Ishlab chiqarish asoslari - Texnika va texnologiya - Referatlar

Ishlab chiqarish asoslari

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67.5 KB

Ko'chirib olish

Ishlab chiqarish asoslari Reja: 1. Mulkchilik turlari, marketing va menejment faoliyatining rivojlanishi 2. Mexnatni unumli tashkil etish, tejamkorlik va ishbilarmonlik asoslari. 3. Yog`ochga va metallga ishlov berish jarayonlari bilan uyg`unlashtirilgan xalq xunarmandchiligi texnologiyasi. 4. Yog`ochga ishlov berishga oid xalk xunarmandchiligi sohalari. 5. Metallga ishlov berishga oid xalk xunarmandchiligi soxalari

Mulkchilik turlari, marketing va menejment faoliyatining rivojlanishi Bozor iqtisodiyoti mulkchilik shakllarining xilma-xil bo`iishini talab qiladi, chunki tovar muayyan mulk obyekti bo`lgandagina oldi-sotdi qilinadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida ham: "Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O`zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi", deb ta’kidlangan. Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida bu mulk o`z ichiga davlat mulkidan tashqari, ishlab chiqarish, xizmat ko`rsatish va matbuot sohalaridagi jamoa mulkining xilma-xil turlarini, ijtimoiy tashkilotlar mulkini, uy xo`jaligi va shaxsiy tomorqa xo`jaligi hamda yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan bog`liq bo`lgan mehnatkashlarning shaxsiy mulkini, tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasidagi aralash mulk shakllarini va xususiy mulklarni oladi. Shu sababli ―O`zbekiston Respublikasining mulkchilik to`g`risida‖gi qonunida turli-tuman mulklar quyidagi mulk shakllariga kiritiladi: davlat mulki, jamoa mulki, xususiy mulk, aralash mulk. Davlat mulki - mulk davlatga tegishli bo`lganda mulkka egalik qilish, foydalanish va uni tasarruf qilish davlat ixtiyorida bo`ladi. Davlat mulki asosan ikki yo`l bilan hosil bo`ladi: 1) xususiy mol-mulkni milliylashtirib, davlat hisobiga o`tkazish; 2) davlat mablag`lari hisobidan korxonalar qurish, davlatga qarashli korxona va tashkilotlarga investisiyalar kiritishni amalga oshirish . Jamoa mulki - muayyan maqsad yo`lida jamoaga birlashgan kishilar tomonidan moddiy va ma’naviy boyliklarni hamjihatlik bilan o`zlashtirishni bildiradi. Bir necha kishilardan iborat jamoaga tegishli bo`lgan mulk jamoa mulki deb yuritiladi. Oilaviy mulk, mahalla ahli mulki, korxona jamoasi mulki, fermer xo`jaligi jamoasi mulki, mamlakat aholisining mulki jamoa mulkiga misol bo`la oladi. Agar sinfdoshlar pul yig`ib to`p sotib olsangiz, bu to`p ham jamoa mulki bo`ladi. Jamoa mulkiga jamoaning hamma a’zosi birgalikda egalik qiladi. Masalan, mahalla uchun hashar usulida qurilgan choyxona mahalla ahlining mulki hisoblanadi. Biror shaxsning yolg`iz o`ziga tegishli bo`lgan mulk shaxsiy mulk deb ataladi. Shaxsiy mulk mulk shakllari ichida muhim o`rin tutadi. Shaxsiy mulk bu fuqarolar

mulki bo`lib, ularning shaxsiy yoki oilaviy ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. "Shaxsiy mulk" bilan bir qatorda "xususiy mulk" iborasi ham ishlatiladi. "Aliyevning xususiy (yoki shaxsiy) do`koni bor. Valiyevning shaxsiy (yoki xususiy) firmasi bor", degan so`zlarni ko`p eshitgan bo`lsangiz kerak. Demak, tovar va xizmatlar ishlab chiqarishda foydalanilayotgan shaxsiy mulkni xususiy mulk deb atash ham mumkin ekan. Xususiy mulk - ayrim sohiblarga qarashli yollanma mehnatga asoslangan va o`z egasiga foyda keltiruvchi mulkdir. Turli shakldagi mulklarning birikib ketishi natijasida aralash mulk paydo bo`ladi. Bu mulk alohida olingan obyektning turli mulkdorlar ishtirokida o`zlashtirilishini bildiradi. Tovar ishlab chiqaruvchi va xizmat ko`rsatuvchi har qanday tashkilot korxona deb ataladi. Siz bilgan zavod va fabrikalar, qurilish boshqarmasi, avtomobil parki va ta’mirlash ustaxonalari, jamoa va fermer xo`jaliklari, universitet, institut, kollej, litsey va maktablar, birja va banklar, kasalxonalar, bolalar bog`chalari - bo`larning hamma- hammasi korxona deb atalishi mumkin. Chunki ularda nimadir ishlab chiqariladi yoki qandaydir xizmat ko`rsatiladi. Korxonada tovar ishlab chiqarishni amalga oshirish murakkab va serqirra jarayon bo`lib, u odilona boshqarishni taqozo etadi. Ma’lumki, korxonada tovar ishlab chiqarish uchun ishchi kuchi, bino va asbob- uskunalar, xomashyo va materiallar, turli xil ma’lumotlar va pul mablag`lari zarur bo`ladi. Qancha ishchi kuchi, qancha va qanday xomashyo va materiallar kerak? Qaysi asbob-uskunalardan foydalangan ma’qul? Ishlab chiqarishni qaysi texnologiya bo`yicha yuritgan yaxshiroq? Bo`larning hammasi uchun qancha pul mablag`lari kerak? Ishlab chiqarish jarayonida bu va bunga o`xshash o`nlab savollar tug`iladi, ularni yechish ancha murakkablashadi. Shuning uchun ishlab chiqarish jarayonini boshqarish lozim bo`ladi. Korxonada tovar ishlab chiqarishni boshqarish jarayonini menejment, ish bilan shug`ullanuvchi mutaxassislari menejerlar deb atashadi. Menejer-yollanma professional boshqaruvchidir.

Rivojlangan davlatlarda kompaniya, bank, moliya muassasalari va ularga qarashli bo`linmalarning rahbar xodimlari menejerlardir. Menejerlar obligatsiya zayomlari chiqarish (emissiya) va uni bozorda o`tkazish bilan ham shug`ullanadigan rahbarlardir. Ular jamiyatning maxsus ijtimoiy qatlami bo`lib ma’muriy-xo`jalik rahbarligi sohasida ham ma’ lum mustaqillikka ega. Bozor iqtisodi sharoitida menejerlarning roli oshib bormoqda. O`zbekistonda ham bu soha xodimlari ko`paymoqda. Xususan Toshkent iqtisodiyot dorilfununida, Toshkent boshqaruv va siyosatshunoslik institutida ham menejerlar tayyorlash yo`lga qo`yilmoqda. Korxonada menejerlar odatda bir nechta bo`lib, ulardan biri bevosita mahsulot ishlab chiqarish jarayonini boshqarsa, biri xom-ashyo resurslari va materiallar ta’minotini boshqaradi. Yana biri mahsulot sifati va ishlab chiqarish texnologiyasini boshqarsa, boshqa biri korxona xodimlarini boshqaradi va h. Bozorni o`rganish, narxlarni shakllantirish, mahsulotni sotish bilan bog`liq ishlarni jamlab, bitta nom bilan marketing deb atashadi . Marketing xaridor yehtiyojlarini to`laroq qo ndirish asosida tovarlar va xizmatlar bozorida ayriboshlash jarayonlarini jadallashtirishga qaratilgan keng turdagi faoliyat bo`lib, uning asosiy maqsadi yuqori foyda olishni ta’minlashdir. Marketing - bozor iqtisodiyoti munosabatlarining yetakchi tushunchalaridan biri. Marketing faqat bozordagi talay ehtiyojni qondirish vositasigina bo` Imay, balki ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun, ham xizmat qiladi. Marketing bozor holatini o`rganish, uni oldindan baholash, tovar ishlab chiqarish va sotish orqali undan yaxshi foyda olishni ham uyushtiradi. Marketing ishi maxsus dasturlar orqali amalga oshiriladi. Marketing quyidagi asosiy qoidalarga amal qiladi: 1. Tovarga nisbatan bozor talabini o`rganish. 2. Tovar ishlab chiqarishga nisbatan korxonaning imkoniyatini o`rganish. 3. Xaridorning talab-ehtiyojini to`la qondirish va o`rganish. 4. Mo`ljallangan bozorda tovarlar aytilgan vaqtda belgilangan miqdorda sotilishini tashkil qilish.

5. Korxonalarning bozor yo`nalishiga, xaridor talabiga moslashishini ta’minlaydi . Tovar ishlab chiqaruvchilar marketing tufayligina bozor bilan uzviy bog`lanadilar, ishlab chiqarish manbalarini bozortalab tovarlar yaratishga qaratadilar. Zamonaviy bozorshunoslar - marketing bilan shug`ullanuvchi, menejerlarning faoliyati, firmalar o`rtasidagi raqobat sharoitida korxonaning muvaffaqiyatini ta’minlashda katta ahamiyat kasb etadi. Bu o`rinda to`g`ri tanlangan, vaqtida o`tkazilgan reklamaning o`rni ham beqiyosdir. Menejmentning - menejerlarning birgalikdagi xatti-harakati, oxir-oqibat, korxonani oqilona boshqarishga, ishlab chiqarish resurslaridan rejali foydalanib, ishlab chiqarish samaradorligini, mehnat unumdorligini oshirishga qaratilgan bo`ladi. Menejer qaysi sohani boshqarmasin, u avvalo odamlar bilan ishlaydi, ularni boshqaradi. Menejerning qo`l ostidagi xodimlar bilan o`zaro munosabati, ular bilan muomalasi umumiy ish natijasiga bevosita ta’sir ko`rsatadi. Buning umumiy muvaffaqiyati oxir-oqibat menejer bilan xodimlar orasidagi insoniy munosabatlarga borib taqaladi . Mexnatni unumli tashkil etish, tejamkorlik va ishbilarmonlik asoslari . Mamlakatni iqtisodiy rivojlantirishni jadallashtirish va fuqarolarning farovonligini o`stirish vazifalarini hal qilish ijtimoi ishlab chiqarish samaradorligini butun choralar bilan oshirishni ta’ozo etadi. Ishlab chiqarish samaradorligining yuksalishi yeng kam mablag` sarflab, eng katta xo`jalik natijalariga erishish demakdir. Bu yesa o`z navbatida xo`jalik ishlab chiqarishga qo`shilgan, ya’ni xomashyo, material, yoqilg`i, energiya, ishchilarning mehnat haqi uchun sarflangan har bir so`m maksimal darajada foyda keltiradigan yo`sinda ish yuritish kerakligini bildiradi, Ishlab chiqarishni rivojlantirishning ikkita: ekstensiv va intensiv yo`llari bor . Birinchi yo`l korxonalarning, ulardagi sexlar va uchastkalar sonini, ekin maydonlarini ko`paytirish, yangi ishchilami jalb qilish, materiallar to`plash hisobiga ishlab chiqarishni kengaytirishdan iboratdir.

Ikkinchi yo`l esa yangi mukammal texnologiyadan, texnikadan foydalanish, ishlab chiqarishni yaxshiroq tashkil qilish, intizomni mustahkamlash, mavjud resurslarni tejab ishlatish orqali o`sha natijaga erishishdir. Mamlakatimiz xalq xo`jaligini rivojlantirishda ishlab chiqarishni iloji boricha intensivlashtirish uchun zarur obyektiv shart-sharoitlar yaratildi: iqtisodiy potensial vujudga keltirildi, ilmiy tadqiqotlar kengaytirildi, yuqori malakali ishchi kadrlar, mutaxassislar, olimlar, xo`jalik rahbarlarini tayyorlash yaxshilandi. Ishlab chiqarishni intensivlashtirjshda xo`jalik masalalarini oqilona hal qilishda rejalashtirish katta ahamiyatga ega. Xalq xo`jaligi rejalarining bir qancha turlari mavjud bo`lib, bo`lar uzoq muddat yillik rejalardir. Har qanday korxona faoliyati rejaga asoslanadi. Yuqori tashkilotlar korxonalar rejasining faqat eng zarur ko`rsatkichlarini: mahsulot ishlab chiqarish hajmi va muddatini, buyumlarning asosiy turlari hamda boshqa ba’zi narsalarni tasdiqlaydi." Qolgan masalalar bo`yicha korxona o`z ishini mustaqil holda rejalashtiradi. Rejada uning eng muhim qismi - mahsulot ishlab chiqarish bilan bir qatorda yangi texnika va texnologiyani joriy etish muddatiari, mehnat unumdorligini oshirish, ishchilarning mehnat va maishiy sharoitlarini yaxshilash, ularning malakasini takomillashtirish kabi vazifalar ham belgilanadi. Davlat har qanday korxonani tashkil qilishda uning ishlashi uchun zarur binolar, materiallar, texnika, pul mablag`lari ajratadi. Korxona esa bo`lardan foydalanib ishchilarni to`playdi, materiallar, asbob-uskunalar sotib oladi, o`z mahsulotlarini realizasiya qiladi, boshqa korxonalar bilan shartnomalar tuzadi, o`zining moliyaviy ishlarini yuritadi. Har bir buyum korxonaga qanchadan tushadi? Korxona o`ziga berilgan binolar, inshootlar, mashinalar, stanoklar uchun davlatga asta-sekin, qismlarga bo`lib qarzini to`laydi. Buni amoitizasiya (narxini qoplash) harajatlari deyiladi. Pulning bir qismi texnikaning joriy remontiga, texnologik maqsadlarda ishlatiladigan energiyaga ketadi. Bklarning hammasi asbob-uskunalar ta’minoti va ularni ishlatishga qilinadigan harajatlardir. Bo`lardan tashqari buyumlar ishlab chiqarish uchun zarur xomashyo va yarimfabrikalarga, yoqilg`i-moylash materiallariga ham pul to`lash kerak. Tayyorlangan mahsulotlarni tashish va realizatsiya qilish ham muayyan sarf-harajatlari taqozo etadi.

Barcha ishchi va xizmatchilarning mehnati uchun ham haq to`lash kerak. Harajatlarining bir qismi yoritish, isitish, binolar ta’minoti bilan bog`liqdir. Agar pul bilan ifodalangan ana shu harajatlarning hammasini ishlab chiqarilgan buyumlar soniga taqsimlansa, korxonaning har bir buyumni ishlab chiqarish va realizasiya qilishga ketgan mablag`i, ya’ni buyumning tannarxi kelib chiqadi. Korxonada ishjab chiqarish jarayonini to`g`ri rejalashtirish va amalga oshirish uni rentabelli (foyda keltiradigan), ya’ni mahsulotni tayyorlash va realizasiya qilish uchun ketgan mablag`ni qoplashdan tashqari daromad (foyda) keltiradigan qilishni anglatadi. Korxona foydani ko`paytirishdan manfaatdormi? Foyda nimalarga ishlatiladi? Foydaning anchagina qismi daylat ixtiyoriga o`tadi (bu budjetga ajratishdir). Ular yangi zavodlar, fabrikalar. turar joylar, rhaktablar, kasalxonalar, kinoteatrlar, yo`llar qurishga, o`quvchilar, studentlarning ta’limiga, boshqarish apparati xodimlarining maoshiga, barcha kishilar uchun meditsina xizmati ko`rsatishga, Vatanimizning mudofaa qobiliyatini mustahkamlashga sarflanadi, Foydaning qolgan qismini korxoning o`zi ishlatadi. Bu foyda yangi, zamonaviyroq mashinalar, stanoklar olishga, o`z ishchilari uchun turar joylar, dam olish bazalari, sport inshootlari, bolalar bog`chalari va yaslilar qurishga, ilg`or ishchilarni mukofotlashga, dam olish uylari va sanatoriylar yo`llanmasiga sarflanadi. Demak, foydaning ko`payishidan davlat ham, korxona ham, undagi barcha ishchilar ham manfaatdor. Harajatlardan ko`ra daromadning doimiy ortib borishi xo`jalik hisobining, xo`jalikni rejali yuritish metodining mohiyatidir. Xo`jalik hisobidagi korxonalar ishlab chiqarishga ketgan mablag`larni albatta qoplashi bilan davlat qaramog`idagi muassasalardan farqlanadi. Xo`jalik hisobi mehnat jamoalari ishning oxirgi natijasi uchun, mahsulot sifati uchun mas’uliyatini oshiradi, jamiyat bilan har bir ishchining manfaatlarini uyg`unlashtiradi. O`z harajatlarini qoplash va o`zini mablag` bilan ta’minlash ishlab chiqarish korxonalari faoliyatining eng muhim prinsipi bo`lib bormoqda. Korxona xo`jalik hisobi sharoitida muvaffaqiyatli ishlashi uchun mehnatni yaxshi tashkil etish, tejamkorlikning g`oyat jiddiy rejimi zarur. Bundagi vazifa xomashyo, material, yoqilg`i, elektr energiyasi, yer-mulk va ishchilardan kam miqdorda foydalanib

ko`p mahsulot olishdan iborat bo`lib, ishlab chiqarishdagi tejamkorlik rejimining ma’nosi ham ana shundadir. Bu rejim oddiy narsalardan vujudga keladi. Masalan, keraksiz paytda lampochkalar yonib turmasligi, mashinalar salt holatda. ishlamasligi, asbob-uskunalarga qarov (profilaktika) o`z vaqtida o`tkazilishi, muddatini o`tagan asboblar, detallar almashtirib turilishi, qirindilar, qipiqlar, qiyqimlar va boshqa chiqindilar qayta ishlanib foydali hamda zarur mahsulotlarga aylantirilishi kerak. Ishlab chiqarishda buyumlarni kam material ketadigan qilish, qimmat tabiiy materiallar o`rniga sun’iy materiallar ishlatish, buyumlarning chidamliligini oshirish, kam chiqindili, resurslarni iqtisod qiladigan texnologiyani joriy yetish orqali materialarni tejashga erishiladi. Har bir ishchining ish vaqtidan rnaqsadga muvofiq ravishda (rasional) va to`liq foydalanishi - ishlab chiqarishdagi tejamkorlik rejimini kuchaytirishning asosiy shartlaridan biridir. Ish vaqtidan bunday foydalanish bir yo`la ko`p mahsulot tayyorlash, shu orqali uning tannarxini arzonlashtirish va korxonaning foydasini ko`paytirish imkonini beradi. Ish vaqti - mehnat sarflashning eng muhim o`lchovidir. Mehnat sarflashning samaradorligi esa mehnat unumdorligidir. U vaqt birligi ichida tayyorlangan buyumning miqdorida o`z ifodasini topadi. Mehnat unumdorligi, anchagina omillarga: yangi texnika va ilg`or texnologiyani joriy etishga, ishlarni yaxshiroq tashkil qilish, mehnat intizomini mustahkamlash, ishchilaming malakasini oshirish va h. orqali sarflanadigan ish vaqtini qisqartirishga bog`liq. Mehnat unumdorligini oshirish iqtisodiy o`sish va xalq farovonligi yuksalishining asosiy omilidir. Davlatimiz iqtisodiy siyosatining muhim strategik vazifalaridan biri kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish hisoblanadi. Binobarin bo`lar ishbilarmonlikning yaqqol ko`rinishlaridir. Bugungi kunda ushbu soha nafaqat iqtisodiyotning o`sish sur’atlarini jadallashtirishda, balki mamlakatimiz uchun muhim bo`lgan bandlik muammosini hal qilishda va aholi daromadlarini oshirishda ham yetakchi o`rin tutmoqda. Xususiy tadbirkorlik - bu iqtisodiy faoliyatning alohida turi bo`lib, uning zamirida mustaqil tashabbus, javobgarlik, tadbirkorlik g`oyasiga asosiangan, foyda olishga yo`naltirilgan, maqsadga muvofiq faoliyat yotadi. Tadbirkorlikning quyidagi xususiyatlari mavjud:

- tadbirkor bozordagi talab va taklifni e’tiborga olib ish yuritadi; -tadbirkor samaradorlikni ta’rninlovchi sa’y-harakatlar qilib, ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirish yo`llarini qidiradi; -kichik biznes bilan shug`ullanuvchi tadbirkor o`z mablag`larini harakatga solib, bozorda qanday xavf-xatarga duch kelishi yoki yakuniy natija qanday bo`lishini aniq bilmaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkor uchun iste’molchining manfaatlariga muvofiq harakat qilishdan boshqa iste’mokhiga ta’sir qilishning yo`li yo`qdir. Tadbirkorning o`zi iste’molchining talabini shakllantirishi mumkin. Shunga ko`ra tadbirkorlik faoliyatini tashkil qilishning 2 ta usulini ko`rsatish mumkin: - iste’molchi manfaatini aniqlash usuli; - iste’molchiga yangi tovar va xizmatiami "majburan qabo`l qildirish" usuli. Tadbirkor o`zining iste’molchilarini shakllantirishda quyidagi asosiy omillarni hisobga olishi zarur: tovarning yoki xizmatning yangiligi; tovar yoki xizmatlarning sifati; tovar va xizmatlarning narxi tovarning universallik darajasi; tovarning tashqi ko`rinishi, uning xaridor talabiga mosligi; sotuvdan keyingi servis xizmatlaridan foydalanish imkoniyati; tovarning qabo`l qilingan umumiy yoki davlat standartlariga mosligi; tovarlar va xizmatlar reklamasining jozabaliligi, xaridor diqqatini o`ziga jalb qilishi va boshqalar. Tadbirkorning shaxsiy xususiyatlari, qobiliyatlari, imkoniyatlari va ishga doir sifatlari tadbirkorliknirig harakatlantiruvchi kuchi bo`ladi. Respublikamizda inqirozga qarshi choralar dasturida iqtisodiy o`sishni ta’minlash, yangi ish o`rinlarini tashkil etish, bandiik muammosini hal qilish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishda tobora muhim 6’rin tutayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirishga, rag`batlantirishga va qo`llab-quvvatlashga alohida e’tibor qaratildi.

Amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar natijasida kichik biznes subyektlarining yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 2016 yilda 60 foizdan oshdi. 2000 yilda bu ko`rsatkich 30 foizni tashkil etgan edi. Bunday natija birinchi navbatda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni davlat tomonidan doimiy ravishda qo`llab quwatlanayotganligi samarasidir. Ichki bozorni sifatli va raqobatbardosh mahsulotlar bilan to`ldirish mulkdorlar sinfini shakllantirish, yangi ish o`rinlarini yaratish va aholi farovonligini oshirishning muhim omili bo`lgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yaiiada rivojlantirish maqsadida O`zbekiston Respublikasida 2011 yil "Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili" deb e’lon qilindi. 2011 yilda "Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik" Davlat dasturiga muvofiq ushbu sohani rivojlantirish uchun xususiy mulkchilik ustuvorligini mustahkamlashga yo`naltirilgan qonun hujjatlari takomillashtirildi, tadbirkorlarga keng keng erkinliklar berildi. Istiqbolda kichik biznesni moliyaviy resurslar bilan ta’minlash yo`nalishida quyidagi tadbirlarni amalga oshirish rejalashtirilgan: - moliyalashtirish va sug`urta loyihalarini amalga kiritishni kengaytirish; - lizingni keng qo`llash; budjetdan tashqari mablag`lar hisobiga imtiyozli kreditlash va mikrokreditlash; kichik biznes subyektlariga lizing asosida uskunalar sotib olishni mablag`lar bilan ta’minlash; tijorat banklari tomonidan ishlab chiqarishni kengaytirish va aylanma mablag`larni to`ldirish, xizmatlar ko`rsatish hajmini oshirishga qaratilgan kreditlar berish mexanizmilarini takomillashtirish; - mahalliy xomashyodan mahsulotlar tayyorlash uchun mamlakat hududida kichik uskunalar yaratishni davom yettirish. 2008-2015 yillarda kichik biznes subyektlarini moddiy-texnika ta’minotini mustahkarnlash maqsadida birja, auksion va yarmarkalardagi savdo doirasi, zamonaviy texnika va texnologiyalar lizingi kengaytiriladi. Bunga yerishish uchun respublikamizda ishlab chiqarilayotgan miniuskunalar, texnologiyalarning katalogini tuzish, har bir tadbirkorlik subyektining xomashyo va ishlab chiqarish imkoniyatlarini hisobga olgan holda ehtiyojlarini shakllantirish kabi tadbirlar amalga oshirilmoqda.

Mamlakatimizda kichik korxonalar tomonidan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni o`sishini yaratilgan imkoniyatlaridan faollik bilan foydalanish evaziga ta’minlash mumkin . Yog`ochga va metallga ishlov berish jarayonlari bilan uyg`unlashtirilgan xalq xunarmandchiligi texnologiyasi. Yog`och uymakorligi uzbek xalk amaliy bezak sanatining bir turi. Bunda biror naqsh yoki tasvir taxta yoki yogoch buyumlarga chizib kesib uyib kuydirib ishlanadi. Badiiy sa’natning bu turi diyarli barcha xalklarda mavjud bo`lib kadimgi sharkda antik dunyo mamlakatlari arxitekturasida keng ishlatilgan. Asrlar davomida Yevropa va Osiyo mamlakatlarida yogoch o`ymakorligining rivojlanib o`ziga xos badiiy uslublari shu singari yurtimizda xam yog`och o`ymakorligi kadimdan rivojlanib uy-ruzgor buyumlarida va me’morchilikda keng qo`llanilgan. Bu uymakorlik kadimiy arxitekturaning eshik, darvoza, ustunlar, to`sin, stol, xontaxta, quticha, ramka, qalamdon va boshka buyumlarni bezashda ishlatilib kelingan. Yog`och uymakorligining uziga xos uslub va usullari bor masalan, xiva yog`och uymakorligi uymasining manumentalligi, yogoch tabiiy rangining saklab kolishi bilan boshkalardan farklanadi. Buxoro yog`och uymakorligi esa uyma naqshining jozibadorligi, jimjima naqshlarini oltin, kumush suvi bilan bezatilishi, naqsh zaminida ranglardan foydalanishi bilan ajralib turadi. Margilon yogoch uymakorligi chukur zaminli yassi o`ymani qullab kelganlar. Toshkentda esa naqsh bilan koplangan yassi burtmali, zaminsiz chizma yog`och uymakorligi keng tarkalgan. Yog`och o`ymakorligi Qo`qon, Xiva, Samarkand, Toshkent maktabalari mavjud. Yogoch o`ymakorligida qo`llaniladigan asboblari . Yogoch o`ymakorligida turli asboblar ishlatilib ular uziga xos ishlarni bajaradi. Yogoch o`ymakorligidagi asboblar ikki turga bo`linadi, ya’ni naqshni o`yish uchun o`yma qalamlar va ikkinchisi naqsh qalamlar. Asboblarni shakli va bajaradigan ishiga karab iskanalarning bir qancha xillari bo`ladi. Masalan: morpech, balik sirti, zamin,

kovza, chekma iskana va boshkalar. Iskanalar bajaradigan ishining xarakteriga karab nov iskana, chuv iskana (o`yishda), kingir iskana (teshishda) ishlatilinadi. Metallga ishlov berishda qo`llaniladigan xalq xunarmandchiligi elementlari. Xalk xunarmandchiligi asosida metallarga badiiy ishlov berish mexanik usulda (o`ymakorli, zarb) kilish xamda ximoyalovchi bezak qatlami bilan bezash (sirlash, zarxallash, kumush bilan xallash) usullari bilan amalga oshiriladi. Zarb kilish - buyumga sovuqlayin ishlov berish, ya’ni shampovka yoki o`yma tasvirga bolg`a bilan zarb berish yo`li bilan bo`rtma tasvir xosil kilish jarayoni. Bu ishlar qo`lda yoki mexanizatsiyalashtirilgan xolda bajarilishi mumkin. Zarb kilinadigan materiallar sifatida oltin, kumush, mis, alyuminiylardan foydalaniladi. Sirlash - kullaniladigan materiallar issik va sovuk xolda beriladi. Sirlashdja qo`llaniladigan emal issik va sovuk, shaffof va rangli bo`lishi mumkin. Yog`ochga ishlov berishga oid xalk xunarmandchiligi sohalari. O`rta Osiyoda naqqoshlik san’ati qadimdan dunyoga mashxur. O`tmishda ota- bobolarimiz ko`rgan muxtasham binolar xozirgi kungacha maftunkor jilvasini yo`qotmagan. Yuksak did bilan ishlangan naqshlar bizni xayratga solib kelmokda. Milliy naqshlarimiz nixoyatda boy mazmunga ega. Oddiy koshik, lagan, kuticha, sandik, beshik, cholg`u asboblari, uy-ro`zg`orlaridan tortib turar joy va jamoat binolarining devor xamda shiftlarilariga solingan naqshlar insonni xayratga soladi, uni uylantiradi. Bu go`zal naqshlar ajoyib naqqoshlar tomonidan yaratilgan bo`lib asrlar davomida bunyod topdi, rivojlandi, me’morchilik xamda tasviriy sa’nat bog`langan xolda takomillashib bordi. Naqsh - arabcha tasvir gul degan ma’noni anglatadi. Tabiatdagi o`simliklar kush va jonivorlarga kiyoslab chizilgan shakl va boshqa elementlarni ma’lum tartibda takrorlanishidan xosil kilingan bezakdir. Ganjkorlik, kandakorlik, kashtaduzlik, zarduzlik, kulolchilik, zargarlik, gilam tikish, to`qimachilik, panjaralar va x. k larda xar xil yo`llar bilan naqshlar solinadi. Madaniyatning rivojlanishi natijasida rassomlik va naqqoshlik ajralib chikdi xamda rivojlandi. Naqqoshlik

xar bir davlatning uziga xos muxitida: geografik urniga o`simlik dunyosiga kura rivoj topdi. Masalan: arman va guruzinlarda uzum va uzum bargi, qirg`iz va kozoklarda mol shoxi, tojik va o`zbeklarda anor, bodom gullari ramziy naqsh tariqasida ishlatilinadi. Naqqoshlikda ishlatilinadigan naqshlar tuzilishiga ko`ra islimiy va girix naqshlarga bo`linadi. Islimiy naqsh - tabiatdagi barg, daraxt, buta, baliq va x.k tasvirlar tushiriladi. Girix nashk - geometrik naqsh turlaridan biri bo`lib, jigal, tugun degan ma’noni anglatadi. Girix naqsh murakkab naqsh turi. U to`g`ri chizik, egri chizik va aralash chiziklardan tashkil topgan girixga bo`linadi. Metallga ishlov berishga oid xalk xunarmandchiligi soxalari Mis buyumlarning turlari: Lavxore - ovalsimon yoki to`rtburchak mis laganlarning lablari yon tomonga qayrilgan bo`ladi. Bu laganlar o`simliksimon, geometrik va ramziy naqshlar bilan juda nafis qilib bezatilgan. Dulava - tuxumsimon yoki turtburchak shakldagi mis laganlarning yon tomonga qayrilib yana davom etib pastga qayrilgan. Bu laganlar xam juda chiroyli kilib bezatilgan. Yuz, qo`l yuvishda dastjo`y va oftobalar ishlatiladi. Suv keltirish uchun satil, suv olish uchun sarxum non isitish uchun nondon va boshqa ro`zg`or buyumlari shaklining o`ziga xosligi o`ziga xos tuzilishga ega. Sarxum - katta xumlardan suv olishda ishlatiladigan mis idish shakli kurujkaga o`xshash, lekin uning xajmi katta, bandi esa juda chiroyli bo`ladi. Shabaka - mis idishlarga mayda qilib teshib ishlangan panjara. Toshkentda sumbarno deb yuritiladi. Shabaka bu misgarlikda texnikaviy uslub xisoblanadi. O`sma jushak - o`sma ezib va qosh bo`yash uchun xamda turli buyoklarda ishlatiladigan mis idishcha. Bu idishchani uchta oyog`i xamda dastasi bo`ladi, uni kandakor islimiy naqshlar bilan bezaydi, u uzum bargi shaklida xam bo`ladi .

Metallarga ishlov berishga oid kasb-hunar turlari. Ma’lumki xar bir kasb-xunarning uziga xos atamalari nomlari mavjud. O`tmishda metallsozlik kasbining degzerlik, temirchilik, pichokchilik, chilangarlik, takachilik, kulfgarlik, anjomasozlik, ignachilik, mixgarlik, misgarlik va zargarlik singari soxalari bo`lgan. Metallardan yasaladigan buyumlarni - moddiy xayot vositalarini ishlab chikarish uchun darkor bo`lgan ish kurollari: kundalik xayotda ishlatiladigan buyumlar, ruzgor asbob anjomlari; turar joy kurish uchun zarur bo`lgan metall buyumlar; mudafoo kurollari; bezak ashyolarini ishlab chikarganlar. Masalan: degzerlik - omoch tishi, ketmon, belkurak, obdasta yasash, qozon qo`yish ishi bilan shug`ullangan. Taqachilik - ba’zi xayvonlarni oyog`iga qoqiladigan taqani yasash bilan shug`ullangan. Kandakorlar - rixtagar ustalar tomonidan tayyorlangan ro`zgor buyumlari, kurollar va boshka metall buyumlarni o`yma naqshlar bilan bezatgan. Misgarlik - mis idishlarni yasash uni bezash kabi ma’nolarda qo`llangan .

Adabiyotlar: 1. Узвийлаштирилган Давлат таълим стандарти ва ўқув дастури . - Т .: " Янгийўл полиграф серви c", 2010. -292 б . 2. Бўлатов С.С. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Т.: Меҳнат, 1991. , 3. Калюга СУ., Чечел И.Д. Ишлаб чиқариш асослари. Касб танлаш. 1-2-қ. Т.: Ўқитувчи, 1988, 1989. 4. Каримов И., Эргашев С, Тоҳиров Ў.О. V -синфда меҳнат таълими дарсларида халқ ҳунармандчилиги ишларини ўрганиш. Услубий қўлланма. -Т.: Фан ва технология, 2009. -40 б. 5. Каримов Исмоил, Тоҳиров Ў.О. Мустақиллик - энг буюк неъмат: Дарс ишланма. Т.: 2012. 6. Тоҳиров Ў. "Тикувчилик ва дизайн" бизнес лойиҳаси -ўқувчилар тадбиркорлик кўникмаларини шакллантириш омили сифатида. "Таълим ва технология": Илмий-услубий мақолалар тўплами. Т., 2012. Кс2 (17).-Б. 460-462. 7. Тоҳиров Ў. Меҳнат таълимини мазмунан модернизациялаш жараёнида графикли органайзерлардан фойдаланиш усуллари. "Таълим технологиялари": Илмий-услубий журнал. Махсус сон. Т., 2012. Б. 40-44.

O'xshashlar

Fan va ishlab chiqarish

Texnik tizimlarning ishlab chiqarish tarkiblari va ularga ta’sir etuvchi omillar

Kazein ishlab chiqarishda quritish apparatini hisoblash

Ayollar sport trenirovkasining fiziologik asoslari

Uy-ro`zg`or asoslari