-ro‘zg‘or buyumlari va boshqa shu singari bejirim va chiroyli ishlangan buyumlar, ayniqsa, ma’qul keladi. Keyingi paytda respublikamizda teriga rangli rasm ishlash san’ati ham rivojlandi. Hunarmandlar bozordagi taklif va talabni hisobga olgan holda mana shunday mahsulotlarni ichki bozor va eksport uchun ko‘plab ishlab chiqarmoqdalar, respublikamizning dovrug‘ini yanada kengroq yoyishga xizmat qilmoqdalar.

Zamonaviy ishlab chikarishning bozor munosabati bilan uzviyligi O‘qituvchi yangi mavzuni bayon qilishdan avval talabalarga ―B/B/B" jadvali to‘g‘risida tushuntirib beradi va har bir o‘quvchiga mavzu bo‘yicha nimalarni bilasiz", "Nimani bilishni xohlaysiz" degan avollarga javob berish uchun jadvalning "Bilaman" va "Bilishni xohlayman ustunlarini lo‘ldirishni topshiradi . O‘qituvchi ma’ruzasi: Bugungi kunda yurtimizda amalga oshirilayotgan islohotlar asosida ishlab chiqarishni kengaytirish, samarali yo‘nalishlarini aniqlash va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish muhim ahamiyatga ega. Zamonaviy ishlab chiqarishning bozor munosabatlari bilan uzviyligini ta’minlashdan ko‘zlangan asosiy maqsad -ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning

sifatli bo‘lishi, bozor talablariga javob berishi va bozor munosabatlari sharoitida raqobatlasha olishidan ilioratdir. Shu sababli yog‘och, metall va gazlamaga ishlov berish hamda pazandachilik asoslari bo‘yicha maxsulotlar tayyorlash va buyumlar yasashda mustaqil ijod qilish va bozor iqtisodiyoti talablari darajasidagi sifat va dizaynga javob beradigan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish uchun mehnat ta’limi ustaxonalarida yetarli sharoitlar mavjud bo‘lishilozim. Mavjud sharoitlar asosida zamonaviy ishlab chiqarish ishlarini tashkil etishda quyidagilarga e’tibor berish kerak: 1.Zamonaviy ishlab chiqarish: 1. Mexnat ta’limi darslari mobaynida moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratish jarayoni; 2.Mahsulotni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilishning uzluksiz yangilanuvchi jarayoni; 3. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga erishish jarayoni . 2. Zamonaviy ishlab chiqarish omillari : 1.Ishlab chiqrish vositalari; 2. Ishchi kuchi . 3. Ishlab chiqarishning rivojlanish bosqichlari: Birinchi bosqich - ishlab chiqarishda oddiy asbob-uskunalarning murakkablariga o‘tishi orqaligina taraqqiyot kuzatiladi, oddiy turdagi mahsulotlar tayyorlashga ehtiyojlar kuchayadi; Ikkinchi bosqich - mashina, mexanizm va stanoklar asosida mahsulotlar ishlab chiqarish rivojlanadi, tovar bozori xo‘jaligi yuzaga keladi va keng doiradagi moddiy va madaniy yehtiyojlar qondiriladi ; Uchunchi bosqich - xizmat ko‘rsatish sohasi yanada rivojlanib, fan ishlab chiqaruvchi kuchga aylanadi, resurslarni tejovchi, "yuqori" texnologiyalarga o‘tiladi, bozor iqtisodiyoti oddiy ehtiyojlarni to‘liq qondirish va yuqori darajadagi talablarni amalga oshirishga erishadi.

Zamonaviy ishlab chiqarishda bozor munosabatlariga kirishish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Bu jarayonda, bozor munosabatlari kishilar uchun g‘oyat foydali bo‘lgani uchun, u uzluksiz ravishda rivojlanib boradi. Iqtisodchilar tomonidan berilgan ta’rifga ko‘ra, bozor - bu oluvchi bilan sotuvchi uchrashadigan joy, munosabat - kishilar o‘rtasidagi aloqa, muomaladir. Demak, mehnat ta’limi mashg‘ulotlaridagi bozor - bu o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi yangi axborotlarni almashinuvi, ishlab chiqarish jarayonidagi aloqa, ularning o‘zaro "Ustoz-shogird" faoliyati asosida bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllanishi bo‘lsa, munosabat - o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi yaqinlik, aloqa, muomala hisoblanadi. Bozor munosabatlari asosida ishlab chiqarishni tashkil etishda moddiy-texnik baza muhim ahamiyat kasb etadi. Odatda yog‘och va metallarga qo‘lda, stanoklar yordamida ishlov beriladi. Maktab sharoitida yog‘och va metallarga o‘quv ustaxonalarida ishlov beriladi. Yog‘och, metall va gazlamaga ishlov berish hamda pazandachilik asoslari bo‘yicha o‘quv ustaxonasi ish va o‘lchov asboblari, moslamalar, stanoklar bilan jihozlanadi. Ustaxonada materiallar va zarur ko‘rgazmalar ham bo‘ladi. Ustaxonada olib boriladigan mashg‘ulotlar ish o‘rni deb ataluvchi maxsus joyda bajariladi. Ish o‘rni barcha kerakli asbob-uskuna va materiallar bilan ta’minlanadi. Maktab o‘quv ustaxonasida har bir o‘quvchi uchun alohida ish o‘rni jihozlanadi. Bu esa o‘quvchilarni mashg‘ulot paytida bir-birlariga xalaqit bermay ishlashlari uchun qulaydir. Yog‘och, metall va gazlamaga ishlov berish hamda pazandachilik asoslari bo‘yicha bir necha xil asbob-uskunalar va moslamalardan foydalaniladi. Bular o‘lchash-rejalash va ish asboblaridan iborat. O‘lchash-rejalash asboblariga metall lineyka, buklama metr, chizg‘ich, shtangensirkul nutromer kabilar kirsa, ish asboblariga esa arra, randa, iskana, egov, zubilo, temir arra, bolg‘a va boshqalarni kiritish mumkin. Ishlab chiqarishni jadallashtirish va sifatli buyumlar tayyolashda dastgoh va stanoklardan ham foydalaniladi. Gazlamaga ishlov berish va

pazandachilik asoslari yo‘nalishlari bo‘yicha ham ko‘plab asbob-uskunalardan foydalaniladi. Masalan, qaychi, tikuv mashinasi, pichoq, turli pechlar va b. Bundan tashqari, zamon talablari asosida ishlab chiqarishni tashkil qilishdagi muhim ko‘rsatkich mavjud bo‘lgan materiallardan samarali tartibda foydalanish hisoblanadi. Ishlab chiqarish jarayonida turli xil buyumlar tayyorlashda materiallardan to‘g‘ri va isrof qilmasdan foydalanish, tayyorlangan buyumning sifatini, ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish uchun ishlatiladigan materialning turini, hususiyatlarini, shu xususiyatlariga ko‘ra ishlov berish texnologiyasini bilish talab etiladi. Umuman olganda bozor munosabatlari zamonaviy ishlab chiqarish jarayoni bilan uzviy ravishda quyidagi funksiyalarni bajaradi . 3. Mehnat ta’limida bozor ishlab chiqarish bilan iste’molni bog‘lash, kerakli uy- ro‘zg‘or buyumlarini tayyorlash va yetkazib berish orqali insonlarning turmush farovonligini ta’minlashga xizmat qiladi. 4. Mehnat ta’limi mashg‘ulotlarida buyum tayyorlash, ya’ni tovar ishlab chiqarish uchun mehnat sarflanadi, shu mehnat qiymatni shakllantiradi. Tovar bozorga chiqishiga qadar mehnat moddiy shaklda (musalan, stol, stul, chekich, o‘qlov, ko‘ylak, turli pishiriq maxsulotlari va liokazo) bo‘ladi, bozorda sotilgach, undagi mehnat ma’lum miqdordagi qiymat pul shakliga o‘tadi. 5. Ishlab chiqarishni yangilashga shart-sharoitlar yaratishda bozordan kerakli mehnat qurollari, xom ashyo, har xil materiallarni xarid yetadilar va kerakli bo‘lgan yangi-yangi axborot hamda ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni ham oladilar. 6. Mehnat ta’limi mashg‘ulotlarida tayyorlangan buyumlarni bozorda sotish orqali iqtisodiy hamkorlik ta’minlanadi va bozor talablariga asosan buyumlar ishlab chiqariladi. Bozor hamma vaqt iqtisodiy hamkorlikni kengayib borishini talab qiladi. 7. Ishlab chiqarishning uzluksiz takrorlanib turishini ta’minlash, tayyorlanayotgan buyumning zamonaviyligi, tannarxining arzonligi, bozor talablariga to‘la javob berishi va har tomonlama raqobatlasha olishi bilan belgilanadi.

Shunga ko‘ra, bozor munosabatlari talablari asosida zamonaviy ishlab chiqarishni tashkil etish - amaliy mashg‘ulotlar davomida o‘quvchilar tomonidan tayyorlanayotgan buyumlarning bozor iqtisodiyoti talablari darajasidagi sifat va dizaynga javob beradigan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishga tayyorlash bilan bog‘liq talabning ortishi hisoblanadi. Mehnat ta’limida zamonaviy ishlab chiqarishni bozor munosabati bilan uzviyligining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lib, ularga quyidagilarni kiritish mumkin: Buyumlar tayyorlash uchun zarur bo‘lgan yangi axborotlar bilan ta’minlash; Mashg‘ulotlar davomida o‘quvchilar o‘rtasida buyumlar tayyorlash jarayonidagi raqobatni vujudga kelishi; Ishlab chiqarishga bo‘lgan talab va taklifning ortishi; Tayyorlangan buyumlarning sifat va dizayn talablariga mosligi; Ijtimoiy sohalar, sanoat va qurilishda moddiy ishlab chiqarish asoslari va uning tarkibi, o‘zaro munosabati, bir-biriga bog‘liqlik jarayonlarini ta’minlash; Mulkchilik turlari, marketing va menejment faoliyatini tashkil etish; Mahsulot namunasini (maketi, model) tayyorlashda qo‘llanilgan xom ashyo, ijodiy g‘oya va dizayn yechimlarini asoslanishi; Eng yaxshi ijodiy g‘oyalarni izlab topish; 9. Ishlab chiqarish harajatlarini pasaytirish va materiallarni tejashni qaror toptirish; 10. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot turini ko‘paytirish. Belgilangan maqsad va vazifalarni amalga oshirish orqali mehnat ta’lmi darslarida zamonaviy ishlab chiqarishning bozor munosabati bilan uzviyligi ta’minlanadi va ishlab chiqarish texnologiyasiga oid o‘quv topshiriqlari mazmunida asosan buyum tayyorlash emas, balki bozor iqtisodiyoti talablari darajasidagi sifat va dizaynga javob beradigan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash hamda iste’molchilarga yetkazish faoliyatlarining rivojlanishi bilan bog‘liq talablarga yetarlicha javob bera oladi. Mehnat ta’limida zamonaviy ishlab chiqarishning bozor munosabatlari bilan uzviyligi alohida ijodiy xarakter kasb yetadi va zamonaviy ishlab chiqarish

jarayonining takomillashuvi insonni ijtimoiy hayotga tayyorlash imkoniyatlarini vujudga keltiradi. O‘lchash va taqqoslash texnologiyalari standartlari Har bir buyumda uning sifatini ko‘rsatadigan o‘ziga xos xususiyatlar bo‘ladi. Masalan, avtomobil uchun tezlik, yonilg‘i sarfi, yuk ko‘tarish me’yori va b.; gazlama uchun pishiqlik, g‘ijimlanmaslik va shu kabilar ana shunday xususiyatlardir. Chidamlilik, mustahkamlik, qulaylik, chiroylilik hamma buyumlar uchun umumiy sifat belgilaridir. Mahsulot sifatini nazorat qilish - ishlab chiqarishning har qanday tarmog‘dagi texnologik jarayonning yeng muhim va majburiy qismidir. Ishlab chiqarishda mahsulot sifatini nazorat qilislining kompleks tizimi joriy yetilgan. Bu tizim dastlabki materiallarni tekshirishdan, kirish nazoratidan boshlanadi. Ana shu bosqichda materiallar va yarim fabrikatlarning texnologik hujjatlarda ifodalangan texnik talablarga muvofiqligi aniqlanadi. Mahsulot sifatini nazorat qilishning kompleks tizimi asbob-uskuna, moslama va qurilmalarning texnologik mustahkamligini tekshirishni ham o‘z ichiga oladi. Texnologik va nazorat-sinov asbob-anjomlari, moslamalari va qurilmalari vaqti-vaqtida (belgilangan grafikka muvofiq) tekshiriladi, remont qilinadi va ularning eskirganlari almashtiriladi. Agar texnologik jarayonda buyumlar sifatini nazorat qilish amalga oshirilmasa, sifatli materiallar ham, ishonchli texnika ham mahsulotning sifatli bo‘lishini ta’minlay olmaydi. Nazorat qilishning asosiy tarkibiy qismi buyumning turli parametrlarini o‘lchashdir. Hozirgi zamon ishlab chiqarishini o‘lchashlarsiz tasavvur qilish mumkin emas. Masalan, aviatsiya dvigatelini tayyorlashda 100 mingdan ortiq texnologik operatsiyalar bajariladi va ularning deyarli yarmi o‘lchashlar bilan bog‘liqdir. Odatda buyum parametrlarini o‘lchash texnologik jarayonning tarkibiy qismi hisoblanadi. Korxonada yangi mahsulotni chiqarishda texnologlar uni qanday usui va asbob-uskunalar bilan tayyorlash haqidagina yemas, balki tayyorlanadigan buyumning asosiy parametrlarini nazorat qilish haqida ham jiddiy o‘ylaydilar. O‘lchash detallami tayyorlash va buyumlarni yig‘ish jarayonining muntazam nazorat qilinishini ta’minlaydi. Bunday nazorat alohida detallar va urnuman buyumning texnologik hujjatlarda ifodalangan

barcha o‘chamlarini, talab qilingan xarakteristikalarini, fizik va mexanik xossalarini saqlash uchun nihoyatda zarurdir. Detallarni tayyorlash jarayonida ko‘proq geometrik o‘lchamlar, yuzalarning notekisligi, qattiqligi, shaklning buzilishi, o‘zaro joylashuvi, materialning sifati, xossalari va boshqa parametrlar nazorat qilinadi. Tayyor buyumlami Davlat standartlarida, chizmalarda va texnik shartlarda ifodalangan talablarga muvofiqligi tekshiriladi. Texnologik jihatdan brak mahsulotga yo‘l qo‘ymaydigan nazorat tizimiga faqatgina o‘lchashlar yemas, balki taqqoslash, defektoskopiya va sinash metodlari ham kiradi. Taqqoslashda tekshirilayotgan buyum bilan namuna yetalonning parametrlari ko‘rish yoki optik vositalar yordamida qiyoslanadi. Defektoskopiya ko‘z ilg‘amas yoriqlarni, buyum detallari ichidagi g‘ovaklarni, ekspluatatsiya vaqtida avariyalarga sabab bo‘lgan nuqsonlarni aniqlash imkonini beradi. Buning uchun nazoratning ultratovushli, rentgenli va boghqa moslamalari qo‘llanadi. O‘lchash, taqqoslash va defektoskopiya metodlari detallarni buzmaydi, shuning uchun ular zararsiz metodlar deyiladi. Lekin ba’zan buyum detallarining mexanik va fizik parametrlarini aniqlash, ularning ekspluatatsion xossalarini baholash uchun sinalayotgan namunani buzishga to‘g‘ri keladi. Nazoratning bunday metodi zararli hisoblanadi. Namunaga mexanik ta’sir ko‘rsatiladi yoki uni yekspluatasiya sharoitida tekshiriladi. Mahsulotning tajriba namunalari albatta sinaladi. Buyumlar va detallarning parametrlarini nazorat qilishda turli nazorat - o‘lchov vositalari: o‘chash asboblari va qurilmalaridan foydalaniladi. Ko‘plab mahsulot tayyorlanadigan ishlab chiqarishda maxsus nazorat- o‘lchov asboblari ham qo‘llanadi. Hozirgi ishlab chiqarishdagi buyumlar sifatini nazorat qilish tizimida elektron- hisoblash texnikasi keng qo‘llanmoqda. Shuning uchun o‘lchashlarda tegishli natijalarga erishish tezlashdi va o‘lchashlardagi xatolar kamaydi. Avtomatik hamda yarimavtomatik nazorat sistemalari vujudga kelib, ular o‘lchash uchun sarflanadigan vaqtni qisqartirmoqda va nazoratchining subyektiv baholashini bartaraf qilmoqda. Yuqorida ko‘rib chiqilgan nazorat o‘lchashlarning kompleks tizimi mahsulotning sifatli bo‘lishini ta’minlashga qaratilgan.

Fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish sharoitida mahsulot sifatini oshirish muammosi alohida ahamiyat kasb etadi, Sifatning pastligi, brak-kishilar mehnatiga hurmatsizlik bilan munosabatda bo‘lish va moddiy resurslami isrof qilishdir. O‘tgan yillarda qator korxonalarda (birlashmalarda) davlat qabo‘lining joriy etilgani buyumlar sifatiga qo‘yiladigan talablarning oshirilishini taqozo qildi. Davlat qabo‘li organlari faqat tayyor buyumlar sifatini tekshirish bilan cheklanmay, butun ishlab chiqarish jarayonini - xomashyolar, materiallar va zagotovkalarni tashishdan boshlab tayyor mahsulotni iste’molchilarga yetkazib "berishgacha nazorat qilmoqda. Davlat qabuli vakillari har qanday texnologik operatsiyaning to‘g‘ri bajarilishini, barcha texnologik asbob-uskunalar, jihozlar va nazorat-o‘lchov vositalarining sozligi hamda ishonchliligini tekshirishlari, qandaydir texnik sharoitlarga yoki Davlat standarti talablariga rioya qilinmayotgan bo‘lsa, mahsulotning chiqarilishini to‘xtatishlari mumkin. Mahsulotning davlat qabulini amalga oshiruvchi xodimlar korxonadagi texnika nazorati bo‘limi vakillari bilan birga brakning sababini tahlil qiladilar, uni bartaraf yetishga yordamlashadilar, hamkorlikda ishlab sifatli buyum va materiallar olinishiga erishadilar . Kompozitsiya va kompozitsion yaxlitlik. 1. Kompozitsion yaxlitlik qonuni haqida tushuncha. Kompozitsiya - lotincha "Compositio" so‘zidan olingan bo‘lib, "tuzmoq", "joylamoq", "yaratmoq" degan ma’noni bildiradi. "Kompozitsiya" tushunchasi haqida gapirganda shuni aytish mumkinki, u turli ish usullarining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, har birida tayyorlanayotgan buyumning maqsadi va mazmuni hamda ish ketma-ketligi ham turlicha bo‘ladi. Masalan, pichoq tayyorlash ishlarini tashkil qilish jarayoni va b. Kompozitsiyaning asosiy qonunlari obyektiv xarakterga ega bo‘lib, ular mehnat ta’limi fani bo‘yicha tashkil etiladigan amaliy mashg‘ulotning barcha bosqichlarida o‘quvchilarni mustaqil ishlash va ijod qilishga o‘rgatadi. Kompozitsiyaning asosiy qonunlarini bilgan o‘quvchi har qanday buyumning tuzilishi, yasalishi, ish ketma-ketligini ijodiy taxlil qilishi mutnkin.

Kompozitsiyaning asosiy qonunlari deb quyidagilarni aytish mumkin: yaxlitlik qonuni, kontrastlar qonuni, tipiklik (yangilik yaratish) qonuni, kompozitsiyaning barcha vositalarini g‘oyaviy mazmunga bo‘ysunishi qonuni. Yaxlitlik qonuni. Bu qonun barcha element (unsur) va bo‘laklarni bir butunlikka birlashtiruvchilik vazifasini bajaruvchi qonun hisoblanadi. Mazkur qonunning mohiyati uning asosiy belgilari va hususiyatlaridan biri sifatida - o‘quvchi tomonidan yasaladigan buyumning barcha komponentlarini bir butun, yaxlitlikka birlashtira oluvchi konstruktiv g‘oya tushuniladi. Bu qonun asosida o‘quvchilarda kompozitsion fikrlashni o‘stirish mashqlarini (buyumlarni ish ketma-ketligi asosida yaxlit ko‘rinishga keltirish va tayyorlash, pardozlash va bajarish; kompozitsion vazifalarga oid va buyum tayyorlashdagi yangi materiallar bilan tanishib borish. Bu jarayonda yaxlitlik qonuni bo‘yicha kompozitsiya alohida predmet bo‘libgina qolmasdan, balki, ko‘plab fanlarni o‘zaro birlashtiradi ham. Bundan tashqari kompozitsiya predmeti estetika, etika bilan jips aloqada bo‘ladi. Umuminsoniy go‘zallik tushunchasi kompozitsiyaning asosini tashkil etadi . 2. Pichoqchilik san’ati haqida umumiy ma’lumot. Ma’lumki, pichoq kundalik hayotimizda ham, ishlab chiqarish sohalarida ham tez-tez ishlatiladigan kesuvchi asbob hisoblanadi. Binobarin kishilik jamiyati taraqqiyotida ham pichoqlarning o‘rni katta. ya’ni turli davrlarda turli pichoqlar yasalgan, boshqacha qilib aytganda, fan va texnika taraqqiy etib, odamlarning ilmiy va amaliy bilimlari kengayib borishi bilan pichoq yasash ishlari ham rivojlanib borgan. Bundan tashqari odamlar orasida pichoq bilan bog‘liq ayrim udumlar, irimlar ham yuzaga kelgan. Shuning uchun ham pichoqchilik haqida gap ketganda o‘quvchilarga bu ajoyib hunar - san’at turining tarixi, maktablari, ustalari, pichoqlarning turlari, tuzilishi, tayyorlanishi va ishlatilishi haqida ma’lumotlar bilan tanishish o‘rinlidir. Quyida shuiar haqida to‘xtalib o‘tamiz. Pichoqchilik san’ati tarixidan. Pichoqchilik san’ati deganda biz pichoq yasash kasbini tushunamiz; Pichoq bobolarimiz uchun qadimdan tirikchilik vositasi bo‘lib, xizmat qilgan. Hozirgi vaqtda pichoq yasash san’ati xalq amaliy san’ati qatorida e’zozlanib kelinayotir. Nodir pichoqlar yasashda o‘zbek pichoqsoz ustalarining oldiga tushadigan usta

kam topiladi. Pichoq yasash boshlang‘ich paleolit davridayoq ma’lum bo‘lgan. Temir davrida hunarmandchilik paydo bo‘lgan va rivojlangan. Temirning kashf etilishi pichoqchilik san’ati taraqqiyotida katta burilish bo‘ldi. Mis va bronzadan pichoq yasash bronza davriga kelib avj olgan. Gesiodning "Mehnat va kunlar", Gomerning "Iliada" asarlarida pichoqning xo‘jalikdagi o‘rni haqida batafsil bayon etilgan. Osiyo qit’asida pichoqchilikning eng rivojlangan joyi arab mamlakatlari bo‘lgan, Ispaniya va Italiyada esa tez o‘sib rivojlanib ketgan. XVI-asrda Germaniya, Angliya, Avstriya, Fransiyada pichoqchilik kasb sifatida ta’qiqlanib, pichoqni oshxonalarda ishlatishgan. XVII-asr boshlarida pichoqning ochib yopiladigan, pakki, ustara, cho‘ntakda saqlanadigan pakkilar va boshqa turlari yuzaga keldi. Arxeologik topilmalardan ma’lumki, O‘rta Osiyo hududida milloddan awalgi 2-ming yillikka oid pichoq namunalari topilgan. Bolalik tepa, Afrosiyob, Varaxsha devorlariga ishlangan rasmlardan ma’lum bo‘ladiki, pichoq uy-ro‘zgordan tashqari harbiy qurol sifatida ham ishlatilgan. XX asrlarda pichoq yasash rivojlanib uni bezash texnologiyalari o‘zgargan. XV-XVII asrlarda yonga osib yuriladigan pichoqlarning turli xillari paydo bo‘ldi. Buni Navoiy, Bobur asarlariga ishlangan miniatyuralarda ko‘rish mumkin. Keyinchalik pichoqchilikning o‘ziga xos maktablari paydo bo‘ldi. Farg‘ona vodiysi, Samarqand, Buxoro, Toshkent, Xorazm, Qashqadaryo, Surxondaryo qadimdan pichoqchilik markazlari bo‘lib, bunda ishlangan pichoqlar ishlash texnologiyasi, shakli, katta-kichikligi va bezaklari bilan farq qilgan. O‘rta Osiyoda qadimdan metallni qayta ishlash, ya’ni hunarmandchilik qurollari ishlab chiqarish uchun sharoit deyarli mavjud edi. Misning tabiiy zahiralari, kumush, qo‘rg‘oshin, alyuminiy kabi materiallar juda ko‘p yedi. Pichoqdan qadimda O‘rta Osiyoda erkaklarning eng zarur ish quroli va bezagi tariqasida foydalanilgan. Pichoqlarni badiiy bezash ham katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Shuning uchun ham Sharq madaniyatining eng yaxshi an’analarini qayta tiklash va o‘zlashtirish natijasida mamlakatimizdagi pichoqsozlar milliy pichoqni san’at darajasiga ko‘targanlar. Mashhur venger sayyohi A.Vamberi o‘zining ajoyib "O‘rta Osiyo bo‘ylab sayohat" asarida Qashqadaryoning pichoqchiligi haqida bunday yozadi: bir xillari sifat jihatidan hisorlilarnikidan ustun bo‘lmasa ham, ammo, butunlay O‘rta Osiyoga tarqalgan

bo‘lib, xo‘jalar tomonidanl hatto Yeron, Arabiston, Hindistonga olib borilar va o‘z mahalliy joyidan ko‘ra chet yellarda pichoqlar 3-4 baravar qimmat sotilar edi. Pichoq turlari. Bir tomoni o‘tkirlangan, plastinkasimon kesuvchi asbob pichoq deb yuritiladi. O‘rta Osiyoda pichoq kesuvchi asbob bo‘lishidan tashqari alohida ramziy ma’nolarda, xususan, yovuzliklardan saqlovchi ma’nosida ham qo‘llanilgan. Masalan, "dandon sopli pichoq" va karkesopli pichoq"lar ilohiy hisoblanib, ular kishini ins-jinsdan, yomonlikdan asraydi, deb hisoblangan. Pichoq dastasini ushlash ilon chaqishidan, ayollarni esa farzandsizlikdan asraydi, deb irim qilishgan. Ushbu pichoqlar hozir ham noyob, hatto ustalar uchun ham kamyob hisoblanadi. Pichoqni yasash jarayonida pichoq tig‘ini o‘tkirlash uchun ishlatiladigan suv tornoq og‘rig‘i hamda yurakni davolashda ishlatilgan. Undan tashqari kashtachilikda, me’morlik bezagida, sopolchilikda pichoqni ramziy holatda tasvirlaydilar. Pichoq qadimdan ishlatib kelinayotgan asboblardan biri bo‘lib, dastlab uni tosh, mis va bronzadan ishlangan. Pichoq O‘rta Osiyoda keng tarqalgan bo‘lib, u tig‘ va dastadan iborat bo‘ladi. Pichoqlar tuzilishiga ko‘ra uch xil bo‘ladi, ya’ni to‘g‘ri pichoqlar, qaychi pichoqlar va bodomcha pichoqlardir. To‘g‘ri pichoq - qadimdan ishlatilib kelinayotgan pichoq turi bo‘lib, tig‘ining uchi qayrilmay to‘g‘ri chiqqan bo‘ladi. Shuning uchun Marg‘ilonda to‘g‘ri pichoq deb yuritiladi. Asakada bu pichoqni riban, Namanganda esa to‘g‘ri pichoq yoki xanjar nusxa deb ataladi. Qaychi pichoq -pichoqning bir shakli bo‘lib, tig‘ining uchi orqasiga ozgina qayrilgan bo‘ladi. Uni qilichak pichoq, chaqmoqi pichoq deb ham yuritiladi. Bodomcha pichoq - uning orqa qirrasi uchidan taxminan 4-5 sm cha joyi ichiga kamalak bo‘lib kirgan bo‘ladi. Qo‘qonda qozoqcha, Marg‘ilonda ijozoqi, Namanganda bodomcha va qozoqcha deb uritiladi. Pichoqlar kalla-kichikligiga ko‘ra o‘rta suyamli, kezlik, bolapichoq va chalabuzar, inardona pichoq turlariga bo‘linadi. O‘rta suyamli pichoq - pichoq turlaridan biri bo‘lib, tig‘ining uzunligi o‘rtacha suyafnda bir suyam keladigan pichoqdir. Kezlik pichoq - pichoqchilikda bolalar uchun moslab yasalgan pichoq. Uni bola pichoq va to‘g‘ri pichoq deb yuritiladi. Qiz to‘yida kelinning ukasi yoki jiyaniga kuyov

tomonidan to‘y pichog‘i in’om qilgan. Bu ham o‘zbeklarning milliy urf-odati bo‘lib, an’ana tariqasida avloddan-avlodga o‘tib kelgan . Bola pichoq - qadimdan ishlatilib kelinayotgan bolalar uchun moslab yasalgan pichoq turi. Chala buzar pichog‘ining tig‘i burzidan qayrilib, dastasiga yopilgan bo‘ladi. Bu pichoqni qadimda qinga, solib belda osib yurilgan. Uni yana kalla buzarj Chustda chala avzal deb yuritadilar. Mardona pichoq - pichoqsozlar kishilarning yoshiga qarab, har xil pichoqlar ishlaganlar, katta yoshdagi kishilar uchun ishlangan pichoqlar "mardona pichoq" deb yuritilgan. U turli-tuman ko‘rinishga ega bo‘lib, ajoyib qilib bezatiladi. Tig‘i po‘latdan yasalgan pichoqlar alohida ajralib turgan. Bezatilishiga qarab to‘rt turga: sodda pichoq, guldor pichoq, chilmix gulli va zufta pichoqlarga bo‘linadi. Sodda pichoq - qadimdan uy-ro‘zg‘or ishlarida ishlatiladigan oddiy pichoq. Unga hech qanday gul yoki naqsh solinmaydi, hashamsiz bo‘ladi. U juda ko‘p ishlatiladi. Har bir xonadonda ko‘rish mumkin. Guldor pichoq - pichoqchilikda gulli pichoq deb ham yuritiladi. Uning dasta hamda tig‘iga gul solingan bo‘ladi, chiroyli pichoq. Chilmix gulli pichoq (qirqmix gulli pichoq) - pichoqchilikda pichoq turlaridan biri bo‘lib, uni chilmixa pichoq deb ham yuritiladi. Uning dastasiga chilmixlar qoqib, guldor qilib yasaladi, u qadimdan ishlatib kelinadi. Rufta pichoq - tig‘ining yuzi sidirg‘asiga charxlangan bo‘ladi. "Rufta" tojikcha so‘z bo‘lib, sidirilgan ma’nosini anglatadi. Bu pichoqning yuziga zok (achchiq tosh) surtiladi va ishlatib o‘tmas qilinsa, o‘tkirlash uchun charxlanmay qayraladi. Marg‘ilonda: qayroqi, lekin charxlanadigan turi charxi deb yuritiladi. Qo‘qonda bu pichoqni rufta deb yuritiladi. Ruftani dami charxlanmaydi. Dastasining tuzilishiga ko‘ra pichoqlar yog‘och sopli, suyak sopli, dandon sopli, o‘n besh sadafli turlarga bo‘linadi. Yog‘och dastali pichoq -yog‘och suqma sopli, yog‘och sopli pichoq deb ham yuritiladi. Suqmasi yog‘ochdan ishlangan pichoq turi. Shox dastali pichoq - uni shox, muguz, muguz dastali pichoq deb ham yuritiladi. Bu pichoqni dastasi hayvon shoxidan yasalgan bo‘ladi. Dandon dastali pichoq - bunday pichoqning sopi filning tishi va suyagidan tayyorlanadi, bandida naqshlar bo‘ladi. "Dandon" tojikcha so‘z bo‘lib, tish degani. Bunday pichoqlarning

narxi qimmat bo‘ Igan. Yuqorida aytilganidek, dandon sopli pichoq qadimda ilohiy hisoblangan, kishini yomonlikdan, ilon chaqishidan, ayollarni yesa farzandsizlikdan asraydi deb ishonganlar. O‘n uch sadafli pichoq - bunday pichoq dastasiga o‘n uch dona sadaf ko‘z solingan. Shuning uchun bu pichoq o‘n uch sadafli pichoq deb yuritiladi. Xuddi shuningdek, o‘n besh sadafli pichoq dastasiga yesa sadafdan o‘n besh dona gul solingan bo‘ladi. Gul o‘rniga ko‘z deb ham yuritiladi. Yasash usuliga ko‘ra pichoqlar Chust pichog‘i, qorg‘i, Shahrixon pichog‘i, Poytug‘ pichog‘i, buxorocha pichoq va boshqalar bor. Pichoqning tuzilishi va uning bezagi . Pichoq uchta qismdan: tig‘, dasta va qindan iborat. Tig‘-pichoq tig‘i, pichoqning gulbanddan yuqorigi, ya’ni kesadigan qismi. Qadimdan tig‘ni o‘tkirlash va silliqlashga katta ye’tibor berilgan. U bigiz, qalam, naqsh, naycha qalam kabi o‘yg‘ich qalamlar bilan bezatiladi. To‘g‘ri tig‘li pichoq, tig‘i tol bargini yeslatuvchi, o‘tkir tig‘li bir muncha tepaga qayrilgan o‘tkir tig‘li, tig‘ida chuqurchasi yoki tishlari bo‘lgan pichoqlar bo‘ladi. Pichoq dastasi - dasta har xil bo‘lib, o‘ziga yarasha usullarda yasaladi. Ular suqma dasta, yorma dasta hamda naqshinkor dastalar bo‘ladi. Suqma dasta pichoqchilikda suqma sop deb ham yuritiladi. Yog‘och, shox suyak, Metall va boshqalarni ichini teshib, dumga suqib, mahkam qilinadi. Yorma dasta - pichoqchilikda metall sopining ikki yuziga yorma yog‘och, suyak, shox va boshqalarning ho‘laklari o‘rnatilgan pichoq. Pichoq dastalari hayvon shoxi, suyagi, tishi, metall, yog‘och hamda plastmassa va boshqa materiallardan ishlanadi. Dastalarni ishlashda uning materialini, masalan agar yog‘ochdan qilinsa - teksturasini hamda ko‘rinishini saqlab qolishga harakat qilingan . Qin - pichoq , qilich, xanjar va boshqa asboblarni solib qo‘yish uchun maxsus moslama, g‘ilof. U charmdan, ba’zida matodan, uchiga, dasta qismiga Metall qadab mustahkamlab tayyorlanadi. Qinlar pichoqdan o‘ng‘ay, qulay foydalanish uchun hamda qo‘shimcha badiiy bezak sifatida ham ishlatiladi. Qinlar gazlama, metall, teri, yog‘och va boshqalardan ishlanadi. Qinni liyezash uchun quroq, kashta, chekanka va boshqalar ishlatiladi. Ular teriga badiiy o‘yma naqshlar berishda ishlatiladi. Pichoqlarni ustalar har xil texnik usullarda bezaganlar. Pichoqlarni tayyorlashda ustalar quyish, shtamplash, metallni

issiq va sovuq holda ishlash, o‘ymakorlik, gravirovka, oltin suvi yugurtirish, o‘yish, silliqlash hamda pardozlash usullarini qo‘llaganlar. Ustalar po‘latdan qilingan pichoq sirtiga Metall ustidan tilla suvi yugurtirib, kcrtik qilib, pichoqlarni ajoyib ko‘rinishga keltirganlar. Ular pichoqlarni silliqlash hamda pardoz berish natijasida tig‘larini oynadek yaltiratishgan. dastasi va uchini kumushdan o‘yma naqshlar qilib bezatishgan . Maxsulot chikarish ishlarini nazorat kilish, xunarmandchilik buyicha ko‘rgazma va tanlovlarni tashkil kilish, ishtirokchilarni tanlash koidalari. 1. Xalq hunarmandchiligi bo‘yicha ko‘rgazma va tanlovlarni tashkil etish tartibi. Keyingi yillarda iqtidorli yoshlarni aniqlash va rag‘batlantirish maqsadida mamlakatimizda turli xil tadbirlar amalga oshirib kelinmoqda. Masalan, "Kelajak ovozi", "Mehr nuri" jamg‘armalari o‘tkazayotgan ko‘rik-tanlovlar shular jumlasidandir. Katta yoshdagi tadbirkorlar, ishbilarmonlar va hunarmandlar uchun esa "Tashabbus" ko‘rik- tanlovi o‘tkazib kelinmoqda . Bunday tadbirlarni maktab miqyosida yoki bir necha maktablar ishtirokida ham o‘tkazish mumkin. Quyida mana shunday tadbirlardan birini o‘tkazish bo‘yicha tavsiyalar berilgan. "Yigit husni - hunar" mavzusidagi ko‘rik-tanlovni tashkil etish NIZOMI Ko‘rik- tanlovning maqsadi: o‘quvchilarga an’anaviy xalq hunarmandchiligi turlarini o‘rgatish orqali ularni kasb-hunarga yo‘llash, milliy xalq hunarmandchilik an’analari bilan tanishtirish, tadbirkorlik va kasanachilik faoliyatiga yo‘llash . Ko‘rik-tanlovning vazifalari: 4. O‘quvchilarning mamlakatimizda yoshlar uchun yaratilgan shart-sharoitlar va ta’lim sohasida olib borilayotgan ishlar mohiyatini qanday anglayotganliklarini aniqlash hamda ularda mana shu serqirra jarayonni o‘quvchi-yoshlar o‘z o‘rnida his etishi, amalga oshirilayotgan ezgu ishlarning hayotbaxsh ta’siri haqida mustaqil fikrlarini amaliy ifoda eta olish ko‘nikmalarini shakllantirish;

5. Umumiy o‘rta ta’lim maktab o‘quvchilarining mehnat ta’lirni fanidan Davlat ta’lim standard va o‘quv dasturi talablarini qanday o‘zlashtirayotganliklari darajasini aniqlash; 6. 3."Mustaqillik menga nima berdi, deb emas, balki men mustaqil yurt uchun qanday ishlarni amalga oshirdim" iborasini nechog‘li tushunganliklarini aniqlash; 7. Xalq hunarmandchiligi bo‘yicha buyumlar tayyorlashda o‘zbek xalq hunarmandchiligi san’atining milliy an’analaridan maqsadga muvofiq foydalanish; 8. Xalq hunarmandchiligi bo‘yicha ish usullarini o‘rgatish va bozor iktisodiyoti talablariga javob beradigan buyumlar tayyorlash texnologiyasini o‘rgatish; 9. O‘quvchilarni qobiliyat darajasi va shaxsiy qiziqishlarini aniqlash hamda xalq hunarmandchiligiga oid kasb-hunarlarga yo‘naltirish . Ko‘rik-tanlovni tashkil etish bosqichlari: Birinchi bosqichda ko‘rik-tanlovga qatnashuvchi o‘quvchilar va ularning xalq hunarmandchiligi bo‘yicha tanlagan yo‘nalishlari ro‘yxatga olinadi (anketa asosida). Ikkinchi bosqichda o‘quvchilarning xalq hunarmandchiligi bo‘yicha bilimlari sinovdan o‘tkaziladi (o‘quvchilarning bilim darajalari sinflar kesimida savol-javob, test va boshqa usullar asosida sinovdan o‘tkaziladi). Uchinchi, bosqichda o‘quvchilarning ko‘rik-tanlov uchun topshirgan ishlari hakamlar hay’ati tomonidan ko‘rib chiqiladi va baholash mezonlari asosida baholanadi. To‘rtinchi bosqichda o‘quvchilarga tanlagan xalq hunarmandchiligi yo‘nalishlari bo‘yicha ijodiy ish topshiriqlari beriladi. Bajarilgan ijodiy ish topshiriqlari hakamlar hay’ati tomonidan ko‘rib chiqiladi va baholash mezonlari asosida baholanadi. Xalq hunarmandchiligi bo‘yicha ko‘rik-tanlovni tashkil etish muddati va shartlari maktab ma’muriyati tomonidan belgilanadi .

Hakamlar hay’ati faoliyati va tanlov mezonlari Ko‘rik-tanlov ishlarini baholash uchun tuman (shahar) xalq ta’limi muassasalari faoliyatini metodik ta’minlash va tashkil etish bo‘limlari mehnat ta’limi fani yo‘nalishi bo‘yicha faoliyat ko‘rsatayotgan, o‘z sohasining bilimdoni, hurmat-e’tiborga sazovor bo‘lgan o‘qituvchi, pedagoglardan iborat hakamlar hay’ati tuziladi. Ularning tarkibiga maktablarning eng tajribali mehnat ta’limi fani o‘qituvchilari kiritiladi va bar bir bosqichda maktabda maktab direktorining, tumanda tuman xalq ta’limi bo‘limining, viloyatda viloyat xalq ta’lim boshqarmasining maxsus buyruqlari bilan tasdiqlanadi. Tanlovga taqdim etilgan bar bir ish uchun alohida baholash varaqalari to‘ldiriladi, hakamlar hay’ati tomonidan imzolanib, rasmlar bilan birga tanlovning keyingi bosqichga taqdim etiladi.

G‘oliblarni mukofotlash Ijodiy ishlar tanlovining barcha bosqichida 1 ta birinchi, 1 ta ikkinchi va 1 ta uchinchi o‘rin ta’sis etilib, 1,2,3-o‘rinlarni egallagan g‘oliblar maktab, tuman, (shahar) viloyat xalq ta’limi bo‘limlarining fahriy yorliqlari va qimmatli sovg‘alari bilan mukofotlanadilar. Tanlovning viloyat bosqichi g‘oliblariga va ularning o‘qituvchilari ga ota- onalar, xomiylar, tegishli tashkilot vakillari tomonidan qimmatli tuhfalar taqdim etiladi. Eng yaxshi ijodiy ishlar mualliflari haqida ma’lumotlar mahalliy matbuot sahifalarida chop etiladi. Ko‘rik-tanlovning bevosita yakuniy bosqichini o‘tkazish Viloyat Xalq ta’limi boshqarmasi tomonidan tasdiqlangan hakamlar xay’ati zimmasiga yuklatiladi. Hakamlar hay’ati tarkibi ko‘rik-tanlov o‘tkazilishidan bir kun oldin tayinlanadi. Izoh: ushbu ko‘rik-tanlov nafaqat maktablarda balki, tuman, viloyat va respublika miqyosida ham o‘tkaziladi. Ko‘rik-tanlov mezonidan "Servis xizmati" yo‘nalishida ham foydalaniladi va xalq hunarmandchiligining "Quroqchilik", "Kashtachilik", "Zardo‘zlik", "Do‘ppido‘zlik" va boshqa sohalari bo‘yicha tanlovlar tashkil yetiladi. 2. Mamlakatimizda an’anaviy xalq hunarmandchiligi bo‘yicha tashkil yetilayotgan ko‘rik tanlovlar va grantlar An’anaviy hunarmandchilikni rivojlantirish uchun grantlar "Bazar-Art" loyihasi doirasida Fond Forum va "Mehr nuri" jamg‘armasi ko‘rgazmasi laureatlariga aylangan hunarmandlarga grantlar ajratilgan. Grantlar amaliy san’atni rivojlantirish, hunarmandlikning yo‘qolib borayotgan turlarini va mamlakatimiz san’atining an’anaviy shakllarini qayta tiklashdir. Mazkur an’anaviy ishni yo‘lga qo‘yish, oilaviy farovonlik yo‘lida tadbirkorlikka qo‘l urish istagidagi ayollarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. Tanlovda mazkur grant yordamida tadbirkorlik faoliyatini boshlash niyatida bo‘lgan yoshlar ishtirok etishi mumkin. Nomzodlar taqdim etgan biznes-reja da’vogarning ishbilarmonlik xususiyatlari, loyihaning dolzarbligi va aniq maqsadidan kelib chiqqan holda malakali hakamlar hay’ati tomonidan saralanadi. Oilaviy biznes va kasanachilikni

rivojlantirishga qaratilgan loyihalarga alohida e’tibor beriladi. Shuningdek, tadbirkorlik ko‘nikmalari va yangiliklar joriy etish istagi hamda loyihani yolg‘iz amalga oshirishdagi qiyinchiliklar inobatga olinadi. Tanlovda ishtirok etish uchun quyidagi xujjatlar topshirilishi lozim: ishtirokchi anketasi; biznes-reja; pasport nusxasi; mahalla ko‘mitasidan tavsiyanoma. Hujjatlar har yili 1 martdan 1 maygacha qabo‘l qilinadi. Xunarmandlar tomonidan eksport va ichki bozor uchun ishlab chiqarilgan maxsulot . Respublikamiz kashtachilik, zardo‘zlik, kulolchilik, misgarlik, kandakorlik, ganchkorlik, yog‘och o‘ymakorligi singari xalq amaliy san’ati bilan butun dunyoda mashhurdir. Yog‘ochga, misga, qog‘ozga, matoga ganchga chizib, o‘yib, tirnab, zarb bilan ishlangan naqshu nigoralar, ularning go‘zalligi, nafisligi va ta’sirchanligi kishini o‘ziga maftun etadi. Xalq amaliy bezak san’ati an’analari avloddan avlodga o‘tib kelishi bilan birga taraqqiyotning yangi sifatiga ega bo‘lmoqda, bu jarayon, ayniqsa, hozirgi qayta qurish davrida yanada yuqori samaralarga erishuv imkoniyatiga ega bo‘lib bormoqda. Binobarin amaliy bezak san’atlarini o‘rgatish mashg‘ulotlarida xalk, ustalari yaratgan asarlarining beqiyos ma’naviy qiymatlarini namoyish etish orqali yosh avlodda estetik didni shakllantirish, uiarga zarur bilimlar, va axloqiy tarbiya, berish, inehnat, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish, kasb tanlashga ruhiy va amaliy tayyorlash vazifalari e’tiborda turadi. O‘zbek amaliy bezak san’ati turlarining ko‘pligidan kelib chiqadigan o‘ziga xos ta’lim va tarbiya imkoniyatlari yaxshi natijalar beradi. Birinchidan, yakka kishi hech qachon amaliy bezak san’atining hamma turlarini to‘liq o‘zlashtira olmaydi. Lekin umumiy darajada tanishish shaxsning yuqori madaniy darajaga erishuvida zarur shartdir. Bundan kelib chiqadiki, ushbu san’atlarni o‘rgatish ikki xil shaklda amalga oshirilishi mumkin: umumiy nazariy ma’lumotlarga ega bo‘lish yoki biror turini amaliy jihatdan to‘liq egallash. Ikkinchidan, har bir murabbiy - usta o‘zi chuqur egallagan san’at turini shogirdlariga chuqur o‘rgatish bilan cheklanishi mumkin. Uchinchidan, har turli

mahalliy sharoitlardan kelib chiqqan holda ushbu san’atlarning u yoki bu turi bo‘yicha mashg‘ulotlar tashkil etishda tanlash uchun keng imkoniyatlar mavjud. Lekin har qanday bilim va hunar o‘rgatishdan asosiy maqsad kelgusi amaliy, zarur vazifalarni hal etishga qaratilishi lozim. Mashg‘ulotlarida o‘quvchilar bajaradigan har turli topshiriqlar ularning botanika, biologiya, tarix, adabiyot va boshqa fan sohalaridagi bilimlaridan foydalanishni taqozo etadi, ya’ni bu mashg‘ulotlarda fanlararo bog‘lanishni hisobga olish zarur. Bolalikda bo‘lgan qiziqish bora-bora bir umrlik kasbga aylanishi mumkin. Shu bilan birga yoshlikda birorta san’at bilan qiziqib shug‘ullangan bo‘lib, lekin keyinchalik boshqa kasb egasi bo‘lib ketish hollari ham ma’lim. Bunda har ikki holda ham san’at olamining kishi shaxsining takomillashtirishdagi vazifasi yetarlicha bajarilgan deb hisoblash mumkin. Chunki har ikkala holda ham estetik did va ma’daniy darajaning zarur taraqqiyotiga erishiladi. Shuni unutmaslik kerakki, yaqin o‘tmishda o‘zbek amaliy bezak san’atining eng rivojlangan ganchkorlik, naqqoshlik, yog‘och, tosh va suyak o‘ymakorligi, kandakorlik, pichoqchilik, zargarlik, kashtachilik, zarduzlik, gilamchilik, kigizchilik, savatchilik, bo‘yrachilik kabi turlarining o‘ziga xos bajarish texnologiyalari, haqiqiy milliy nomlari, ularga xos atamalar, bu san’atlarga xos maktablar, uslublar hamda shu sohalarda nom qozongan ustalarning xizmatlari unuta borilib, yo‘qolib ketish xavfi ostida qolgan edi. Shunday holat hozirgi kunda san’atkorlar, xalq ustalari, muallimlar va san’at havaskorlari oldiga amaliy bezak san’atini saqlab qolish, ularni har tomoilama o‘rganish va rivojlantirish, yosh avlodga san’at sir-asrorlarini o‘rgatish orqali o‘rinbosarlar tayyorlash san’at asarlarini keng targ‘ib qilish orqali jamoatchilikning estetik didini, madaniy darajasini yanada yuqori bosqichga ko‘tarilishiga erishish vazifalarini qo‘yadi. Mustaqillik tufayli qadriyatlarimiz tiklandi, hunarmandchilik qayti rivojlanmoqda. Bu maqsadlar yo‘lida olib boriladigan ishlar xalq ustalari, san’atkorlar uchun eng qulay shart-sharoitlar yaratish, yoshlaring badiiy ta’lim olishlari, san’atlarni egallashlarini tashkil etish va tug‘ri ilmiy-metodik yo‘nalishda olib borish,

san’atkor-pedagoglar tayyorlashni yo‘lga qo‘yish, tegishli ilmiy tadqiqotarni olib borishdan iborat bo‘lishi kerak. Ma’lumki, xo‘jalik ishlarini yuritish, mahsulot ishlab chiqarish masalalari bevosita bozor munosabatlari bilan uzviy bog‘langandir. Chunki bozordagi talab va taklifni o‘rganmasdan ishlab chiqariladigan mahsulot o‘z egasini topmasdan, ya’ni bozorda sotilmasdan to‘xtab qoladi. Bu esa xo‘jalik yoki korxonani iqtisodiy tomondan inqirozga olib keladi. Shu jumladan bu hol halq hunarmandchiligi sohalariga ham tegishlidir. Hozirgi paytda halq hunarmandlari ichki bozor va eksport uchun ko‘plab turli xil ko‘rinishdagi mahsulotlarni ishlab chiqarmoqdalar. Ayniqsa, kundalik ehtiyoj uchun zarur bo‘lgan idish-tovoqlar (kullochilik), kiyim- kechaklar, poyabzallar (tikuvchilik, to‘quvchilik), gilam va boshqa poyondozlar (to‘quvchilik), o‘ymakorlik va naqqoshlik usullarida ishlangan qutichalar, stol, stul, kursi, sandiq, darvoza va shu kabilar xaridorgirligi bilan ajralib turadi. Yurtimizga tashrif buyurgan chet ellik mehmonlar o‘z yurtlariga esdalik sifatida nimanidir olib ketishni xohlaydilar. Bunda ularga qutichalar, zardo‘zlik buyumlari, ko‘za, lagan, lavx, chog‘u asboblari, uy-ro‘zg‘or buyumlari va boshqa shu singari bejirim va chiroyli ishlangan buyumlar, ayniqsa, ma’qul keladi. Keyingi paytda respublikamizda teriga rangli rasm ishlash san’ati ham rivojlandi. Hunarmandlar bozordagi taklif va talabni hisobga olgan holda mana shunday mahsulotlarni ichki bozor va eksport uchun ko‘plab ishlab chiqarmoqdalar, respublikamizning dovrug‘ini yanada kengroq yoyishga xizmat qilmoqdalar. Xalk xunarmandchiligiga oid tanlangan bitta kabs-xunar turlari Pichoqchilik maktablari. Respublikamizda yigirmaga yaqin pidioqchilik markazlari bo‘lib, ular yasalish usuliga ko‘ra Chust (tus) pidiog‘i, Poytug‘ pichog‘i, Qo‘qon pichog‘i, Qorasuv pichog‘i, Shahrixon pichog‘i kabilarga bo‘linadi. Qorasuv pichoqchilik maktabi. Qorasuv pichog‘i o‘ziga xos bo‘lib Imshqa pichoqchilik maktablaridan farq qiladi. Yorma hamda suqma sopli, gulbandiga gullar solingan bo‘ladi. U o‘tkir qilib yasalib, dastasiga chilmixlar, ko‘zlar o‘rnatib chiroyli

xashamdor qilib yasaladi. Qorasuv pichog‘i qadimdan rivojlanib kelayotgan noyob san’at durdonalaridan biridir . Asqar pichoqsoz - asli nomi Asqarxo‘ja Oysarxo‘ja o‘g‘li (1878-1964 yy). Andijon viloyati Qorasuv qishlog‘ida yashagan atoqli pichoqsoz usta. I) IK7X-yilda Andijon viloyatining Qorasuv qishlog‘ida tug‘ilgan. U yoshlik chog‘idanoq pichoqsozlik kasbini puxta egallab, tez orada o‘zining ajoyib pichoqlari bilan Farg‘ona vodiysida shuhrat qozongan. U yasagan o‘tkir tig‘li bejirim pichoqlar uzoq-uzoqlarga tarqaldi. Qorasuvlik pichoqsozlar o‘sha vaqtlardayoq qilich, xanjar, pichoq yasashda nom qozongan edilar. Pichoqsoz Asqar usta ana shu Qorasuv pichoqchilarining yirik vakili bo‘lib, u pichoqsozlikni yoshligida To‘xtasin pichoqsoz ustadan o‘rgangan. U Qorasuv va Shahrixonda pichoqsozlik qilgan. Ayniqsa, u Ikkinchi jahon urushi davrida o‘zbek jangchilariga ham atab pichoq tayyorlagan. 1948-yilda Qorasuvda tashkil yetilgan artelda u o‘z o‘g‘illari Bokirjon va usta Mamasaidlar bilan birga ishladi. Asqar pichoqsoz pichoqlarni a’lo nav po‘latdan yupqa, ixcham, naqshdor hamda o‘tkir qilib yasagan. U "qozoqcha", "hisorcha", ."buxorcha", "naqshband" usullari bilan pichoqlar yasagan. Uning yasagan pichoqlariga doim talab kuchli edi. Asqar pichoqsozning o‘g‘illari bilan yasagan pichoqlari O‘sh, Andijon, Jalolobod va boshqa joylarda "Qorasuv pichog‘i" nomi bilan mashxurdir. 1964-yilda Asqarxo‘ja Oysarxo‘jayev 86 yoshida vafot etdi. Lekin uning juda ko‘p shogirdlari "Qorasuv pichog‘i" nomini tildan tushirmay, hozirgi kungacha shuhratini ko‘tarib kelmokdalar. Ayniqsa, uning katta o‘g‘li Mamasaid va o‘rtancha o‘g‘li Bakir ota kasbini ulug‘layotgan farzandlari o‘zbek pichoqlari shuhratini diyet yellarga ham taratdilar. Qorasuv pichoqchilik maktabining namoyandalaridan yana biri usta Bakirjon Asqarov bo‘lib, uning ota-buvalari ham pichoqsoz ustalar bo‘lishgan. Bakirjon Asqarov kasbini san’at darajasiga ko‘tarib chiqdi, uning pichoqlari uzoq-uzoqlarga yoyilgan. U o‘z ustozidan o‘rgangan pichoqchilik sirlarini yoshlarga o‘rgatayapti. U pichoq tayyorlash texnologiyasini, ya’ni tig‘ uchun qizdirilayotgan po‘lat parchasini qaysi rangga yetkazib toblashni, bolg‘a bilan tig‘ hamda dasta tayyorlash, uni bezash, sayqal berish, tig‘ga qoramtir tus berish usullarini sidqidildan o‘z shogirdlariga o‘rgatdi. Shunday shogirdlaridan biri Akramjondir. U ustozi qo‘lida 7 yil shogird bo‘lib bu kasbini juda chuqur yegallab oldi. O‘zbekiston xalq ustalarining "Usto" uyushmasiga a’zo bo‘ldi. U

juda ko‘p pichoqlar ishlab berdi. Uning pichoqlari sayyohlarga borib yetayotganidan ruhlanib ijodiga-ijod qo‘shildi. U har yili 200 ta pichoq tayyorlab bermokda. Ustozi Bakirjon aka bilan Akramjon Qorasuv pichoqchilik maktabini rivojlantirishga yanada katta hissa qo‘shishdi. Ularning tayyorlagan pichoqlari dasta va tig‘ning mutanosibligi, dastasini sadaf hamda rangli plastik materiallardan yasab, ajoyib o‘simliksirnon, geometrik naqshlar bilan bezatilgani bilan shuhrat qozonmoqdalar. Farg‘ona vodiysida usta To‘xtasin, usta Xalil, Asqar pichoqsoz, Bakirjon Asqarov pichoqsozlik bo‘yicha shuhrat topgan ustalardan. Ular o‘zlari yaratgan pichoqlari bilan butun dunyoga tanilganlar. Chust pichoqchilik maktabi. Chust ustalari yasagan pichoqlar boshqa pichoqlardan keskin farq qiladi. Pichoqning dasta hamda tig‘i uzunroq, tig‘ining uchi tashqariga, dastasining uchi ichkariga tomon qayrilgan bo‘ladi. Chust shahrida pichoqchilik an’analari hali ham davom etib kelmokda. Farg‘ona vodiysida Chust asosiy pichoq tayyorlash joyi bo‘lib, u boshqa pichoqchilik maktablaridan mutlaqo farq qiladi. Chust pichoqlari shaklining soddaligi hamda siqiqligi bilan mashhur. 1932-yilda Chustda "Qizil kuch" nomli artel ochilib, unda pichoqlar ishlab chiqarila boshlanadi. Ba’zi og‘ir qo‘l mehnatlari stanoklarda bajariigan. Oldin ustalar pichoq tig‘larini yasash uchun eski arralar hamda podshipniklardan foydalanganlar. Pichoq dast’alari yesa hayvon shoxlaridan va yog‘ochlardan yasalgan. 1949-yildan boshlab artel tuman maishiy xizmat ko‘rsatish kombinati deb yuritildi. Keyinchalik, 1970-yilda Chust shahrida pichoq ishlab chiqarish zavodi qurildi. Chust pichoqlarining dovrug‘i butun mamlakatga taraldi. Chust pichoqlari sobiq Ittifoq ko‘rgazmalaridagina emas, balki Hindiston, Suriya, Polsha, Turkiya, Bolgariya, Vengriya, Belgiya, Shvetsiya va boshqa chet mamlakatlardagi ko‘rgazmalarda ham munosib o‘rinlarni egalladi. 1980-yili Nyu- Delida ochilgan III-Xalqaro Osiyo yarmarkasiga 10 xil Chust pichog‘i yuborilgan edi. Xiva pichoqchilik maktabi. Xorazmdagi Xiva shahrida ham pichoqchilik an’analari davom etib kelmoqda. Hozirda xivalik ustalarning XIX-XX-asrlarda ishlagan pichoqlari mamlakatimizdagi turli muzeylarning doimiy ko‘rgazmalariga aylanib qolgan. Bu pichoqchi ustalarning ishlarini ko‘zdan kechirar ekanmiz, pichoq shakllarining nozikligi, bezakdorligi hamda metallni mohirona qayta ishlanganligini, pichoqlarning tig‘ yuzasini

nozik islimiy naqshlar bilan bezatilganligini, "qinbog‘‖ning metalldan yasalib badiiy naqshlar bilan bezalganligini ko‘ramiz. Xiva pichoqchilik maktabiga katta xissa qo‘shgan ustalardan biri Otajon Madraimovdir (1884-1916). U o‘zining ijodiy merosini o‘g‘li Madraim Otajonovga qoldirgan. Madraim Otajonov xalq amaliy san’ati ustalari uyushmasida ishlab, ajoyib guldor pichoqlar tayyorlab xalqqa tanilgan. U Xiva hunarmandchiligi an’analarini davom ettirdi. Xiva pichoqlari guldor bo‘lib, qini o‘ymakor naqshli mis hamda jez qoplamalar bilan bezatilgan bo‘ladi. Shahrixon pichoqchilik maktabi. Shahrixon ustalari qadimdan pichoq yasab kelganlar. Ular yasagan pichoqlar ko‘proq suqma sopli, ixcham, o‘tkir dastali gulsiz yoki siyrak gulli bo‘ladi. Qo‘qon pichoqchilik maktabi. Qo‘qon ustalarining pichoqlari ham o‘ziga xos bo‘lib, tig‘i katta hamda qalin, sal uzun, dastasi sarbastali bo‘ladi. Uni ustalar Qo‘qon forma pichoq deb ham yuritadilar. Pichoq tayyorlash ishlarini o‘rganish. Pichoqning asosi - tig‘i va dasta qismi yaxlit tekis Metalldan yasaladi, tig‘ qismiga esa qizdirib ishlov beriladi, toblanadi va charxlanadi. Pichoqni tayyorlash uchun bir qator texnologik jarayonni bajarish kerak bo‘ladi (1-jadval). Birinchidan, pichoqning katta yoki kichik o‘lchamda yasalishiga qarab, metall va plastmassa parchalari olinadi . 1-jadval PICHOQ TAYYORLASH TEXNOLOGIYASI Metall va plastmassa parchasi (tayyor- lanma) Metall va plastmassani kesishga tayyorlash Metall va plastmassa- ning kesilishi (pichoq asosi va dastasini tayyorlash) Teshiklar- ning ochilishi Dastani asosga o‘ rnatish va pardozlash Tayyor pichoq ko‘rinishi 1 2 3 4 5 6

Ikkinchidan, metall va plastmassa parchalari kesishga tayyor-lanadi, ya’ni rejalanadi, loyihalashtiriladi (aniq o‘lchamlari olinadi). Uchinchidan, metall parchasining tig‘ va dasta qismi, plastmassaning dasta qismi kesib tayyorlanadi. To‘rtinchidan, metall va plastmassa dasta qismlaridan kerakli teshiklar ochiladi (ularni bir-birlariga mahkamlash uchun). Beshinchidan, asos (tayyor metall) ga plastmassa dasta o‘rnatiladi va pardozlash ishlari olib boriladi, pichoq tayyor bo‘ladi. Pichoqning dastasi yog‘och, plastmassa, suyak yoki turli shoxlardan tayyorlanadi va ular marjonlar bilan bezatiladi. Dasta bilan asosning o‘rtasiga qo‘lni suyab turishi uchun babbit yoki qo‘rg‘oshindan poynak quyiladi va o‘rnatiladi. Ko‘pincha ana shu poynakka pichoq yasalgan joyning yoki ustaning nomi yoziladi. Dastalangan pichoq charxlanadi va pardozlanib oxirgi ishlov beriladi, ya’ni hallanadi .

Adabiyotlar : 1. Узвийлаштирилган Давлат таълим стандарти ва ўқув дастури . - Т .: " Янгийўл полиграф серви c", 2010. -292 б . 2. Бўлатов С.С. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Т.: Меҳнат, 1991. , 3. Калюга СУ., Чечел И.Д. Ишлаб чиқариш асослари. Касб танлаш. 1-2-қ. Т.: Ўқитувчи, 1988, 1989. 4. Каримов И., Эргашев С, Тоҳиров Ў.О. V -синфда меҳнат таълими дарсларида халқ ҳунармандчилиги ишларини ўрганиш. Услубий қўлланма. -Т.: Фан ва технология, 2009. -40 б. 5. Каримов Исмоил, Тоҳиров Ў.О. Мустақиллик - энг буюк неъмат: Дарс ишланма. Т.: 2012. 6. Тоҳиров Ў. "Тикувчилик ва дизайн" бизнес лойиҳаси -ўқувчилар тадбиркорлик кўникмаларини шакллантириш омили сифатида. "Таълим ва технология": Илмий-услубий мақолалар тўплами. Т., 2012. Кс2 (17).-Б. 460-462. 7. Тоҳиров Ў. Меҳнат таълимини мазмунан модернизациялаш жараёнида графикли органайзерлардан фойдаланиш усуллари. "Таълим технологиялари": Илмий-услубий журнал. Махсус сон. Т., 2012. Б. 40-44.

O'xshashlar

Ishlab chiqarish asoslari

Metallarga ishlov berish texnologiyasi

Yog'ochlar ularning texnologiyasi

Fan va ishlab chiqarish

Yog‘-moy sanoatining paydo bо‘lishi va rivojlanish tarixi