Fan va ishlab chiqarish - Texnika va texnologiya - Referatlar

Fan va ishlab chiqarish

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101.5 KB

Ko'chirib olish

Fan va ishlab chiqarish Reja: 1. Texnologiya va dizayn fanining maksad va vazifalari. O‘zbekistonda ishlab chikarish turlari 2. Ishlab chikarishda yangi texnika va ilg‘or texnologiyalar 3. Fan texnika tarakkiyotini jadallashtirish omillari va istikbollari 4. Ishlab chikarishni tayyorlashga oid texnologik xujjatlar 5. Yangi texnika va ilg‘or texnologiya, uning ifodalanishi - dars loyixasi

Texnologiya va dizayn fanining maksad va vazifalari. O‘zbekistonda ishlab chikarish turlari Fanning maqsadi - bo‘lajak texnologiya fani o‘qituvchilarini o‘z kasbining mohir ustasi qilib tarbiyalash, ularga yog‘och va metallning xususiyatlari to‘g‘risida boshlang‘ich bilimlarni, ularni rejalash, yo‘nish, arralash, teshish, pardozlash ishlariqo‘l va elektr asboblarining tuzilishi, ishlashi, dastgohlar, elektr va mexanizatsiyalashtirilgan jihozlar, mashinalar elementlari, yangi texnika va ilg‘or texnologiya asoslari, texnologik xaritalar, ularni tuzish va foydalanishni hamda mustaqil O‘zbekiston kelajagi bo‘lgan har tomonlama barkamol shaxsni tarbiyalashdan iborat. Fanning vazifasi - talabalarga yog‘och va Metallarni rejalash, yo‘nish, arralash, teshish, pardozlash ishlari va bu ishlarni bajarishda ishlatiladigan qo‘l va elektr asboblarining tuzilishini, ishlashini, elektr va mexanizatsiyalashtirilgan jihozlarni, mashinalar elementlarini, texnologik xaritalarni tuzishni, dizayn talablari darajasidagi ro‘zg‘orbob va xaridorgir buyumlarni tayyorlashni, elektr bilan ishlovchi sodda uskuna va jihozlar tayyorlashni, uy va xonadonlarni ta’mirlashda qo‘llaniladigan zamonaviy qurilish materiallarini; mahsulot ishlab chiqarishni nazorat qilishni, o‘lchash va taqqoslash texnologiyalarini, mehnatni ilmiy tashkil etishni o‘rgatishdan iborat. Insonlarning o‘z ehtiyojlarini qondirish maqsadida iqtisodiy ne’matlar yaratishjarayoni ishlab chiqarish deb yuritiladi. Iqtisodchilar iqtisodiy ne’matlarni ishlab chiqaruvchi korxonalarni - ishlab chiqaruvchilar , ularni iste’mol qiluvchilarni esa iste’molchilar deb ataydi. Ishlab chiqaruvchilar, odatda, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish sohalariga bo‘linadi. Moddiy sohada moddiy ko‘rinishdagi mahsulotlar, tovarlar ishlab chiqariladi. Moddiy ishlab chiqarish sohasiga sanoatdagi zavod va fabrikalarni, qishloq xo‘jaligidagi fermer va dehqon xo‘jaliklarini misol qilib keltirish mumkin. Moddiy ishlab chiqarish sohasiga moddiy boyliklarni ishlab chiqaradigan yoki iste’molchilarga yetkazib beradigan hamma tarmoqlar kiradi. Sanoat, qishloq xo‘jaligi va qurilishda jamiyat uchun zarur ishlab chiqarish vositalari (mashinalar, materiallar, inshoot va h.) hamda iste’mol mollari (oziq-ovqat mahsulotlari, kiyimlar, poyafzal va hokazolar) yaratiladi. Yuk transporti, ishlab chiqarishga xizmat

ko‘rsatish bo‘yicha aloqa, savdo, umumiy ovqatlanish, moddiy-texnika ta’minoti, tayyorlash va sotish ham moddiy ishlab chiqarish sohasiga kiradi, chunki bo‘lar mahsulotlarni yaratishda yordam beradi va ularning realizatsiya qilinishini ta’minlaydi. Xalq xo‘jaligining noishlab chiqarish sohasiga aholiga ta’lim berish, tibbiy xizmat ko‘rsatish, madaniy-maishiy xizmat ko‘rsatish, boshqarish, rejalashtirish va boshqa ijtimoiy zarur vazifalarni amalga oshiradigan tarmoqlar kiradi. Bu soha kishilarining mehnat sharoitini, turmushini yaxshilash xalqning farovonligini yuksaltirishga katta ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekiston sanoati ishlab chiqarishi ko‘p tarmoqli bo‘lgan murakkab sohadir. U elektr energetikasi, yoqilg‘i, qora va rangli Metallurgiya, kimyo va neft kimyosi, mashinasozlik va metallga ishlov berish, qurilish materiallari, to‘qimachilik, tikuvchilik va boshqa shu kabi tarmoqlardan iborat, Bo‘lar sanoatning ikki muhim tarkibiy qismini - og‘ir va yengil sanoatni tashkil qiladi. Og‘ir sanoat tabiiy moddiy boyliklar (mineral xomashyo, neft, toshko‘mir, gaz va h.) ni qazib olish va tayyorlash hamda ulardan turli xil buyumlar tayyorlash uchun ularni qayta ishlash bilan shug‘ullanadi. Mamlakatimizda kon sanoati yer bag‘ridagi juda boy rangli metall rudalar, toshko‘mir, neft, gaz, qurilish materiallari (ohak, marmar, granit, qum) ni qazib olish va qayta ishlash orqali xalq xo‘jaligi uchun zarur mahsulot ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadi. Sanoatning ikkinchi muhim tarkibiy qismi bo‘lgan yengil sanoat qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlaydigan yetakchi tarmoq bo‘lib, xalqning gazlama, kiyim- kechak, poyafzalga bo‘lgan ehtiyojini qondiradi. Mamlakatda yetishtiriladigan paxta, kanop, jun, teri va h. mahsulotlarining asosiy qismi ana shu sanoatda qayta ishlanadi. Biroq, bu og‘ir va yengil sanoat bir-biriga bog‘liq bo‘lmasdan, mustaqil rivojlanadi, degan gap emas, albatta. Og‘ir sanoat ishlab chiqarish vositalari (turli-tuman yigirish, to‘qish dastgohlari, tikish mashinalari va h.) tayyorlab, yengil sanoatni tez sur’atlarda taraqqiy ettirish bilan birga o‘zi ham rivojlanadi. Bundan tashqari yengil sanoat og‘ir sanoat uchun xom ashyo bazasi bo‘lib xizmat qiladi. Xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarini zamonaviy texnika bilan ta’minlashni ilg‘or mashinasozlik bazasisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Chunki aynan mashinasozlikda ilmiy-

texnik g‘oyalar moddiy jihatdan ro‘yobga chiqariladi, xalq xo‘jaligining boshqa tarmoqlaridagi belgilovchi yangi mehnat qurollari, mashinalar yaratiladi. Bu sohada resurslarni tejaydigan prinsipial yangi texnologiyalarga keng miqyosda o‘tish, mehnat unumdorligini va mahsulot sifatini oshirish uchun asos solinadi. Aholi uchun madaniy-maishiy va xo‘jalikka mo‘ljallangan xilma-xil tovarlarni tayyorlash bilan asosiy mahsulotlar chiqarish bilan sanoatning barcha tarmoqlari shug‘ullanadi. Sanoatni xom-ashyo bilan, aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlaydi. U o‘simlikshunoslik (dalachilik, sabzavotchilik, mevachilik, yem-xashak tayyorlash va h.) hamda chorvachilik (qora molchilik, qo‘ychilik, parrandachilik, baliqchilik va h.) ni o‘z ichiga oladi. Ishlab chiqarish binolari, inshootlar, turar joylar, yo‘llar, kasalxonalar, maktablar va boshqa obyektlarni qurish hamda rekonstruksiya qilishdir. Xalq xo‘jaligi va aholining xilma-xil yuklarni tashish ehtiyojini uzluksiz hamda o‘z vaqtida ta’minlaydi. Jamiyatning ishlab chiqarish -xo‘jalik faoliyatida, aholining madaniy-maishiy ehtiyojlarini qondirishda muhim ahamiyat kasb etadi. U axborotlarning uzatilishini ta’minlaydi va pochta, telegraf, telefon, radio, televideniyani o‘z ichiga oladi. Moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratish, xizmatlar ko‘rsatish inson hayoti, uning yashashi va kamol topishi uchun moddiy asosdir. Shuning uchun ishlab chiqarishning to‘xtovsiz takrorlanishi va uni rivojlantirish har doim eng muhim iqtisodiy qonuniyat va obyektiv zaruriyatdir. Har qanday jamiyatda ishlab chiqarishning amalga oshishi, eng avvalo, uning ro‘y berishi uchun bu jarayonda qatnashadigan omillar bo‘lmog‘i lozim. Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat’iy nazar ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatishning hamma sohalari uchun umumiy bo‘lgan uchta omil: ishchi kuchi , mehnat qurollari va mehnat predmetlari bo‘lishi shart. Ishchi kuchi deb, insonning mehnat qilishga bo‘lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig‘indisiga aytiladi. Ishchi kuchi mehnat qobiliyatiga ega bo‘lgan kishilar uchun xosdir. Mehnat qurollari deb, inson uning yordamida tabiatga, mehnat predmetiga ta’sir qiladigan vositalarga aytiladi (mashinalar, stanoklar, traktorlar, qurilmalar, uskunalar va

b .). Mehnat predmetlari esa bevosita ta’sir qiladigan, ya’ni mahsulot tayyorlanadigan narsalardir (yer-suv, xomashyo va boshqa turli materiallar). Mehnat vositalarini mehnat predmetlariga ta’sir etish xususiyatiga ko‘ra bir nechta katta guruhlarga bo‘lish mumkin . Birinchi guruhga mashinalar, mexanizmlar, stanoklar, uskunalar, turli xil apparatlardan iborat mehnat qurollarini kiritish mumkin. Ularning yordamida ishchi tabiat ashyolari va kuchlariga bevosita ta’sir qiladi va bu ashyolar o‘zining iste’moli uchun zarur bo‘lgan shaklga keltiradi. Ikkinchi guruhga -materiallarni saqlash uchun mo‘ljallangan mehnat vositalari (tizimlar, turli xil bochkalar, quvurlar, omborlar va boshqalar) kiritiladi. Uchinchi guruhga- ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashmaydigan, lekin unga shart-sharoit yaratib beradigan mehnat vositalari kiradi. Lekin bu vositalarsiz ishlab chiqarish jarayonining amalga oshishi mumkin emas yoki to‘la va samarali amalga oshmasligi mumkin. Bo‘larga binolar, yo‘llar va boshqalar misol bo‘la oladi. Ma’lumki, biror mahsulotni ishlab chiqarish uchun resurslar kerak bo‘ladi. Ishlab chiqarishga jalb qilingan resurslar faqat manba, zaxira sifatida emas, balki uni harakatga keltiruvchi, unga ta’sir etuvchi omil sifatida ham qaraladi. Shu sababli ishlab chiqarishga jalb etilgan resurslarni ishlab chiqarish omillari deb ham ataladi. Resurslar, odatda tabiiy, kapital va mehnat resurslariga bo‘linadi. Tabiiy resurslarga-havo, suv, quyoshdan kelayotgan issiqlik va yorug‘lik, yer maydoni, yer osti va yer usti boyliklari, o‘simliklar va hayvonot dunyosi, xullas odamlar ehtiyoji uchun zarur bo‘ladigan tabiatning barcha ne’matlari kiradi . Kapital resurslar deb, inson tomonidan yaratilgan va boshqa mahsulot turlarini yaratishga jalb etiladigan resurslarga aytiladi. Iqtisodchilar ularni ishlab chiqarish vositalari , deb ham atashadi. Ularga bino va inshootlar, asbob-uskuna va mashina-mexanizmlar, turli-tuman dastgohlar va jihozlar, xomashyolar va boshqalar kiradi. Mehnat resurslari deganda, mehnat qilishga layoqatli kishilar, ularni bilimi, ish tajribasi va mehnat mahorati bilan birgalikda tushuniladi.

Ishlab chikarishda yangi texnika va ilg‘or texnologiyalar XXI-asrda qo‘llaniladigan texnika qaysi sohalarga, tarmoqlarga yoki ishlab chiqarish korxonasiga tegishli bo‘lmasin, ularga kompyuter elementlari kiritiladi. Hozirgi zamon texnikasining asosini mashinalar tashkil etadi. Ular qanday ishni bajarishiga ko‘ra bir- biridan farqlanadi va energetika mashinalari (turbina, ichki yonish dvigateli, elektrodvigatel, elektrogenerator va b.), ishchi mashinalar, shu jumladan, texnologik mashinalar (stanok, seyalka va b.); transport mashinalari (samolyot, avtomobil, vertolyot, velosiped va b.); axborot mashinalari (oddiy arifmometrdan elektron-hisoblash mashinalarigacha) deb ataladi. Hozirgi ishlab chiqarishda ana shu mashinalarning barcha turlaridan foydalaniladi. Mashina o‘z vazifasini bajara olishi uchun ishchi (ijrochi) organi bo‘ladi. Uning tuzilishi mashinaning vazifasiga va ishlash sharoitiga bog‘liqdir. Masalan, ventilyatorning ishchi organi - parragi, ekskavatorning ishchi organi - kovsh, avtomobilning ishchi organi - g‘ildiraklari hisoblanadi. Mashinalar ishchi organlari yordamida ko‘zlangan foydali ishlarni bajaradi. Mashinaning ishchi organini dvigatel harakatga keltiradi. Harakat dvigateldan ishchi organga maxsus uzatmalar (uzatish qurilmalari yoki mexanizmlar) orqali o‘tadi. Buning uchun texnologik va transport mashinalarida ko‘proq mexanik uzatmalardan, ya’ni tasmali, zanjirli, tishli, chervyakli, friksion uzatmalardan foydalaniladi. Agar harakatning uzatilishi suyuqlik yoki gazlar ishtirokida amalga oshsa, bunday uzatmalar gidravlik yoki pnevmatik uzatmalar deyiladi. Odatda uzatma mexanizm dvigatel harakatlantiradigan kirish zvenosi va mashinaning ichki organi yoki qurilma ko‘rsatkichiga birikkan chiqish zvenosidan tashkil topadi. Agar texnologik mashinaning ishchi organi, aytaylik, stanok supporti ilgarilama-qaytma va aylanma harakat qilsa, mexanizm konstruksiyasi harakatning uzatilishi va tezlikning o‘zgarishini ta’minlashdan tashqari dvigatel valining aylanma harakatini supportning ilgarilama-qaytma harakatiga aylantirishi ham kerak. Mashinaning ishini boshqarish lozim. Ilgari mashinalarni faqat inson boshqarar edi. Hozir esa ishlab chiqarishda boshqarish vazifasini bajaradigan avtomat moslamalar tobora keng qo‘llanmoqda. Ular oldindan berilgan dastur bo‘yicha ishlaydi, ishchi esa faqat ishlab chiqarishning borishini nazorat qiladi.

Vazifasi, konstruksiyasi va o‘lchamlari har xil bo‘lgan barcha mashinalar bitta umumiy xususiyatga ega - ular foydali ishni bajaradi. Ishchi asboblar kabi texnika vositalari o‘zicha ishni bajara olmasligi bilan mashinalardan farqlanadi. Asbob insonning mehnat quroli (masalan, nina, belkurak, otvyortka va b.) yoki mashinalarning ijrochi organlari (parma, freza va b.) sifatida xizmat qiladi. Ishchi asboblardan tashqari o‘lchash asboblari ham mavjud. Moddaning massasini, haroratni, bosim va boshqalarni o‘lchash qurilmalari o‘lchanadigan kattalikning turiga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. Ishlash prinsipiga ko‘ra mexanik, elektrik, gidravlik, optik va b. Shuningdek, kombinasiyalashgan (elektromexanik) qurilmalar bo‘lishi mumkin. Ishlab chiqarish sharoitida ko‘pincha kuzatuvchining ko‘zi ilg‘amaydigan jarayonlarning ayrim parametrlarini, masalan, pechlardagi issiqlikni, atom reaktorining holati va boshqalarni o‘lchash zarurati tug‘iladi. Bunday paytlarda qurilmalarning datchiklari (parametrlarni o‘lchagichlar) bevostta obyektda, qurilmaning indikator operatorning maxsus pultida bo‘ladi. Bu xildagi qurilmalarni distansion qurilmalar deyiladi. Ko‘p qurilmalar o‘lchanayotgan kattalikning ana shu o‘lchash paytidagi qiymatini ko‘rsatadi. Bo‘larni ko‘rsatuvchi qurilmalar deb ataladi. Ular, masalan, ampermetr, vol’tmetr, manometr, tarozi va b. Ular strelkali yoki raqamli (elektron soatlar tipida) bo‘lishi mumkin. Kundalik turmushda ko‘rsatuvchi qurilmalar juda qulay bo‘lsa, ishlab chiqarishda ko‘pincha o‘lchanayotgan parametrning absolyut qiymatidan tashqari, muayyan vaqt ichida uning o‘zgarish xarakterini ham bilish zarur bo‘lib qoladi. Ana shunday hollarda registratsiya qiladigan: o‘zi yozadigan yoki mashinkali qurilmalardan foydalaniladi. Yuqorida aytilgan barcha texnik qurilmalar mashinalar, asboblar, uskunalar va qurilmalar ishlab chiqarishni texnikaviy jihozlash vositalari bo‘lib, ular texnologik jarayonni amalga oshirish uchun zarur. Yangi texnologiyalar prinsipial yangi texnikani taqozo etadi va bunday texnikasiz texnolog-olimlarning g‘oyalari ro‘yobga chiqmaydi.

Ilmiy bilimlar yuksak darajada rivojlanishi bilan ishlab chiqarishning texnik vositalari uzluksiz takomillashadi. Ularni amaliyotga tatbiq etish muddati ancha tezlashadi. XX-asrning birinchi choragida bajarilgan fundamental ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgunicha taxminan 20 yil vaqt o‘tgan bo‘lsa, so‘nggi yillarda ana shu vaqt ko‘p hollarda 5-6 marta qisqardi. Texnikaning muvaffaqiyati o‘z navbatida ilmiy tadqiqotlarning sur’atini jadallashtiradi va imkoniyatlarini kengaytiradi. Fan, texnika va ishlab chiqarishning o‘zaro chambarchas bog‘lanishi fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishning muhim shartidir. Hozirgi texnika uchun oldindan belgilangan xossalarga ega bo‘lgan xilma-xil materiallar kerak. Bunday materiallar, masalan, juda katta yuk yoki issiqlik va sovuqqa chidamli, muayyan fizik-kimyoviy xossalarga ega bo‘lishi (turli agressiv muhitga, haddan tashqari yuqori yoki past elektr o‘tkazuvchanlikka bardosh bera olishi) lozim. Buning zarurligini texnika murakkab sharoitlarida ishlatilganida yuqori darajada mustahkamligi va ishlash qobiliyatini saqlash kerakligi bilan izohlash mumkin. Masalan kosmik kema fazoda uchayotganida bosim va tebranish (vibrasiya)ga, haroratning keskin farqlanishiga, quyosh radiasiyasining ta’siri va hokazolarga duch keladi. Demak, bunday apparatlar uchun o‘ta qattiq, issiqqa chidamli materiallar kerak. Aslida esa bunday materiallar tabiatda yo‘q. Turli kimyoviy elementlarni birlashtirib oldindan belgilangan xossalarga ega bo‘lgan yangi materiallarni hosil qilish mumkin. Yangi materiallar faqat kosmosdagina zarur emas. Sanoat va qishloq xo‘jalik texnikasini ishlatish sharoiti ko‘pincha ana shu texnika tayyorlanadigan material bir necha xossalarga ega bo‘lishini, masalan, ham tebranishga chidamli, ham yuqori darajada mustahkam va oson ishlov beriladigan bo‘lishini taqozo etadi. Lekin yangi materiallarni yaratish zarurligi faqat murakkab ekspluatasiya sharoiti bilan bog‘liq emas. Ishlatib kelinayotgan qotishmalarning ayrim tarkibiy materiallari juda qimmat, ularning tabiiy zapaslari cheklangandir.

Sintetik materiallar moddalarning turlicha birikishi (kompozisiyasi)dan iborat bo‘ladi. Albatta ularni ayrim kompozitlarning oddiygina aralashtirilishi deb tushunmaslik kerak . Kompozitlarning farqli xossalari: chidamliligi, yuqori darajada mustahkamligi, issiqqa bardosh berishi, korroziyalanmasligidir . Bunday materiallardan tovushdan tez uchadigan samolyotlarda, dengiz texnikasida, qishloq xo‘jaligida, yengil sanoat va hokazolarda foydalaniladi. Keyingi yillarda kompozit materiallarni ko‘plab ishlab chiqarishga va foydalanishga alohida e’tibor berilmoqda. Yangi materiallar yaratishda ularga ishlov berish imkoniyatlari ham hisobga olinadi. Masalan, juda qattiq qotishmalardan zagotovkalar kesishda ularga nisbatan qattiqroq materialdan yasalgan asboblar bo‘lishi shart. Yangi materiallar (plastmassalar, sintetik kauchuklar, smolalar, sun’iy olmos va h.) tufayli yangi texnologiyalar vujudga keladi. Chunonchi mashinasozlikda sintetik olmoslardan foydalanish detallar prokat qilinganidan so‘ng tokarlik ishlarisiz silliqlash yoki issiqligicha shlifovkalash imkonini beradi. Faqat yangi materiallar emas, balki energiyaning yangi turlari ham yangi texnologiyalar yaratishga yordam beradi. Bu jihatdan lazer, elektron-nur, plazma texnologiyalari alohida e’tiborga loyiqdir. Kam chiqindili va chiqindisiz texnologiyalarni keng joriy qilish fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishning muhim yo‘nalishidir. Ko‘p hollarda dastlabki materialning 70-80 foizini chiqindilar tashkil qiladi. Xuddi shu sababli, xususan mashinasozlikda Metallarni qirqish bilan ishlash o‘rniga chiqindisiz va kam chiqindili texnologik usullarni qo‘llash nihoyatda muhim ahamiyatga egadir. Mazkur usullardan biri - detallarni metall poroshoklaridan tayyorlash - poroshokli Metallurgiya bo‘lib, bu usul ilgari minutlar, ba’zan soatlar sarflanadigan detallar tayyorlashni aniq forma va o‘lchamlar bilan sekundlarda bajarish imkonini berayotir. Ana shu usulda metall poroshogi (yoki poroshoklar aralashmasi) po‘lat press-qolipga solinadi va katta bosim bilan presslanadi. Shunda metall zarralari bir-biriga jipslashadi, natijada geometrik parametrlari bo‘yicha tayyor detalga mos zagotovka hosil bo‘ladi. Keyin zagotovkani maxsus pechlarda juda yuqori temperaturada qizdiriladi (yaxlitlanadi) -

metall zarralari birlashib, jips bir jinsli massaga aylanadi. G‘oyat murakkab konfigurasiyali detail, tayyor bo‘ladi. Bu usul bilan tayyorlanadigan detallar uchun kerakli asbob-uskunalar ayrim hollarda odatdagi Metall qirqish stanoklariga qaraganda soddaroq va arzonroq bo‘ladi. Poroshokli Metallurgiyadan issiqqa, korroziyaga chidamli yangi materiallar olishda ham foydalaniladi. Bu esa yangi texnologiyalar yangi materiallar yaratishga xizmat qilishining bir misolidir. Ma’lumki, Metallarni bosim bilan ishlash Metall qirqish stanoklarida detallar tayyorlashga nisbatan ancha tejamlidir. Mexanik shtampovka o‘rnini asta-sekin suv zarbi, magnit maydoni, portlatish bilan shtampovkalash egallamoqda. Sovuq va issiq holda hajmli shtampovkalash, aniq quyish, erigan suyuq materiallardan detallarni shtampovkalash va hokazolar ham nihoyatda tejamli texnologiyadir. So‘nggi yillarda Metallarni qirqish tezligini oshirish, kimyoviy reaksiyalarni tezlashtirish va hokazolar hisobiga an’anaviy texnologik jarayonlarni intensivlashtirishdan ham keng foydalanilmoqda. Ko‘p operatsiyalarni birlashtiradigan uzluksiz texnologik jarayonlarni qo‘llash katta samara beradi. Uzluksiz texnologiya texnologik operatsiyalarni qo‘shish orqali zagotovkalarni, detallar va materiallarni bir ish o‘rnidan ikkinchi ish o‘rniga tashish haqida boshqa qator yordamchi operatsiyalarni bartaraf etadi. Masalan, poroshokli Metallurgiya usulida detallar tayyorlashda ko‘pincha presslash va qizdirish jarayonlari qo‘shiladi: Metall poroshoklari presslanadi va bir yo‘la qizdiriladi. Zamonaviy ishlab chiqarishga yangi materiallarni, ilg‘or texnologik jarayonlarni joriy etish, an’anaviy texnologik jarayonlarni intensivlashtirish xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy yo‘lidir . Fan texnika tarakkiyotini jadallashtirish omillari va istikbollari. 1. Fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishning asosiy yo‘nalishlari. Zamonaviy fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini egallash, ishlab chiqarishning fan yutuqlari va mehnat ko‘p sarflanadigan tarmoqlarini jadal rivojlantirish kerak. Mashinasozlik, radioelektronika,

asbobsozlik korxonalarini tubdan yangilash va yangilarini qurish hamda chiqarilayotgan mahsulotlarni yangilash vazifasi bugungi kunda dolzarb bo‘lib turibdi. Fan-texnika tarakdiyotini jadallashtirish - davlatimiz iqtisodiy siyosatining tub masalasidir. Barcha ilg‘or yangiliklarni tez va keng miqyosda o‘zlashtirish, ishlab chiqarish kuchlarini sifat jihatdan yangilash eng muhim vazifadir. Shunga ko‘ra resurslarni fan-texnika taraqqiyotining barcha sohalarini kompleks avtomatlashtirishni, ishlab chiqarish texnologiyasi va yangi materiallar tayyorlashni rivojlantirish ko‘zda tutilmokda. Yangi texnologiyalar masalan, plazma, lazer, impuls, radiatsiya, quyosh energiyasidan foydalanish, nanotexnologiya va boshqalar sanoatda sezilarli o‘rin olmoqda. Ulardan ko‘zlangan maqsad mehnat unumdorligini ancha oshirish, resurslardan foydalanish samaradorligini yuksaltirish, ishlab chiqarishda energiya va material sarfsiz kamaytirishdir. Qishlok xo‘jaligida, xususan dehqonchilik va chorvachilikda ham industrial, intensiv texnologiyaga o‘tish, biotexnologiya metodlarini qo‘llash amalga oshirilmoqda. Xo‘jalik faoliyatining turli sohalarida avvalo, asbob-anjomlarni, texnologik jarayonlarni loyihalashtirishda hamda boshqarishda avtomatlashtirilgan tizimlarni joriy etish lozim, kerakli mahsulotni tayyorlashga tez va isrofgarchiliksiz moslashadigan kompleks-avtomatlashgan ishlab chikarishni barpo kilish mo‘ljallanmoqda. Yuksak samarali texnikaning yangi avlodlarini yaratish va joriy etishni jadallashtirish, mashinalar tizimlarini hamda texnologik asbob-uskunalar komplekslarini ishlab chiqarishga o‘tish vazafasi qo‘yilmoqda. Xalq xo‘jaligini kompyuterlashtirish keng tus olib borayotgani sababli ishlab chiqarishning barcha sohalarini yanada mukammal hisoblash texnikasi vositalari bilan ta’minlash zarur. Bu tadbir iqtisod va boshqarishning informasion-texnik bazasini tubdan qayta qurishni amalga oshirish imkonini beradi. Fan-texnika teraqqiyotining yo‘nalishlaridan biri - oldindan belgilangan xossalarga, ayniqsa, progressiv konstruksion xossalarga ega bo‘lgan, jumladan, sintetik, o‘ta toza va boshqa materiallar yaratishdir. Ularni ishlab chiqarishga joriy etish Metallar va qotishmalarni, qimmat tabiiy materiallarni tejash imkonini beradi.

Energiyani tejashga, uning yangi manbalaridan foydalanishga katta ahamiyat berilmoqda. Quyosh energiyasi, shamol energiyasi va boshqa muqobil energiya manbalaridan foydalanishni keng rivojlantirish mamlakatimiz energetika sanoatini sifat jihatdan yangi asosda qayta qurish va organik yoqilg‘ining o‘ta kamyob turlari sarflanishini kamaytirish imkonini beradi. Yuqori kategoriyadagi sifatli sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishni ancha ko‘paytirish, texnikaning ishonchligini oshirish va ekspluatatsiya muddatlarini uzaytirish mo‘ljallanmokda. Shu maqsadda sifatni boshqarishning kompleks tizimi joriy etilmoqda. Fan-texnikaning istiqbolli yutuqlari asosida detallar, qismlar va texnologiyalarni tarmoqlar hamda tarmoqlararo unifikatsiyalashtirish amalga oshirilmoqda. Fan-texnika taraqqiyotining yuqorida ko‘rib chiqilgan va boshqa barcha turdagi yo‘nalishlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish fanning ishlab chiqarish bilan maksimal darajada yaqinlashuviga, "Ilmiy g‘oya-ishlab chiqish - joriy etish" jarayonining tezlashuviga yordam beradi. Shunga ko‘ra ilmiy-ishlab chiqarish birlashmalarining tarmoqlari rivojlantirilmoqda, tarmoqlararo ilmiy-texnik komplekslar, ya’ni fan bilan ishlab chiqarishni birlashuvining prinsipial yangi shakli kengaytirilmoqda. Jamiyatning ijtimoiy rivojlanishi, moddiy ishlab chiqarish sohasining rivojlanishi va murakkablashib borishi, fan-texnika taraqqiyoti omili rolining oshib borishi nomoddiy ne’matlarga bo‘lgan talabning ko‘payishiga olib keldi. Fan-texnika taraqqiyotini rivojlantirishda, ko‘p mehnat va ilm-fan yutuqlaridan foydalanish talab qilinadigan zamonaviy yangi ishlab chiqarishlarni o‘zlashtirishda tashabbuskor bo‘lish, respublikamizning kelajak yo‘lini ochib borishi lozim. Shuning uchun biz tanlagan bosh yo‘l -respublikaning barcha tabiiy boyliklarini-paxta, Metallar, pilla, gaz, meva-sabzavot va boshqa mahsulotlarni qayta ishlashni ko‘paytirishdan iborat hisoblanadi. Bu vazifani fan-texnika yutuqlariga asoslangan sermehnat ishlab chiqarishni, malakali mutaxassis va mehnatkashlarning barcha tabaqa vakillari saviyasining o‘sishini ta’minlamasdan bajarib bo‘lmaydi. Bu esa o‘z navbatida ishga ijodiy, qiziqish bilan yondashish, kam sarflab eng yuqori natijalarga va mahsulotning yuksak sifatli bo‘lishiga erishish uchun intilish - olg‘a tomon harakatning, xalq farovonligini va mamlakatimiz qudratini oshirishning garovi hisoblanadi.

2. Yangi materiallar va zamonaviy texnologiyalar . Hozirgi texnika uchun oldindan belgilangan xossalarga ega bo‘lgan xilma- xil materiallar kerak. Bunday materiallar, masalan, juda katta yuk yoki issiqlik va sovuqqa chidamli, muayyan fizik-kimyoviy xossalarga ega bo‘lishi (turli muhitga, haddan tashqari yuqori yoki past elektr o‘tkazuvchanlikka dosh bera olishi) lozim. Buning zarurligini texnika murakkab sharoitlarida ishlatilganida yuqori darajada mustahkamligi va ishlash qobiliyatini saqlash kerakligi bilan izohlash mumkin. Masalan, kosmik kema uchayotganida bosim va vibrasiyaga, temperaturaning keskin farqlanishiga, quyosh radiasiyasining ta’siri va hokazolarga duch keladi. Demak, bunday apparatlar uchun o‘ta qattiq, issiqqa chidamli materiallar kerak. Aslida esa bunday materiallar tabiatda yo‘q. Turli ximiyaviy elementlarni birlashtirib oldindan belgilangan xossalarga ega bo‘lgan yangi materiallarni hosil qilish mumkin. Yangi materiallar faqat kosmosdagina zarur emas. Sanoat va qishloq xo‘jalik texnikasini ishlatish sharoiti ko‘pincha ana shu texnika tayyorlanadigan material bir necha xossalarga ega bo‘lishini, masalan, ham vibrasiyaga chidamli, ham yuqori darajada mustahkam va oson ishlov beriladigan bo‘lishini taqozo etadi. Lekin yangi materiallar yaratish zarurligi faqat murakkab ekspluatatsiya sharoiti bilan bog‘lik emas. Ishlatib kelinayotgan qotishmalarning ayrim tarkibiy materiallari juda qimmat, ularning tabiiy zapaslari cheklangandir. Yangi materiallar yaratishda ularga ishlov berish imkoniyatlari ham hisobga olinadi. Masalan, juda qattiq qotishmalardan zagotovkalar kesishda ularga nisbatan qattiqroq materialdan yasalgan asbob-uskuna va moslamalar bo‘lishi shart. Yangi materiallar (plastmassalar, sintetik kauchuklar, smolalar, sun’iy olmos va hokazolar) tufayli yangi texnologiyalar vujudga keladi. Chunonchi mashinasozlikda sintetik olmoslardan foydalanish detallar prokat qilinganidan so‘ng tokarlik ishlarisiz silliqlash yoki issiqligicha shlifovkalash imkonini beradi. Faqat yangi materiallar emas, balki energiyaning yangi turlari ham yangi texnologiyalar yaratishga yordam beradi. Bu jihatdan lazer, elektron-nur, plazma texnologiyalari alohida e’tiborga loyiqdir.

Kam chiqindili va chiqindisiz texnologiyalarni keng joriy qilish fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishning muhim yo‘nalishidir. Ko‘p hollarda dastlabki materialning 70-80 foizini chiqindilar tashkil etadi. Xuddi shu sababli xususan mashinasozlikda Metallarni qirqish bilan ishlash o‘rniga chiqindisiz va kam chiqindili texnologik usullami qo‘llash nihoyatda muhim ahmiyatga egadir. Bu esa yengil sanoat va tikuvchilik hamda to‘qimachilikda ham juda muhim omillardan hisoblanadi. Zamonaviy ishlab chiqarishga yangi materiallarni, ilg‘or texnologik jarayonlarni joriy etish, an’anaviy texnologik jarayonlarni intensivlashtirish xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida ishlab chikarish samaradorligini oshirishning asosiy yo‘lidir . Ishlab chikarishni tayyorlashga oid texnologik xujjatlar Texnologik hujjatlarning ro‘yxati va mazmuni texnologik hujjatlar yagona sistemasining davlat standartlari bilan belgilanadi. Texnologik hujjatlarning asosiy turlari - marshrut xaritasi, operatsiya kartasi, eskizlar kartasi, texnologik instruksiya, asbob-uskunalar vedomostidir. Bo‘larning dastlabki ikkitasidan ishlab chiqarishning hammasida, keyingilaridan esa ko‘pincha faqat donalab va kam seriyali ishlab chiqarishda foydalaniladi. Marshrut kartalarida chiqariladigan mahsulotning xarakteridan qat’iy nazar, materiallar, yarimfabrikatlar va zagotovkalar tayyor mahsulotga aylangunicha bosib o‘tadigan butun yo‘l aks etadi. Marshrut kartada barcha operatsiyalar bo‘yicha buyumlar tayyorlashning texnologik jarayoni tavsifi, asbob-uskunalar, jihozlar, qo‘llanadigan materiallar haqidagi ma’umotlar, shuningdek, me’yoriy xarakterdagi ayrim ma’lumotlar bo‘ladi. Operatsiya kartalarida o‘tishlar bo‘yicha har bir alohida operatsiyaning bajarilishi marshrut kartalaridagiga qaraganda batafsilroq ifodalanadi. Shuningdek, ularda asbob-anjomlarning, qo‘llanadigan kontrol o‘lchov asboblari va qurilmalarning ratsional ish rejimi ko‘rsatiladi.

Hujjatlarda belgilangan ish tartibiga, texnikadan foydalanish qoidalariga, texnologiya intizomiga aniq rioya qilish texnologik jarayonni amalga oshirishning majburiy shartidir. Texnologik jarayon odatda uch bosqichdan: zagotovkalarni olish, tayyor detallarni yasash va buyumlarni yig‘ishdan iboratdir. Ana shu tayyorlov, shakl berish va yig‘ish bosqichlari xalq xo‘jaligining ko‘p tarmoqlariga doir korxonalardagi texnologik jarayonlarda o‘z o‘rniga ega. Masalan, mashinasozlik korxonasidagi texnologik jarayonning qanday o‘tishini ko‘raylik. Tayyorlov bosqichi tayyorlov (quyish, shtampovkalash) sexlarda amalga oshadi. Ularda dastlabki materiallar va xom ashyolardan bo‘lajak detallarning zagotovkalari olinadi. Korxonada xom ashyoning sarflanishi mazkur sexlardagi ishchilar (quyuvchilar, modelchilar, qolipchilar, presslovchilar, shtampovkachilar) mehnatining sifatiga va tayyorlov ishlab chiqarishining texnik jihozlanishiga ko‘proq bog‘liqdir. Zagotovka qanchalik aniq yasalsa, Metallga ishlov berishda u shunchalik kam isrof qilinadi, ishlab chiqarish shuncha tejamli bo‘ladi. Detallarga shakl berish bosqichi mexanika sexlarida o‘tadi. Olingan zagotovkalarga turli asbob-uskunalardan foydalanib har xil stanoklarda ishlov beriladi. Bu ishni har xil kasbdagi ishchilar: tokarlar, frezerchilar, slesarlar, pardozlovchi va boshqalar bajaradi. Tayyorlangan detallarga tegishli sexlarda texnik talablarga muvofiq texnik, kimyoviy yoki boshqacha ishlov beriladi. Bu esa ularning chidamliligi va mustahkamligini oshiradi. Ayrim detallarni tashqi muhit ta’siridan saqlash uchun ularning sirtiga turli qoplamalar surtiladi. Detallar ishlov berish sexlaridan yig‘uv sexiga keladi. Yig‘ish bosqichini ikki pog‘onaga: tayyorlanadigan buyumning tarkibiy qismi shakllanadigan asosiy yig‘ish va buyumni umumiy yig‘ish pog‘onalariga bo‘lish mumkin. Masalan, avtomobil zavodining bir sexida dvigatel, ikkinchi sexida bo‘lajak buyumning kuzovi yig‘iladi, bu asosiy yig‘ish bo‘ladi, umumiy (so‘nggi) yig‘ish bosh konveyyerda boradi: bunda yig‘ish birliklari va detallardan avtomobil hosil bo‘ladi. Bu jarayon mahsulot tayyorlashdagi texnologik jarayon bo‘lib, bu jarayondan oldin korxonaning konstruktorlik, texnologik va tashkiliy-ishlab

chiqarish tayyorgarligidan iborat yangi buyumni sanoat ko‘lamida o‘zlashtirish orqali amalga oshadi. Konstruktorlik tayyorgarligi berilgan topshiriqni texnik-iqtisodiy asoslash va buyumga qo‘yiladigan texnik talablar ifodalangan dastlabki hujjatni ishlab chiqishdan boshlanadi. Oxirgi natija ishchi hujjat, ya’ni ishchi chizmalar bo‘lib, ularda buyumlarni tayyorlash va kontrol qilish uchun zarur: yig‘ish chizmalari, detallarning chizmalari, ularning tafsilotlari va hokazolar ifodalanadi. Ana shu hujjatlar asosida korxonaning texnologik tayyorgarligi amalga oshadi. Bu tayyorgarlik mahsulot tayyorlashning texnologik jarayonlarini ishlab chiqarishdan iborat bo‘lib, u texnologik hujjatlarda: marshrut, operatsiya kartalari va hokazolarda o‘z aksini topadi. Ishlab chiqarishning texnologik tayyorgarligi yagona sistemasiga, ya’ni xalq xo‘jaligining istalgan tarmog‘iga mansub har bir korxona rioya etadigan standartlarga muvofiq amalga oshiriladi. Texnologik jarayonlarni loyihalashda bir tomondan buyumga qo‘yiladigan texnik talablar, ikkinchi tomondan ishlab chiqarishning imkoniyatlari, uning zarur stanoklar, instrumentlar va ishchi kadrlar bilan ta’minlanganligi hisobga olinadi. Korxonaning tashkiliy ishlab chiqarish tayyorgarligi uning texnologik tayyorgarligiga chambarchas bog‘liqdir. U sexlar va uchastkalarning to‘g‘ri tashkil etilishidan, ta’minot, jihozlarni joylashtirish, buyumning tajriba namunalarini tayyorlash masalalarini aniqlashdan iboratdir. Ko‘pincha mahsulotni sanoat ko‘lamida o‘zlashtirishni tezlashtirish uchun ishlab chiqarishning ba’zi tayyorgarlik bosqichlari birlashtiriladi. Texnologik hujjatlar yagona tizimi davlat standartlari bilan belgilanadi. "Standart" lotincha so‘z bo‘lib, o‘zbekchada andoza, me’yor kabi ma’noni bildiradi. Standartlash - muayyan sohadagi faoliyatni tartibga solish maqsadida qoidalar belgilash va ularni qo‘llashdan iborat. Standartlash obyektlari — aniq mahsulot, me’yorlar, usullar, atamalar va h.k. Tikuvchilik sanoatida sinab ko‘rish, mahsulot sifatini nazorat qilish, o‘rab joylash, tamg‘alash va saqlash usullari, tikish texnologiyasi va h.k. standartlashtirish obyektlari bo‘lishi mumkin. Standartlash tizimining asosiy vazifalari tayyor mahsulotning, xom ashyo va materiallarning

sifatiga qo‘yiladigan talablarni belgilash, mahsulot sifati ko‘rsakichlari yagona tizimini, bu tizimni sinab ko‘rish usul va vositalarini belgilash, bir xillashtirish usullarini ishlab chiqish va joriy etish, mamlakatda o‘lchash ishlarining bir xilda bo‘lishini va to‘g‘riligini ta’minlash, hujjatlar yagona tizimini o‘rnatish va h.k. hisoblanadi. Standartlashdan asosiy maqsad - texnika taraqqiyotini jadallashtirish, mehnat unumini oshirish, mahsulot sifatining optimal darajasini va boshqa mamlakatlar bilan eksportni keng rivojlantirish va madaniy hamkorlik uchun sharoitni ta’minlash va h. Standartlash davlat tizimi barcha toifadagi standartlarni va boshqa me’yoriy- texnik hujjatlarni ishlab chiqish, rasmiylashtirish, tasdiqlash, nashr etish va joriy qilishning yagona tartibini, shuningdek, standartlar va texnik shartlar joriy etilishi va ularga rioya qilish ustidan davlat nazorat va idora nazorati tartibini o‘rnatadi. Standartlash va o‘lchash ishlariga mamlakatda Davlat standartlar komiteti bevosita yoki o‘zi tashkil etgan organlar va xizmatlar orqali rahbarlik qiladi . Standartlar tavsifi . Standartlashtirish davlat tizimi uchta standart toifasidan iborat: xalqaro standartlar, O‘zbekiston Respublikasi davlat standartlari, soha va korxona standartlari. Standartlarda ishlab chiqariladigan mahsulotga nisbatan qo‘yiladigan talablar belgilab qo‘yilgan bo‘ladi. Davlat standartlarida bu talablar mustahkamlangan bo‘lib, ular iste’molchilarga sifatli mahsulotlarni yetkazib berishni kafolatlaydi va ayni vaqtda korxonalarga o‘z ixtiyoridagi hamma vositalardan foydalanib, bu sifatni muntazam yaxshilab borish imkonini beradi. Standartga rioya qilinmasa qonun oldida javob beriladi. Davlat standard huquqiy va texnik me’yor hisoblanadi: huquqiyligi shundaki, unda standartga mos bo‘lmagan mahsulot yetkazib berilgani uchun korxonalarning mulkiy javobgarligi ko‘zda tutilgan bo‘ladi; texnikligi esa shundaki, unda mahsulot sifatiga davlat qo‘ygan talablar ko‘rsatilgan bo‘ladi. Standartlarda nazarda tutilgan ko‘rsatkichlar mahsulot sifatning eng past chegarasi bo‘lib, sifati bundan past bo‘lgan mahsulot sifatsiz hisoblanadi. Davlat standartlarini Respublikamizdagi hamma korxonalar, tashkilotlar va muassasalar qo‘llashi shart. Soha standartlarini qo‘llash mazkur sohadagi hamma korxonalar va tashkilotlar uchun, shuningdek, shu soha mahsulotini ishlatuvchi (iste’mol

qiluvchi) boshqa sohalardagi (buyurtmachi) korxonalar va tashkilotlar uchun majburiydir. Korxona standartlari muayyan korxona uchungina majburiydir . Standartlarni ishlab chiqish, tasdiqlash va joriy etish . Davlat standarti -. juda ko‘plab olim, muhandis, texnik xodimlar, ishlab chiqarishdagi yangilik izlovchi jamoalarning mehnatidir. Davlat standartlarini O‘zbekiston Respublikasi standartlar qo‘mitasi tasdiqlaydi. Soha standartlarini shu soha vazirliklari va mahkamalari tegishli mahsulot turiga mo‘ljallab tasdiqlaydi. Korxona standartlarini tegishli korxona rahbarlari tasdiqlaydi. Qabo‘l qilingan va tasdiqlangan standart davlat qonuniga aylanadi, yuqori sifatli mahsulot etaloni bo‘lib qoladi. Standartlarni joriy qilish belgilangan muddatlarda bo‘lishi kerak. Standartlarni joriy etish va ularga rioya qilish nazorati. Standartlar texnik intizomiga rioya qilishni davlat nazorati va soha nazorati kuzatib boradi. Standartga mos kelmaydigan mahsulot ishlab chiqarilsa, davlat nazorati va soha nazorati uni ishlab chiqarishni va sotishni man etib qo‘yishi mumkin. Tartib buzarlarga nisbatan taqiq choralari ko‘rishdan tashqari davlat nazorati va soha nazorati standartlar joriy qilishda, ulardan chetga chiqmaslikda, mahsulot sifatini yaxshilashda korxonalarga yordam beradi . Yangi texnika va ilg‘or texnologiya, uning ifodalanishi - dars loyixasi. Darsning maqsadi: а ) ta’limiy- o‘quvchilarga yangi texnika va ilg‘or texnologiya va uning ifodalanishi haqida tushuncha berish; b) tarbiyaviy - o‘quvchilarda ishlab chiqarish sohalaridagi kasblafga nisbatan qiziqish uyg‘otish, ularda yangilikka intilish hissini tarbiyalash; v) rivojlantiruvchi - o‘quvchilarning yangi texnika va ilg‘or texnologiya haqidagi bilimlarini rivojlantirish; g) ijodiy - o‘quvchilarga yangi texnika va ilg‘or texnologiyalar haqidagi bilimlarini mustaqil egallashlariga kumaklashish;

d) amaliy - birorta buyumga qarab nusxasini mustaqil tayyorlashga o‘rgatish . Kasbga yo‘naltiruvchi maqsad : o‘quvchilarning ishlab chiqarish sohalarida yangiliklarni qo‘llashga oid bilimlarini kengaytirish orqali ularni shu kasblarga bo‘lgan qiziqishlarini mutahkamlash, biror kasbni tanlashlariga ko‘maklashish. Darsning vazifalari : - yangi texnika va ilg‘or texnologiya haqida tushuncha berish; - ishlab chiqarish sohalarida texnika va ilg‘or texnologiyaning afzalliklari va qiyinchiliklari haqida ma’lumot berish. - ishlab chiqarish sohalarining rivojlanishi bevosita yangi texnika va ilg‘or texnologiyalarni joriy yetish bilan bog‘likligini tushuntirish. Dars tipi : Yangi bilimlar berish. Dars turi : nazariy. Darsda qo‘llaniladigan o‘qitish metodlari: ma’ruza, suhbat, tushuntirish . Fanlararo bog‘lanish : texnika, texnologiya, matematika, informatika, fizika, iqtisodiy bilim asoslari va b. Dars jihozi: tarqatma materiallar, kompyuter, proyektor, ekran, ishlab chiqarish sohalariga oid slaydlar, ko‘rgazmalar va h . Darsning borishi: I. Tashkiliy qism. II. O‘tilgan darsni so‘rash va baholash : Texnologiya deb nimaga aytiladi? Texnologik jarayon nima? 3.Texnologik jarayon bilan texnologik usullarning umumiyligi nimada? III Yangi mavzuni bayon qilish. Reja: 1. Hozirgi zamon texnikasi. 2. Ilg‘or texnologiya. XXI asrda qo‘llaniladigan texnika qaysi sohalarga, tarmoqlarga yoki ishlab chiqarish korxonasiga tegishli bo‘lmasin, ularda kompyuter elementlari kiritiladi. Hozirgi zamon texnikasining asosini mashinalar tashkil etadi. Ular qanday ishni bajarishiga ko‘ra bir-

biridan farqlanadi va energetika mashinalari (turbina, ichki yonish dvigateli, elektrodvigatel, elektrogenerator va b.), ishchi mashinalar, shu jumladan, texnologik mashinalar (stanok, seyalka va b.); transport mashinalari (samolyot, avtomobilt, vertolyot, velosiped va b.); axborot mashinalari (oddiy arifmometrdan elektron-hisoblash mashinalarigacha) deb ataladi. Hozirgi ishlab chiqarishda ana shu mashinalaming barcha turlaridan foydalaniladi. Mashina o‘z vazifasini bajara olishi uchun ishchi (ijrochi) organi bo‘ladi. Uning tuzilishi mashinaning vazifasiga va ishlash sharoitiga bog‘liqdir. Masalan, ventilyatorning ishchi organi - parragi, ekskavatorning ishchi organi - kovsh, avtomobilning ishchi organi - g‘ildiraklari hisoblanadi. Mashinalar ishchi organlari yordamida ko‘zlangan foydali ishlarni bajaradi. Mashining ishchi organini dvigatel harakatga keltiradi. Harakat dvigateldan ishchi organga maxsus uzatmalar (uzatish qurilmalari yoki mexanizmlar) orqali o‘tadi. Buning uchun texnologik va transport mashinalarida ko‘proq mexanik uzatmalardan, ya’ni tasmali, zanjirli, tishli, chervyakli, friksion uzatmalardan foydalaniladi. Agar harakatning uzatilishi suyuqlik yoki gazlar ishtirokida amalga oshsa, bunday uzatmalar gidravlik yoki pnevmatik uzatmalar deyiladi. Odatda uzatma mexanizm dvigatel harakatlantiradigan kirish zvenosi va mashinaning ichki organi yoki qurilma ko‘rsatkichiga birikkan chiqish zvenosidan tashkil topadi. Agar texnologik mashinaning ishchi organi, aytaylik, stanok supporti ilgarma-qaytma va aylanma harakat qilsa, mexanizm konstruksiyasi harakatning uzatilishi va tezlikning o‘zgarishini ta’minlashdan tashqari dvigatel valining aylanma harakatini supportning ilgarama-qaytma harakatiga aylantirishi ham kerak. Mashinaning ishini boshqarish lozim. Ilgari mashinalarni faqat inson boshqarar edi. Hozir esa ishlab chiqarishda boshqarish vazifasini bajaradigan avtomat moslamalar tobora keng qo‘llanmoqda. Ular oldindan berilgan dastur bo‘yicha ishlaydi, ishchi esa faqat ishlab chiqarishning borishini nazorat qiladi. Vazifasi, konstruksiyasi va o‘lchamlari har xil bo‘lgan barcha mashinalar bitta umumiy xususiyatga ega - ular foydali ishni bajaradi. Ishchi asboblar kabi texnika vositalari o‘zicha ishni bajara olmasligi bilan mashinalardan farqlanadi. Asbob insonning mehnat quroli (masalan, nina, belkurak, otvyortka va b.) yoki mashinalaring ijrochi organlari (parma, freza va b.) sifatida xizmat qiladi. Ishchi asboblardan tashqari o‘lchash asboblari

ham mavjud bo‘lib, siz ular bilan mahsulot sifatini nazorat qilish masalasini o‘rganishda tanishdingiz. Ko‘pchiligingiz parmalash stanoklarida ishlashda konduktor deb ataladigan texnik moslamani uchratgan. Bu moslama oldin rejalamasdan detalning kerakli joyida teshik parmalash imkonini beradi. Detalning har bir turi uchun maxsus ishlab chiqilgan va tayyorlangan konduktor bo‘lishi kerak. Ana shu moslamalar, maxsus asboblar va boshqa asboblar parmalash stanogining uskunalari hisoblanadi. Uskuna deganda, texnologik jihozlarni to‘l diradigan va texnologik jarayonning muayyan qismini mustahkamlash, zagotovka hamda detallarni uzatish va nazorat qilishni bajarish uchun kerakli texnik moslamalarning hammasi tushuniladi. Ishlab chiqarishning har qanday tarmog‘ida qo‘llanadigan texnika vositalarining katta gruppasini nazorat-o‘lchov qurilmalari tashkil qiladi. Ular qator belgilari: vazifasi, ishlash prinsipi va hokazolari bo‘yicha tasniflanadi. Moddaning massasini, haroratni, bosim va boshqalarni o‘lchash qurilmalari o‘lchanadigan kattalikning turiga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. Ishlash prinsipiga ko‘ra mexanik, elektrik, gidravlik, optik va b. Shuningdek, kombinatsiyalashgan (elektromexanik) qurilmalar bo‘lshi mumkin. Ishlab chiqarish sharoitida ko‘pincha kuzatuvchining ko‘zi ilg‘amaydigan jarayonlarning ayrim parametrlarini, masalan, pechlardagi issiqlikni, atom reaktorining holati va boshqalarni o‘lchash zarurati tug‘iladi. Bunday paytlarda qurilmalarning datchiklari (parametrlarni o‘lchagichlar) bevostta obyektda, qurilmaning indikatori (o‘lchanayotgan kattalikning ko‘rsatkichi) operatorning maxsus pultida bo‘ladi. Bu xildagi qurilmalarni distansion qurilmalar deyiladi. Ko‘p qurilmalar o‘lchanayotgan kattalikning ana shu o‘lchash paytidagi qiymatini ko‘rsatadi. Bo‘larni ko‘rsatuvchi qurilmalar deb ataladi. Ular, masalan, ampermetr, voltmetr, manometr, tarozi va b. Ular strelkali yoki raqamli (elektron soatlar tipida) bo‘lishi mumkin. Kundalik turmushda ko‘rsatuvchi qurilmalar juda qulay bo‘lsa, ishlab chiqarishda ko‘pincha o‘lchanayotgan parametrning absolyut qiymatidan tashqari, muayyan vaqt ichida uning o‘zgarish xarakterini ham bilish zarur bo‘lib qoladi. Ana shunday hollarda registratsiya qiladigan: o‘zi yozadigan yoki mashinkali qurilmalardan foydalaniladi.

Yuqorida aytilgan barcha texnik qurilmalar mashinalar, asboblar, uskunalar va qurilmalar ishlab chiqarishni texnikaviy jihozlash vositalari bo‘lib, ular texnologik jarayonni amalga oshirish uchun zarur. Yangi texnologiyalar prinsipial yangi texnikani taqozo etadi va bunday texnikasiz texnolog-olimlarning g‘oyalari ro‘yobga chiqmaydi. Ilmiy bilimlar yuksak darajada rivojlanishi bilan ishlab chiqarishning texnik vositalari uzluksiz takomillashadi. Ularni amaliyotga tatbiq etish muddati ancha tezlashadi. XX- asrning birinchi choragida bajarilgan fundamental ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgunicha taxminan 20 yil vaqt o‘tgan bo‘lsa, so‘nggi yillarda ana shu vaqt ko‘p hollarda 5-6 marta qisqardi. Texnikaning muvaffaqiyati o‘z navbatida ilmiy tadqiqotlarning sur’atini jadallashtiradi va imkoniyatlarini kengaytiradi. Fan, texnika va ishlab chiqarishning o‘zaro chambarchas bog‘lanishi fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishning muhim shartidir. Hozirgi texnika uchun oldindan belgilangan xossalarga ega bo‘lgan xilma-xil materiallar kerak. Bunday materiallar, masalan, juda katta yuk yoki issiqlik va sovuqqa chidamli, muayyan fizik-kimyoviy xossalarga ega bo‘lishi (turli agressiv muhitga, haddan tashqari yuqori yoki past elektr o‘tkazuvchanlikka dosh bera olishi) lozim. Buning zarurligini texnika murakkab sharoitlarida ishlatilganida yuqori darajada mustahkamligi va ishlash qobiliyatini saqlash kerakligi bilan izohlash mumkin. Masalan kosmik kema fazoda uchayotganida bosim va tebranish (vibrasiya)ga, haroratning keskin farqlanishiga, Quyosh radiatsiyasining ta’siri va hokazolarga duch keladi. Demak, bunday apparatlar uchun o‘ta qattiq, issiqqa chidamli materiallar kerak. Aslida esa bunday materiallar tabiatda yo‘q. Turli kimyoviy elementlarni birlashtirib oldindan belgilangan xossalarga ega bo‘lgan yangi materiallarni hosil qilish mumkin. Yangi materiallar faqat kosmosdagina zarur emas. Sanoat va qishloq xo‘jalik texnikasini ishlatish sharoiti ko‘pincha ana shu texnika tayyorlanadigan material bir necha xossalarga ega bo‘lishini, masalan, ham tebranishga chidamli, ham yuqori darajada mustahkam va oson ishlov beriladigan bo‘lishini taqozo etadi. Lekin yangi materiallarni yaratish zarurligi faqat murakkab ekspluatatsiya sharoiti bilan bog‘liq emas. Ishlatib kelinayotgan qotishmalarning ayrim tarkibiy materiallari juda qimmat, ularning tabiiy zapaslari cheklangandir .

Kompozitson materiallar haqida . Bu sintetik materiallar moddalarning turlicha birikishi (kompozitsiyasi)dan iborat bo‘ladi. Albatta ularni ayrim komponentlarning oddiygina aralashtirilishi deb tushunmaslik kerak. Kompozitlarning farqli xossalari: chidamliligi, yuqori darajada mustahkamligi, issiqqa bardosh berishi, korroziyalanmasligidir. Bunday materiallardan tovushdan tez uchadigan samolyotlarda, dengiz texnikasida, qishloq xo‘jaligida, yengil sanoat va hokazolarda foydalaniladi. Keyingi yillarda kompozit materiallrni ko‘plab ishlab chiqarishga va foydalanishga alohida e’tibor berilmoqda. Yangi materiallar yaratishda ularga ishlov berish imkoniyatlari ham hisobga olinadi. Masalan, juda qattiq qotishmalardan zagotovkalar kesishda ularga nisbatan qattiqroq materialdan yasalgan asboblar bo‘lishi shart. Yangi materiallar (plastmassalar, sintetik kauchuklar, smolalar, sun’iy olmos va h.) tufayli yangi texnologiyalar vujudga keladi. Chunonchi mashinasozlikda sintetik olmoslardan foydalanish detallar prokat qilinganidan so‘ng tokarlik ishlarisiz silliqlash yoki issiqligicha shlifovkalash imkonini beradi. Faqat yangi materiallar emas, balki energiyaning yangi turlari ham yangi texnologiyalar yaratishga yordam beradi. Bu jihatdan lazer, elektron-nur, plazma texnologiyalari alohida e’tiborga loyiqdir. Kam chiqindili va chiqindisiz texnologiyalarni keng joriy qilish fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishning muhim yo‘nalishidir. Metall qirqish stanoklarida ishlayotganinda anchagina Metall qirindiga aylanadi. Ko‘p hollarda dastlabki materialning 70-80 foizini chiqindilar tashkil qiladi. Xuddi shu sababli, xususan mashinasozlikda Metallarni qirqish bilan ishlash o‘rniga chiqindisiz va kam chiqindili texnologik usullarni qo‘llash nihoyatda muhim ahamiyatga egadir. Mazkur usullardan biri - detallarni metall poroshoklaridan tayyorlash - poroshokli Metallurgiya bo‘lib, bu usul ilgari minutlar, ba’zan soatlar sarflanadigan detallar tayyorlashni aniq forma va o‘lchamlar bilan sekundlarda bajarish imkonini berayotir. Ana shu usulda Metall poroshogi (yoki poroshoklar aralashmasi) po‘lat press-qolipga solinadi va katta bosim bilan presslanadi. Shunda Metall zarralari bir-biriga jipslashadi, natijada geometrik parametrlari bo‘yicha tayyor detalga mos zagotovka hosil bo‘ladi. Keyin zagotovkani maxsus pechlarda juda yuqori temperaturada qizdiriladi (yaxlitlanadi)

- metall! Zarralari birlashib, jips bir jinsli massaga aylanadi. G‘oyat murakkab konfiguratsiyali detal, tayyor bo‘ladi. Bu usul bilan tayyorlanadigan detallar uchun kerakli asbob-uskunalar ayrim hollarda odatdagi metall qirqish stanoklariga qaraganda soddaroq va arzonroq bo‘ladi. Poroshokli Metallurgiyadan issiqqa, korroziyaga chidamli yangi materiallar olishda ham foydalaniladi. Bu esa yangi texnologiyalar yangi materiallar yaratishga xizmat qilishining bir misolidir. Ma’lumki, Metallarni bosim bilan ishlash metall qirqish stanoklarida detallar tayyorlashga nisbatan ancha tejamlidir. Mexanik shtampovka o‘rnini asta-sekin suv zarbi, magnit maydoni, portlatish bilan shtampovkalash egallamoqda. Sovuq va issiq holda hajmli shtampovkalash, aniq quyish, erigan suyuq materiallardan detallarni shtampovkalash va hokazolar ham nihoyatda tejamli texnologiyadir. So‘nggi yillarda Metallarni qirqish tezligini oshirish, kimyoviy reaksiyalarni tezlashtirish va hokazolar hisobiga an’anaviy texnologik jarayonlarni intensivlashtirishdan ham keng foydalanilmoqda. Ko‘p operatsiyalarni birlashtiradigan uzluksiz texnologik jarayonlarni qo‘llash katta samara beradi. Uzluksiz texnologiya texnologik operatsiyalarni qo‘shish orqali zagotovkalarni, detallar va materiallarini bir ish o‘rnidan ikkinchi ish o‘rniga tashish haqida boshqa qa tor yordamchi operatsiyalarni bartaraf etadi. Masalan, poroshokli Metallurgiya usulida detallar tayyorlashda ko‘pincha presslash va qizdirish jarayonlari qo‘shiladi: metall poroshoklari presslanadi va bir yo‘la qizdiriladi. Zamonaviy ishlab chiqarishga yangi materiallarni, ilg‘or texnologik jarayonlarni joriy yetish, an’anaviy texnologik jarayonlarni intensivlashtirish xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy yo‘lidir .

Adabiyotlar : 1. Узвийлаштирилган Давлат таълим стандарти ва ўқув дастури . - Т .: " Янгийўл полиграф серви c", 2010. -292 б . 2. Бўлатов С.С. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Т.: Меҳнат, 1991. , 3. Калюга СУ., Чечел И.Д. Ишлаб чиқариш асослари. Касб танлаш. 1-2-қ. Т.: Ўқитувчи, 1988, 1989. 4. Каримов И., Эргашев С, Тоҳиров Ў.О. V -синфда меҳнат таълими дарсларида халқ ҳунармандчилиги ишларини ўрганиш. Услубий қўлланма. -Т.: Фан ва технология, 2009. -40 б. 5. Каримов Исмоил, Тоҳиров Ў.О. Мустақиллик - энг буюк неъмат: Дарс ишланма. Т.: 2012. 6. Тоҳиров Ў. "Тикувчилик ва дизайн" бизнес лойиҳаси -ўқувчилар тадбиркорлик кўникмаларини шакллантириш омили сифатида. "Таълим ва технология": Илмий-услубий мақолалар тўплами. Т., 2012. Кс2 (17).-Б. 460-462. 7. Тоҳиров Ў. Меҳнат таълимини мазмунан модернизациялаш жараёнида графикли органайзерлардан фойдаланиш усуллари. "Таълим технологиялари": Илмий-услубий журнал. Махсус сон. Т., 2012. Б. 40-44.

O'xshashlar

Ishlab chiqarish asoslari

Texnik tizimlarning ishlab chiqarish tarkiblari va ularga ta’sir etuvchi omillar

Kazein ishlab chiqarishda quritish apparatini hisoblash

Qarorni ishlab chiqish va holatlarni baholashda delfi usuli imitatsion modellashtirish va ishbilarmonlar o’yinini qo’llash

Texnik tizim bakalavri magistri va muxandisning ishbilarmonlik xususiyatlari