Босма ускуналари бўёқ аппаратида бўёқни узатиш - Texnika va texnologiya - Referatlar

Босма ускуналари бўёқ аппаратида бўёқни узатиш

Yuklangan vaqt:

14.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

777 KB

Ko'chirib olish

Босма ускуналари бўёқ аппаратида бўёқни узатиш Режа: 1. Юқори ва офсет босма ускуналари бўёқ аппаратларининг технологик тавсифи 2. Бўёқ аппаратнинг буёқ узатиш гуруҳида буёқнинг табиати 3. Дуктор валининг юзасида бўёқ қатлами шаклланишини аниқловчи омиллар 4. Босма ускунасининг бўёқ қутисида бўёқнинг реологик табиати 5. Бўёқ аппаратининг текислаш гуруҳида бўёқни текислаш ва узатиш 6. Бўёқни босма қолипга суртиш 7. Чуқур ва флексографик босма ускуналари бўёқ аппаратларининг технологик тавсифлари 8. Чуқур босма ускуналари бўёқ аппаратлари тузилишининг технологик хусусиятлари 9. Флексографик босма ускуналари бўёқ аппаратлари тузилишининг технологик хусусиятлари

Босма бўёқларнинг катта қисми – бу Ньютон суюқликларидир, уларнинг оқиши малум т=ҳ·э нисбатига бўйсунмайди. Шунинг учун бўёқларнинг реологик хусусиятлари фақатгина бир қовушқоқлик коэффициенти ҳ билан тавсифланмайди. Реологик хусусиятларига сезиларли таъсир қилувчи босма бўёқларининг ўзига хосликларидан бири – бу уларнинг кўпчилигининг тиксотроп тузилиш ҳосил қилиш хусусиятидир, яни механик бузилишлардан сўнг ўз ҳолига қайта тикланишга мойил фазовий тузилишларни ташкил этишидир. Ҳарорат ошганда бўёқларнинг қовушқоқлиги анча камаяди, кейин эса – маълум чегарага етганда қовушқоқлик кескин ошади. Бунинг сабаби дастлабки бўёқни боғловчи компонентлари суюқланади ва шунга қараб бўёқни узатишга унинг урилиши ва бўёқ парчаларини ва агрегат пигментларини ўзаро ёпишишига қулай шароит яратади, яни кейинчалик таркибланишини тезлаштиради. Шуни айтиш муҳимки, бўёқнинг якуний қовушқоқлиги етарли даражада юқори ҳароратда дастлабки қовушқоқликка нисбатан сезиларли даражада юқорироқ бўлади. Бу ҳолат кейинчалик босилган нусхаларга термоишлов берилиши самарадорлигини оширади. Шунга мувофиқ, бўёқнинг бўёқ аппаратидаги ҳолатига ва босма материал билан ўзаро алоқасига тасир қилувчи босма бўёқларнинг реологик тавсифларига қуйидагилар киради: 1) координатларда оқим эгриси э= ф (т); 2) силжишнинг чегаравий кучланиши (оқувчанлик чегараси) тк; 3) қовушқоқлик доимийлигининг минимал (ҳмин) ва максимал (ҳмакс) қийматлари; 4) қовушқоқлик аномалияси ; 5) қовушқоқлик тушиб кетишининг максимал қиймати ( h 0 - h min ) ва унинг

силжиш кучланиши (тезлик градиенти) диапазонига нисбати, яни , бу босма тм бўёқларни қаттиқ туркумли ёки суюқ туркумли таркибланувчи суюқликларга тегишлилиги тўғрисида хулоса қилишга имкон беради. Босиш жараёнида бўёқ бир неча босқичлардан ўтади, улар бир биридан тавсифи ва кучланиш қиймати ҳамда деформация тезлиги билан кескин фарқ қилади: бу бўёқ қутисидан текислаш тизимига узатиш босқичи, бўёқни текислаш ва суртиш, бўёқ қатламининг бир қисми қолипдан қоғозга ўтиши яни босиш жараёни ва ниҳоят, бўёқни нусхада мустаҳкамланиши. Юқори ва офсет босма ускуналари бўёқ аппаратларининг технологик тавсифи Сўнги йилларда анъанавий тизимлар – бўёқни дуктор валдан узатиш ва ривожлантирилган текисловчи –суртувчи гуруҳларга эга аппаратлар билан бир қаторда юқори босма ва айниқса, офсет босма ускуналарида тузилиши иложи борича минимал ишчи тизимлардан ташкил топган бўёқ аппаратлардан фойдаланиш кенгаймоқда. Масалан, «Эквалинк» ва «Далгрен» бўёқ аппаратларида махсус дозаловчи элементлари билан жиҳозланган битта катта ўлчамдаги текислаш валиги ишлатилади, у бўёқни дуктор валдан («Эквалинк» аппарати) ёки бевосита бўёқ резервуардан («Даъгрен» аппарати) олади. 1-расм. Плёнкали (тирқишли) бўёқ аппаратининг бўёқ узатиш тизмаси

Плёнкали (ёки тирқишли) бўёқ аппаратларида бўёқ текислаш тизимига (1-расм) узатувчи валик 2 орқали узатилади, у стационар ҳолда мустаҳкамланган ва узлуксиз айланади (қолип цилиндри билан бир хил тезликда) ва у ўз навбатида дуктор вали 1 дан бўёқни қабул қилади. Дуктор вали узлуксиз, лекин созланувчи секин тезликда айланади. Дуктор вали ва узатувчи вал орасида кичик ишчи оралиқ (ёки тирқиш) д бор, у бевосита тирқишда парчаланадиган ва вал 2 га, ундан эса қабул қилувчи вал 3 га ўтадиган бўёқ миқдорини текислашга имкон беради. Айтиш керакки, бунда дуктор вали юзасидаги бўёқ қатламининг қалинлиги барча ҳолларда тирқиш кенглигидан ортиқ бўлиши керак (яни ҳд>д), бу бўёқнинг узатувчи валик билан доимий контактини таъминлаши керак. Плёнкали бўёқ аппаратларида бўёқни дозалаш асосан дуктор валининг айланиш тезлигини ўзгартириш йўли билан амалга оширилади. Юқори босма ва офсет босма варақли ва рулонли ускуналаридаги бўёқ аппаратларининг асосий элементлари бир-бири билан контактлашадиган валик ва цилиндрлардир, улар турли вазифани бажарувчи функционал гуруҳларни ташкил этади. Ушбу бўёқ аппаратларда босма қолипига томон бўёқнинг ҳаракат траекторияси («узатиш чизиқлари» деб аталган) қўшни валик ва цилиндрларнинг контакт нуқталарининг бир-бири билан бирлаштирувчи айланмаларнинг ёйлари билан ташкил этилган чизиқларни ифодалайди. Технологик нуқтаий назардан бўёқ аппаратнинг асосий вазифаси – бу босма қолипга узатиш учун зарур бўлган қалинликдаги бўёқ қатламини шакллантириш. Қайд этилгандек, юқори босма ва офсет босма учун мўлжалланган бўёқлар юқори қовушқоқлик хусусиятига эга. Айнан шу хусусиятлар биринчи навбатда, босма қолипгача бўлган занжирнинг кўп бўғинли бўлишини келтириб чиқаради. Бўёқни босма қолипга суртишга «тайёрланган» бўлиши керак, яни қовушқоқлиги қолипнинг босилувчи элементларига суртиладиган ва бир текис қатлам ҳосил қиладиган даражагача камайтирилиши керак. Айнан бўёқ аппаратидаги содир бўладиган ўзгаришлар жараёнида бўёқ бир неча босқичдан ўтади, яни бўёқ

қутисидан узатилади, текисланади ва суртувчи валикларга етказилганидан сўнг босма қолипига тушади. Бўёқнинг бўёқ қутисидан қолипга узлуксиз ўтиши жараёнида бўёқ қатламини валик – цилиндр контакти майдонларида қўшилиши ва ажралиши кузатилади (2-расм). Бўёқ аппаратини ишлатишда маълум талабларга риоя қилиши керак: бунда барча валиклар ва цилиндрлар бир-бирига нисбатан аниқ ўрнатилиши лозим, шунингдек, бўёқ валикларини босма қолипига нисбатан ҳам аниқ ўрнатилиши керак. Бунда эластик валларни қаттиқ юзаларга контактловчи сиқиш кучларининг оптималлиги таъминланиши керак, ана шу шароитларда бўёқ қатлами сирпалмасдан ва ортиқча ишқаланишсиз ажратилади. 2-расм. Контакт майдони орқали бўёқни ҳаракатлантириш тизмаси. 1- эластик валик; 2-металли цилиндри; ҳъ1 ва ҳъ2 – контакт майдонига киришдан олдин валик ва цилиндрдаги бўёқ қатлами қалинлиги; ҳъъ1 ва ҳъъ2 – қатламларнинг контактдан кейинги қалинликлари. Бунда h’ 1 + h’ 2 = h’’ 1 + h’’ 2 , бироқ, h’’ 1 < h’ 1 , h’ 2 < h’’ 2

Бўёқ аппаратнинг буёқ узатиш гуруҳида буёқнинг табиати Бўёқ узатиш гуруҳининг асосий элементлари бу бўёқ солинган идиш бўёқ қутиси, дуктор вали ва узатувчи валик. Шу билан бирга унга қабул қилувчи цилиндр ҳам киради, у бир вақтнинг ўзида текисловчи гуруҳнинг биринчи элементи ҳисобланади. Дуктор валнинг даврий буралиши ва узлуксиз айланиши бўёқ қутисидан маълум қалинликда бўёқ қатламини чиқариш билан кузатилади, у парчаланиб, қисман узатувчи валга ўтади. Бўёқни дуктор вал айланишида қисман олиб кетилиши чиқиш тирқишига пичоқ юзаси бўйича узлуксиз оқиб келиши билан тўлдириб турилади (3-расм). 3-расм. Бўёқ аппарати бўёқни узатиш гуруҳининг технологик тизмаси Чиқариш тирқишига келувчи бўёқ ва дуктор валнинг юзаси орасидаги контакт бузилса, бўёқнинг текислаш тизимига келиб тушиши тўхтаб қолади. Агар дуктор валнинг айланиши даврий бўлса ва тезлиги кам бўлса қутидаги бўёқнинг силжиш тезлиги дуктор вали ва эгилувчан пўлат пичоқ оралиғи йўналишида тезлашади. Бу ҳолда, нисбатан силжишнинг юқори тезлиги таъсирида тирқиш оралиғида бўёқни сиқилиши ҳосил бўлади, лекин контакт нуқтасидан узоқлашса силжиш тезлиги кескин пасаяди. Худди шу ҳолат дуктор валининг узлуксиз айланишида ҳам содир бўлади.

Дуктор валининг юзасида бўёқ қатлами шаклланишини аниқловчи омиллар Дуктор валнинг юзасидаги бўёқ қатлами йиғиндиси маълум омиллар таъсирида шаклланади, уларни шартли равишда уч гуруҳга бўлиш мумкин: технологик, конструктив ва динамик омиллар. Технологик омиллар – босишнинг аниқ шароитларида бўёқни миқдорини аниқлайди. Уларга босма қолип хусусиятлари ва босиладиган материалнинг тури, бўёқнинг қовушқоқлиги, оқиш характери ва бошқа реологик хусусиятлари, босиш ускунасининг тури ва ишлаш тезлиги, пичоқ ва дуктор валнинг орасидаги оралиқнинг қиймати ва бошқалар киради. Конструктив омиллар – энг аввало, пичоқ ва дуктор валнинг геометрик ўлчамлари ва механик хусусиятларини тавсифлайди. Улар босиш ускуналарини лойиҳалашда ва тайёрлашда белгиланади ва ўзгармайдиган қийматлар ҳисобланади. Динамик омиллар – дуктор валида бўёқ қатламини шакллантиришга хизмат қиладиган кучларнинг қиймати ва тавсифини белгилайди. Бунга бўёқнинг гидростатик ва гидродинамик босимлари киради. Бўёқ узатилишини маҳаллий созлашда бўёқ қутисининг пичоғи фақат чиқиб турган винтларига таянади. Агар буёқ қутисининг қўшни винтлари орасидаги масофа (ростловчи винтларнинг ўрнатиш қадами) Т орқали белгиланса, пичоқ билан контактга эга бўлган таянч винтлари орасидаги амалдаги масофани л орқали белгиланса, унда л доимо Т га каррали бўлади (н - карралик кўрсаткичи, яни энг яқин ишловчи винтлари орасидаги қадам миқдори). Пичоқнинг эгилувчанлиги Ка биринчи навбатда унинг доимий геометрик (конструктив) параметрлари билан аниқланади (4-расм): а – пичоқ пластинасининг қалинлиги, б – консол (чиқиб турган қисми) нинг ўлчамлари, c – пичоқ майдонининг қиймати, яни пичоқнинг четидан унинг ростловчи

винтлари билан контакт нуқтасигача (чизиқгача) масофаси билан аниқланади. 4-расм. Бўёқ қутиси пичоғининг доимий геометрик (конструктив) параметрлари 4-расм да С0 - бу бўёқ кутисининг ушбу кесимида дуктор вали ва деформацияланмаган пичоғи орасидаги номинал оралиғининг қиймати бўлсин. Созлаш винтлари ёрдамида пичоқнинг чеккасини дуктор вали томон д0 катталикка силжитиб, статик тирқишга эга бўламиз: S c =S 0 - d 0 ; бу ерда d 0 =f(K a , l, g ), g эса пичоқнинг таянч винти билан контактидаги деформация қиймати. Дуктор валда бўёқ қатламининг якуний қалинлигини гидродинамик босим қиймати Р билан аниқланади. Дуктор валнинг бутун юзаси бўйича бўёқ қатлами қалинлигининг текислигига таъсир этувчи далилларнинг таҳлили қуйидаги хулосалар чиқарилишига имкон беради: 1) дуктор валининг доимий бир текис тезликда узлуксиз айланишида дуктор валнинг юзасидаги бўёқ қатлами қалинлигининг текислиги даврий айланишига нисбатан юқорироқ; 2) дуктор валининг даврий айланиш тезлиги ошиши билан унинг юзасида бўёқ қатлами қалинлигининг нотекислиги ошади;

3) дуктор вали ва бўёқ пичоғи аниқлигининг оширилиши бўёқ қатлами қалинлигини текис бўлишини оширади, чунки бу ҳолда ДН ва ДФ амалий статик СЪc ва динамик СЪд тирқишлар қийматига кам таъсир қилади. 4) дуктор валининг юзасидаги бўёқ қатлами пичоқ қаттиқлиги ошиши билан янада текисроқ бўлади. Босма ускунасининг бўёқ қутисида бўёқнинг реологик табиати Бўёқнинг қовушқоқлик – оқиш ҳусусиятлари билан биргаликда дуктор валнинг даврий ёки узлуксиз айланиши ва бўёқнинг тирқишдан чиқиш ҳусусиятлари бўёқ қутисини кўндаланг кесими юзасида босимнинг нотекис тақсимланишига олиб келади. Бу шароитларда текисловчи тизимни меъёрий таъминлашни суюқсимон кам мустаҳкамликга эга ҳаракатчан таркибли бўёқлар ҳамда уларни аралаштирилгандан кейин тикланиш вақти кўпроқ бўлган мустаҳкамлик таркибини тавфсифловчи бўёқлар, яни якуний ҳисобда юқори ҳаракатчан бўёқлар таъминлайди. Таркиблаштирилган бўёқни дуктор валига узлуксиз узатилишини таъминлаш учун уни махсус электромеханик мосламалари ёрдамида ёки қўл билан вақтивақтида аралаштириб туриш керак. Умумий ҳолатда бўёқ қутисидаги мавжуд бўлган бўёқнинг кучланиш қийматини икки омил аниқлайди: дуктор валнинг айланиш тезлиги ва бўёқнинг қовушқоқлиги. Бўёқ қутисининг турли майдонларида тезликнинг тақсимланиши бир хил бўлмаслиги, юқори ва офсет босмадаги бўёқларнинг оқиш тавсифини ҳисобга олиб, бўёқ қутисида мавжуд бўлган бўёқ массаси қовушқоқлик бўйича бир хилда бўлмаслиги ҳақида хулоса чиқаришга имкон беради. Қуйидагича фараз қилайлик, дуктор валига бевосита тегиб турган бўёқ қатламида, унинг айланиши таъсирида е1 юқори силжиш тезлиги градиенти ривожлана бошлайди, у бу қатламда силжиш кучланишини т ташкил этади, у эса е1 га ҳ1 орқали (тезлиги градиенти е1 да бўёқнинг қовушқоқлик

коэффициенти) билан боғлиқ. Бу кучланиш дастлабки ҳаракатсиз бўёқ қатламларига тарқалади ва уларни е2 тезлик градиенти билан оқишга мажбур қилади, бу умумий ҳолатда кўриб чиқилаётган қатламларнинг қовушқоқлик коэффициентларига наисбатан пропорционал бўлади: бунда h 2 - дастлабки ҳаракатсиз бўлган бўёқ қатламларининг қовушқоклик коэффиценти. Бўёқ қутисидан бўёқни текисловчи гуруҳга узатиш вақтида бўёқ ҳаракати кўриб чиқилаётганда, бу жараёнга ҳарорат омили таъсирини қайд этиш лозим. Бу масала мўлжалли йўналишда текширилганда бўёқ ҳароратини ўзгартириши дуктор вали чиқарадиган бўёқ қатлами қалинлигига кўп таъсир қилишини кўрсатди. Бўёқни узатувчи гуруҳида бўёқ ҳароратининг ўзгариши (бўёқ аппаратида ҳам) босиш жараёни доимийлигини бузувчи асосий омилдир, у босилган маҳсулотини талаб қилинган сифатда олинишини ва бўёқ аппарати бошқарилишини автоматлаштиришда қийинчиликни яратади. Лекин шу пайтгача матбаа фани ва амалиёти, ҳарорат омилини ҳисобга олган ҳолда бўёқ узатувчи тизимини созлаш ва тузатишни белгиловчи аниқ маълумотларга эга эмас. Бўёқ аппаратининг текислаш гуруҳида бўёқни текислаш ва узатиш Бўёқни бўёқ қутисидан узатиш жараёнига нисбатан текислаш жараёнида анча мураккаб шароитларга дуч келади. Бўёқни тақсимлаш тизимида валик – цилиндр жуфтларининг контакт майдонларида кетма-кет парчаланадиган ингичка қатлам кўриниши ҳолатида ва анча кучли кучланишлар ва силжиш тезликлари таъсирида бўлади. Бир вақтда бўёқ қатлами ўқ бўйича ҳам текисланади, бу жараёнда катта кучлар пайдо бўлади. Бўёққа таъсир этувчи кучлар даврий, қисқа муддатли ва ўзгарувчан қийматли бўлади.

Бўёқ аппаратининг текислаш гуруҳида бўёқ ҳолати кўриб чиқилганда шуни ҳисобга олиш керакки, бўёқнинг парчаланиши эластик бўёқ валиги ва деформацияланмайдиган металл цилиндри ҳосил қиладиган қаттиқ бўлмаган контакт майдонида содир бўлади. Текислаш тизимидаги бўёқ ушбу тизимнинг бир элементидан иккинчисига қийинчиликсиз узатилиши керак ва шу билан бирга контактдаги валиклар ва цилиндрларнинг юзасини яхши намлаши ва унда сақланиб туриши керак. Бўёқ аппаратининг эластик валиклари уларнинг ўзи ва мажбурий юритмага эга бўлган металл цилиндрлар орасида ҳосил бўладиган ишқаланиш кучлари таъсири остида айланади. Бу шароитларда валик қопламасининг сиқилиши ва валик билан цилиндрнинг геометрик параметирларига боғлиқ бўлган эластик қобиғининг деформацияланиши намоён бўлади, бу уларнинг чизиқли тезликларининг ўзгариши билан тушунтириладиган контакт юзаларининг сирпанишини келтириб чиқаради. Бу ҳолатлар бўёқ қатламининг валиклар ва цилиндрлар айланмаси бўйича силжиш деформациясига учрашига сабаб бўлади. Юқори ва офсет босмада бўёқ босма қолипнинг фақат босилувчи элементларига суртилади, шунинг учун суртиш валикларида «кесилган» профилга эга бўлган бўёқ қатлами қолади, улар турли баландликдаги бўёқ ҳалқалар, тасмалар, спираль ва бошқа шаклдаги ташкил этувчилар билан ҳосил қилинади. Агар ушбу профиль текисланмаса бўёқни қолипга суртиш шароитлари кескин ёмонлашади, чунки суртувчи валиклардаги бўёқ қатламининг нотекислиги текислаш тизимининг валиклари ва цилиндрлари юзасига тарқалади. Шунинг учун барча ёки айрим кўп бўғинли бўёқ аппаратларининг текисловчи цилиндрлари айланиш билан биргаликда ўқ бўйича илгарилама-қайтма ҳаракат берилади, у бўёқни ўқ бўйлаб текислаш (ёки растр) ни таъминлайди ҳамда бўёқни текислаш жараёнига ўзига хос деформацияланиш ҳолатини киритади. Ўқ бўйича текислаш энг аввало, бўёқ

релъефини текислайди ва уни бир текисда (ростлашни ҳисобга олиб) босма қолипга суртилишини таъминлайди. Бўёқ аппаратидаги текислаш гуруҳининг эластик валиклари ва металл цилиндрлари нафақат физик-механик нуқтаи назаридан бир таркибли эмас, балки улар юзасининг физик-кимёвий хусусиятлари ўхшаш эмас, бу ҳам бўёқ қатламини узилиши жараёнига таъсир қилади. Эластик валиклар ва металл цилиндрлар юзасидаги бўёқ қатлами икки қисмдан иборатлиги аниқланган: доимий қисми, яни валик ва цилиндр юзасида ушлаб қолинадиган ва қатламни бўлинишида бевосита иштирок этмайдиган, ҳамда ишчи қисми, унда парчаланиш жараёни содир бўлади. Доимий қатлам - бу ўзига хос адсорбцион-солватли қатлам, у таглик юзасидаги микронотекисликлар ва ғовакларда механик ушлаб туриладиган қатлам. Бўёқ қатламида икки қисмининг мавжудлиги уларнинг турли механик ҳусусиятлари борлигини эҳтимол қилади (бўёқ электр ўтказувчи бўлганда электр ҳусусиятлари ҳам). Шу билан бирга доимий ва ишчи қатламлар орасида кескин чегара йўқ. Доимий қисмнинг қалинлиги бўёқ билан қопланган юзасининг табиати, унинг ғоваклиги ва деформацион хусусиятларига ҳамда бўёқнинг таркибий- механик ҳусусиятларига боғлиқ. Одатда ушбу қатлам қисмининг қалинлиги эластик ва ривожланган юзаларда кўпроқ бўлади ва бу бўёқ аппарати валикларига тавсифли ҳисобланади, текисловчи цилиндрлар каби қаттиқ силлиқланган тагликларда эса минимал бўлади. Тўғрироқ айтилганда, бўёқ қатламининг айнан ишчи қисми бир текисда парчаланади. Қаттиқ юза билан ўзаро таъсирлашган бўёқ олдингиларидан фарқланадиган янги тузилиш ва қовушқокликка эга бўлади, ҳамда сиқилишга ортиқча қаршиликка ва силжиш эгилувчанликка эга бўлиб қолади.

5-расм. Бўёқ аппарати текисловчи гуруҳнинг цилиндри ва валиги контакти майдонида босимнинг тақсимланиш шакли Мутахассисларнинг тадқиқотлари шуни кўрсатадики, бўёқ қатламининг ажралиши, контакт майдонининг эни б бўйича босимнинг етарлича кескин ва носимметрик тушиб кетиши билан содир бўлади (5-расм). Бу майдонга киришда (Д нуқтаси) бўёқ тез ўсиб бораётган босим таъсирида бўлади, чиқиш майдонида эса (Б нуқтаси) вакуум пайдо бўлади. Жуда қисқа вақт давомида (секунданинг юздан ва мингдан қисмида) босимни бундай тез сакраши бўёқ қатламининг айрим қисмларини деформацияланиш тезлигининг нотекислигини келтириб чиқаради (юқори босимда бўёқ секинроқ деформацияланади, босим пасайганда эса деформация тез ўсади). Силжиш кучланиши валик ва цилиндр юзалари орасидаги масофа минимал бўлган ҳолда бўёққа бевосита таъсир қилади, яни контакт майдонининг ўртасида (C нуқтаси), бу ерда бўёқ қатламининг қалинлиги минимал бўлади. 5-расм дан кўриниб турибдики бу оралиқ босимлар соҳасидир. Босимнинг максимал ва минимал қийматларини тегишли ва контакт майдонининг энг тор майдонига икки томондан ёндошган А ва Е текисликларида эса силжиш 0 га тенг. Бу ҳолатларни аниқлаштириб кўрсатилса, цилиндр ва валик оралиғидаги бўёқ қатламининг парчаланиш механизмини 6-расм да келтирилган тизма кўринишида тасвирлаш мумкин.

6-расм. Бўёқ қатламининг парчаланиш механизми тизмаси (1-4) майдонларнинг ҳар бирида бўёқ қатлами ўзининг деформацион ҳолатари тавсифини аниқловчи ўзига хос кучлар мажмуининг таъсирига дуч келади. Контакт тасмасининг энг тор бўлимига тегишли 1-майдон (6-расм, C нуқта) –бу гидродинамик силжиши соҳаси ҳисобланади. Унинг чегараси ичидаги босим максимал қийматидан камроқ, у динамик қаттиқ бўлмаган контакт тасмасида (айниқса суюқ қатлами киритилганда) ҳар доим марказдан контактда айланадиган валик – цилиндрларнинг кириш йўналишига томон силжийди. 2-майдон – кавитация соҳаси, бу ерда газ ҳаво пуфакчалар ёки кавернлар пайдо бўлиши натижасида бўёқ қатлами яхлитлигининг бузилиши содир бўлади. Ҳавонинг айрим миқдори контакт тасмаси майдонига киришда бўёққа сингади (6-расм да Д нуқта), бироқ, айнан босим камайишида (1-4 майдонлар айнан шу интервалда жойлашган) кавернлар шаклланиши тез кечади. 3-майдон – бу бўёқ ипларининг ҳосил бўлиши ва узунлашиши ҳамда, шу билан бир вақтда газ ҳаво пуфакларини кенгайиши соҳасидир. Бу соҳада бўёқ қатламининг табиатини аниқловчи куч омиллари валик ва цилиндр ажралувчи юзаларини томонидан чўзувчи кучларининг таъсири ва давом этаётган босим пасайиши. 4-майдон – бу бўёқ ипларнинг якуний парчаланиши соҳаси. Бўёқ аппаратнинг валиклари ва цилиндрлари орасида буёқнинг текисланиши ва уни парчаланишида (уни текислаш тизимига узатишда,

босма қолипга суртишда ҳамда қолип ва босилаётган материал орасида бўёқ қатламининг ажралишида) узилишга қаршилигини тавсифловчи буёқнинг ёпишқоқлиги катта вазифани ўйнайди. Ёпишқоқлик хусусияти ўзининг келиб чиқишига буёқнинг ташқи юкламасига боғловчи узун занжирли молекулаларнинг жавоб реакцияси механизмига боғлиқлиги аниқланган ва ушбу ҳолатда валик ва цилиндрнинг (6-расм, 1) контакт текислигининг энг тор қисмидаги қовушқоқлик силжишида буёқнинг қаршилиги ва контакт майдонидан буёқ чиқиши соҳасида қовушқоқ эгилувчанлик (6-расм, 3) ип ташкил этилишининг йиғинди функцияси сифатида тавсифланиши мумкин. Текислаш гуруҳининг валиклари ва цилиндрлари мавжуд бўлган буёқ қатламларининг бир туркумли бўлмаганини ҳам ҳисобга олиш зарур. Бўёқнинг ёпишқоқлик қаршилиги кучларининг соддалаштирилган қийматига қуйидаги омиллар таъсир кўрсатади: а) валикнинг текисловчи цилиндр билан контактдаги айланиш тезлиги; б) бўёқнинг қовушқоқлиги (бу қовушқоқликнинг ёпишиш табиати тасдиқловчи омиллардан бири эканлигини маълум); в) контакт тасмасининг геометрик параметрлари. Бунда гидродинамик омилининг таъсирини ҳам ҳисобга олиш муҳимдир, чунки бўёқ контакт майдонини понасимон текисликга кираётганда ўз ҳаракатида турғунлашган оқимни яратади, у эса текисловчи цилиндрга валикни сиқишга қаршилик қилади. Бўёқ қатламининг бўлиниш механизими тўғрисида маълумот олиш учун бўёқни узатувчи икки ясси юза орасида мавжуд бўлган қалинлиги ва кенглиги унча катта бўлмаган бўёқ қатламини фараз қилайлик (7-расм, а). Бу икки юзалар ажралганда бўёқ қатлами дастлаб ҳажмининг ўзгаришисиз деформацияланади: қатлам қалинлиги ўсади, лекин бир вақтнинг ўзида (ён деворлари эгилиши натижасида) унинг кенглиги бироз камаяди (7-расм, б). Бунда эгилган чеккалар олдидаги кучланишлар (а–а чизиқлар) марказга нисбатан (х–х чизиқ бўйича) кўпроқ бўлиб қолади, чунки бўёқ қатламининг

ён юзаси ўртасига нисбатан кўпроқ деформацияланади. Натижада ушбу қатлам чегараси соҳасида амалдаги кучланишлар тезроқ силжишнинг чегаравий кучланиши (оқувчанлик чегараси) қиймати тк га етади ва ундан ошиб кетади, ва шу ерда чўзилиш жараёнида олдин бўйин шаклланиши ва ундан кейин ингичка ипга айланиши билан кузатиладиган бўёқнинг оқиши бошланади (7-расм, v). 7-расм. Икки ясси юзалар орасида бўёқ қатламини чўзилиши ва узилишининг моделли кўриниши Қатламнинг (ипнинг) энг таранглашган у–у майдонида ҳосил бўладиган кучланишлар, бўёқнинг бўёқ узатувчи юзалар билан контакти майдонидаги кучланишларга нисбатан анча кўпроқ бўлиб қолади. Айнан шу кучланишлар таъсирида маълум вақтда ипнинг узилиши содир бўлади. Бўёқ ипларнинг ҳосил бўлиши, чўзилиши ва узилиши жараёнига бўёқни узатувчи юзаларнинг ажралиш тезлиги катта таъсир қилади. Бу жараён секин амалга ошса, ипнинг деформацияси бўёқ оқиши билан кузатилади. Ип узилгандан сўнг (7-расм, г) унинг бир қисмининг бўёқ қатламига қайтиб ўтиши, яни унинг профилини текислаш кичик тезликда (бир неча секундгача) содир бўлади ва юза тортишиш кучлари билан бошқарилади. Бўёқ қатламнинг тез бўлиниши оқиш билан кузатилмайди (сезиларли пластик деформациялар ҳам бўлмайди)

ва бутунлай бўёқнинг қовушқоқлик таранглигига боғлиқ бўлади, у эса юқори частотали юкланишлар остида ўзини қаттиқ жисм каби намоён қилади. Бўёқ қатламнинг парчаланиш жараёнига бўёқнинг таркибий элементларининг тавсифи ҳам катта таъсир қилади. Қаттиқ туркум таркибли бўёқлар амалда ипларни ҳосил қилмайди ва мўрли узилиши билан тавсифланади, суюқсимон бўёқлар калта ипларни ҳосил қилади, улар тезда томчига айланади, пластик – қовушқоқли бўёқлар узун ипга чўзилади ва узоқ вақт узилиш шаклини сақлайди. Ташқи кучлар ва когезион-инерцион қовушқоқлик эффектлари билан бир қаторда, бўёқ ипларнинг шаклланиши, чўзилиши ва узилиши жараёнида ички капилляр босим кучлари муҳим вазифа ўйнайди. Бўёқ қатламини узунасига чўзилиши (шу ҳисобда икки ясси юза орасида ҳам), юқорида айтилгандек, бўёқ ипини шакллантириш учун шароит яратувчи кўндаланг қисқариши билан кузатилади. (7-расм, б, в). Бошқача қилиб айтганда, ушбу шароитларда маълум энергетик тавсифли янги юза пайдо бўлади. Ушбу юзанинг профили симметрик айланма танадан, ипнинг кўндаланг кесими эса айланадан иборат (8-расм). Бўёқ аппарати текислаш гуруҳининг цилиндрлари ва валиклари орасидаги бўёқ қатламини бўлиниши туфайли иплар ҳосил бўлиши бўёқнинг чангланиш ҳолатига ҳам боғлиқдир. 8-расм. Чўзилиш деформациясининг турли қийматларида бўёқ ипнинг мувозанатли шакли

Чангланиш – бу бўёқ ипларининг кўплаб майда қисмларга парчаланиши ва ушбу қисмларнинг марказдан қочма кучлар таъсири остида атрофга сачрашидир. Айланаётган валиклар ва цилиндрлар чегара олдидаги ҳаво қатламини ҳаракатга тортади. Бундан ташқари, босим кескин камаядиган контактлашувчи жуфтлар элементларини ажралишида вакуум пайдо бўлиши мумкин. Бу умумий қарши оқим таъсирида бўёқ зарраларининг тўғри чизиқли ҳаракатининг дастлабки траекторияси қийшайиши мумкин, улар парчаланиш бошланишдаги дастлабки вақтида тангенциал тезликка эга, у валик ва цилиндрирнинг чизиқли тезлигига тенг ва ўзининг инерция кучига мувофиқ уларнинг контакт текислигига уринма бўйича ҳаракат қилишга интилади. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ҳаво оқимининг бўёқнинг чанг зарраларига таъсири тавсифи уларнинг ўлчамларига боғлиқ бўлади. (9-расм). Буёқнинг энг майда зарралари (1-5мкм) ҳаракат қилаётган атрофдаги ҳаво қатлами билан тортиб олинади ҳамда валик ва цилиндр юзасига берилади. Марказдан қочма кучлари таъсири остида уринма бўйича отиб чиқаётган йирикроқ чанглар эса (10-30 мкм) валикларга оқиб келувчи ҳаво оқими таъсирида бўёқ иплар узилиши майдонига қайтариб тортилади (яни чанг ташкил қилиниши майдонига). Фақат энг катта зарралар (40-50 мкм ва ундан ортиқ ўлчамли) барча қарама-қарши ҳаво оқимларидан енгиб ўтади ва текисловчи жуфт олдида чўкади. Демак, энг йирик зарралардан ташқари барча чанглар, ҳаво оқимлари таъсири остида айланаётган валиклар олдида эгри чизиқ ҳаракатига тортилади ва айнан шу ҳаво оқими бўёқнинг чангсимон массаси ҳаракатини белгилайди. Зарраларнинг ҳаракатланиши баробарида уларнинг тезлига пасаяди ва ҳаво оқими тезлиги билан секин тенглашади ва чанг – ҳаво оқими қандайдир тўсиқ ёки бошқа валик цилиндрининг текисловчи жуфти билан тўқнашганда бўёқ парчаларининг чўкиши ҳосил бўлади, ёки уларнинг турғун аэрозол ҳолатида атроф фазога тарқалиши содир бўлади.

9-расм. Бўёқ аппарати текислаш гуруҳида бўёқ чанг зарраларининг ҳосил бўлиш ва тақсимланиши тизмаси: 1-атрофдаги ҳаво оқими билан ҳаракатга тортиладиган бўёқнинг энг кичик зарралари; 2-бўёқ ипларининг бевосита парчаланиши майдонига йўналтирилган, ҳавонинг қарама-қарши оқими билан ҳаракатлантириладиган каттароқ бўлган зарралар; 3-қарши ҳаво оқимини енгиб ўтадиган катта зарралар Чангланиш асосан тезлиги катта бўлган босма ускуналарида (газета ишлаб чиқаришда) ишлаганда кузатилади ва босма бўлимларда кўп қийинчиликлар туғдиради, улар ускуналар тезлигини камайтириш зарурлиги билан боғлиқ, ҳамда маҳсулот сифатини ёмонлашиши ва ишлаб чиқариш бўлими атмосфераси ифлосланиши муаммоларни келтириб чиқаради. Босма бўёқлари чанглашининг сабаблари турличадир. Бу валик ва цилиндрнинг орасидаги контакт майдонига киришда ва ундан чиқишда бўёқда содир бўлаётган кучланишларнинг кескин ўзгариши туфайли пайдо бўладиган кавитация ва бўёқ ипларни парчаланишида пайдо бўладиган бўёқ томчиларининг электризацияси бўлиши мумкин. Назарияга биноан, чангланиш – бу бўёқ қатламининг узилиш тезлигини ошиши ва бўёқ қовушқоқлигини камайиши туфайли пайдо бўладиган турбулент оқимининг оқибатидир. Буларнинг барчаси чангланиш билан курашишниннг ягона, марказлашган усули йўқлигини тушинтиради. Ишлаб чиқариш шароитларида самарали

қўлланиладиган усулларга электрофизик усуллар ва турли кимёвий қўшимчаларни киритишга асосланган усулларга тааллуқли. Электрофизик усулларга қуйидагилар киради: 1) ҳавонинг нисбий намлиги юқори бўлишини келтириб чиқарадиган ишлаб чиқариш бўлими атмосферасида статик электрланишнинг пайдо бўлишини олдини олиш; 2) босма бўёқларининг электр ўтказувчанлигини ошириш, бу фаол марказлар электрланиш даражасини керакли йўналишда созлаш имконини беради. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики ўтказувчанлик критик қийматга етганда бўёқнинг чангланиши тўхтайди; 3) бўёқ аппарати валиги ва цилиндри контакти майдонидан бўёқнинг чиқиши соҳасида тожлантирувчи электрод жойлашган. У стационар электр майдонида тожли разряд ҳосил қилади, натижада эркин сузиб юрувчи бўёқ зарралари зарядларининг нейтралланиши туфайли бўёқ чанги бўёқ узатувчи юзаларга тез қайтади; 4) бўёқ аппарати текислаш гуруҳи валиклари юзасида электр ўтказувчи материалдан фойдаланиш, у бўёқнинг электрланиш эҳтимоллигини камайтиради ҳамда бўёқ чангининг тожли разряд майдонига ўтириши тезлашади. Бўёқни босма қолипга суртиш Текислаш жараёнида керакли тарзда тайёрланган бўёқ суртувчи валикларига тушади ва улар орқали босма қолипга суркалади. Бу жараён бўёқни суртиш деб аталади. Технологик нуқтаий назаридан у жуда муҳим, чунки нусха сифатига у катта таъсир қилади. Босма қолипга бўёқни суртиш кўп ҳолатлар билан боғлиқдир. Қолипга суртиш олдидан суртиш валикларидаги бўёқнинг қалинлиги, босма қолипнинг тавсифи, хусусан, босилувчи ва оралиқ элементларнинг ўзаро жойлашуви ҳам муҳим ҳисобланади.

Нусхада тасвирнинг оптик зичликлари ва чизиқли ўлчамларини тўғри ҳосил қилиш унда технологик зарур қалинликдаги етарлича бир жинсли бўёқ қатламига эришиш шартини талаб қилади. Лекин қолипга бўёқнинг текис суртилишлига турлича технологик сабаблар қаршилик қилади, улар жумладан, бўёқ ва атрофдаги ҳаво ҳароратининг таъсири, офсет босмада намловчи эритманинг буғланиш шароитларининг ўзгариши, бўёқ билан таъминлаш гуруҳи томонидан бўёқ узатишнинг барқарор эмаслиги кабилар бўлиши мумкин. Бунинг натижасида босишнинг реал шароитларида нусхадаги бўёқ қатлами қалинлигининг маҳаллий ўзгариши содир бўлади, у турли шаклларда намоён бўлиб, тасвир сифатининг ёмонлашишига олиб келади. Қолипга бўёқ суртиш қуйида кўрсатиладиган бир қанча миқдорий кўрсаткичлар билан тавсифланиши мумкин. Бўёқ кўчириш коэффициенти бўёқ узатувчи юзадан бўёқни қабул қилувчи юзага ўтказиладиган бўёқ пропорциясини аниқлайди. Босиш жараёнида бўёқни узатувчи юза тушунчаси фақат дуктор валга тегишли бўлиб, у бўёқни қутидан меъёрланган бўёқ қатламини узлуксиз ёки даврий равишда узатиб туради, бўёқни қабул қилувчи юза эса босиладиган материал бўлади. Бошқа барча ишчи юзалар (бўёқ аппарати валик ва цилиндрлари, босма қолип, офсет босмадаги декел) навбати билан ёки кетма-кет бўёқ қабул қилувчи ва бўёқ узатувчи юза вазифасини бажаради. У дуктор валига яқин элементдан бўёқни олади ва босиладиган материалга яқин элементга бўёқ узатади. Кўчириладиган бўёқ улуши барча ҳолатларда (бўёқни қолипдан босиладиган материалга ўтказиш бундан истисно) бўёқ узатувчи ва қабул қилувчи юзаларда мавжуд бўлган бўёқнинг умумий миқдорига нисбатан ҳисобланади. Қолип цилиндри айланасидан фойдалиниш коэффициенти тасвир (қолип) узунлиги лн нинг Д диаметрли қолип цилиндри айлана узунлигига (босма қолипсиз) нисбати сифатида аниқланади.

Бу кўрсаткич босиш жараёнида қолип цилиндрининг ҳар бир айланишида бўёқ сарфини аниқловчи омилдир. Қолипдаги бўёқ қатлами қалинлиги амплитудаси. Қолип цилиндри айлана узунлигининг тўлиқ ишлатилмаслиги конструктив ва технологик сабабларининг оқибатидир. У юқори босма ускунасининг цилиндри айланаси бўйича жойлашган стереотиплар орасидаги оралиқлар мавжудлиги билан боғлиқ бўлиши ҳамда офсет ва айрим ҳолларда юқори босма ускуналарида эгилувчан қолип пластиналарини мустаҳкамлаш учун мўлжалланган турли қурилмалар бўлиши мумкин. Варақли ротацион юқори босма ускуналарининг айрим русумларида қолип цилиндрининг юза майдонини 25- 30% текисловчи плита ўрнатилишига ажратилади. Бу қолип цилиндрининг ишламайдиган майдонлари, ҳамда босма қолипнинг оралиқ элементлари бўёқни суртиш жараёнига таъсир қилиши мумкин, у қолип цилиндрининг тўлиқ айланиши чегарасида, ҳамда суртувчи валикнинг ҳар бир айланишида пайдо бўлиши мумкин (10-расм). Қолип цилиндри 2 нинг босилмайдиган майдони 3 билан контактлашувчи суртиш валиги 1 юзасида (10-расм, а), бўёқ қатлами валикгининг кейинги айланишида қолип майдони 4 га ўтмагунча ўзгармасдан қолади. Шунинг учун майдон 4 да атрофдаги қолип майдонларига нисбатан бироз бўёқнинг ортиқча тўпланиши содир бўлади. Шу билан бир вақтнинг ўзида суртувчи валикнинг ҳар бир айланиши билан қолипдаги бўёқ қатламининг қалинлиги камайиб боради, чунки валикда қолган бўёқ қатламининг бир қисми кетма- кет валик ва босма қолипнинг юзалари орасида парчаланади. Демак, қолипнинг клапанли (бошланғич) майдонидаги бўёқ қатламининг қалинлиги унинг қарама-қарши томонидаги майдонига нисбатан бироз кўпроқ бўлади. (10-расм, б). Бўёқнинг маҳаллий қалинлашишнинг миқдори (4 каби) қолип цилиндри ва суртиш валигининг айланалари узунлиги нисбатига боғлиқ бўлади. 10-

расм, б да кўрсатилган бундай турдаги икки қалинлашишлар қолип цилиндрининг ишчи ёйи чегарасида суртувчи валик икки марта айланиши ҳолатига тўғри келади. Бунда, агар биринчи қалинлашиш 4 босмайдиган майдон 3 таъсирининг натижаси бўлса, 4ъ қалинлашиш ўзининг келиб чиқиши билан 4 қалинлашишга боғлиқ, чунки шу жойда суртиш валигининг навбатдаги тўлиқ айланишида бўёқ қатлами қолдиғининг қайта парчаланиши содир бўлади. 10-расм. Бир валик билан қолипга бўёқ суртишда қолип цилиндрида босилмайдиган майдонларнинг мавжудлиги муносабати билан суртувчи валик ва қолип цилиндрида бўёқ қатламининг тақсимланиши Бўёқ узатиш коэффициенти. Юқори ва офсет босма ускуналарида кўпинча 3 ёки 4 та суртувчи валиклар ишлатилади, улар бажарадиган функцияларига мувофиқ икки гуруҳга бўлиниши мумкин (11-расм). Қолип цилиндрининг айланишида босма қолип билан биринчи бўлиб контактга кирадиган суртувчи валиклар И ва ИИ босма қолипга асосий бўёқ миқдорини суртувчи бўёқ узатувчи гуруҳ А ни ташкил этади. ИИИ, ИВ валиклар гуруҳи (Б) бўёқ текисловчи гуруҳ номини олган. Бу валиклар қолипга маълум миқдорда (А гуруҳ валикларига қараганда камроқ) бўёқ

бериш билан бир вақтда бўёқни керакли қалинликда босма қолип юзасида текислаб беради, яни А гуруҳи валиклари бўёқ суртишидан ҳосил бўлган чуқурлик ва дўнгликларни текислаб беради. 11-расм. Ротацион ускунаси бўёқ аппаратининг тўрт валикдан ташкил топган суртиш гуруҳи Қолипга А гуруҳ суртиш валикларидан тушган бўёқ миқдори қфА нинг битта циклда қолипга тушган умумий бўёқ миқдорига (қолипга Б гуруҳи валикларидан тушган бўёқни ҳам қўшиб, яни қфб ) нисбати bўёқ узатиш коэффициенти деб аталади. Бу коэффициентни ҳисоблаш формуласи қуйидаги кўринишга эга: Асосий оқим – бу кўп валикли типдаги бўёқ аппаратида бўёқнинг шундай ҳаракат траекториясики, у орқали босма қолипга энг кўп миқдорда бўёқ узатиш таъминланади. Бу –дуктор валидан босма қолипгача бўлган бўёқнинг энг қисқа йўлидир. Бироқ бўёқ аппаратнинг валиклари ва цилиндрларидан, шу жумладан, суртувчи валикларида бўёқнинг ҳақиқий тақсимланиши жуда мураккаб характерга эга ва унинг тўғрисида аниқ таъсуротни фақат бўёқ аппаратини лойҳалашда математик моделлаш ёрдамида ёки фойдаланишда бевосита ўлчаш йўли билан олиш мумкин (бундай ўлчашларни ўтказиш услубияти махсус адабиётда берилади).

Асосий оқим тушунчасини, босма қолипга бўёқнинг нотекис суртилишини барқарор камайтириш усули сифатида тавсифлаш мумкин. Шу нарса аниқландики, босма қолипда бўёқ қатламининг энг текисланган даражасига бўёқнинг асосий оқими бўёқ аппарати суртиш валикларининг бўёқ узатиш гуруҳидан ўтгандагина эришиш мумкин. Плёнка туридаги бўёқ аппаратларда текисловчи тизимга буёқни узлуксиз узатиш қолипнинг турли майдонларида бўёқ қатламининг нотекис бўлишини камайтиради ва шу билан уни узлукли узатишдан устуворлигини тасдиқлайди. Шу билан бирга буёқни узлуксиз узатиш тизими бўёқ аппаратлари ўтиш жараёнини икки марта камайтиради чунки ускуна ишга туширилгандан кейин ва бўёқ узатилиши ростлангандан кейин бўёқнинг бир текисда суртилишига тез эришилади материал ва энергетик ресурсларни тежашга имкон яратилади. 12-расм. Буёқни текислаш учун қўшимча валикларга эга рулонли ротацион офсет ускунанинг босиш бўлими тизмаси 1-бўёқ аппарати текислаш цилиндри; 2-суртиш валиклари;3-текислаш гуруҳлари; 4- қолип цилиндри; 5-офсет цилиндри; 6-қоғоз матоси; 7-босма цилиндри; 8-намлаш аппарати

Суртиш валикларида бўёқ қатлами релъефини текислаш самарадорлигини ошириш мумкин, бунинг учун ҳар бир суртиш валигига (ёки уларнинг айримларига), у билан биргаликда ҳаракат қилувчи бир ёки бир неча қўшимча цилиндрлар ва валиклар киритиш керак, улар бўёқни ҳаракатлантириш билан боғлиқ бўлмайди ва суртиш валигининг текислаш цилиндри ҳамда босма қолип билан контакт майдонларида жойлаштирилади (12-расм). Бундай текислаш гуруҳи билан жиҳозланган бўёқ аппаратларида бўёқ қатлами қалинлигининг нотекислик даражаси, энг яхши оддий турдаги бўёқ аппаратларига нисбат бир неча марта яхшироқ. Чуқур ва флексографик босма ускуналари бўёқ аппаратларининг технологик тавсифлари Чуқур ва флексографик ускуналарининг бўёқ аппаратлари қовушқоқлиги кам (суюқ оқувчи) бўёқлар билан ишлайди, шунинг учун улар ўзининг тузилиши бўйича юқори ва офсет босма ускуналари бўёқ аппаратларидан фарқ қилади. Чуқур босма бўёқларида боғловчи вазифасини учувчи органик эритувчидаги табиий ёки сунъий дисперсиялаланган смола эритмаси бажаради. Смола қуришда қаттиқ плёнкани ҳосил қилиб, босилаётган материалнинг юзасида пигментни ушлаб туради, учувчан эритгич эса, буғланиб плёнка ҳосил бўлилишини тезлаштиради. Чуқур босма бўёқлари таркибида фойдаланиладиган эритгичлар босиш жараёнида (шу ҳисобда нусхада бўёқни мустаҳкамлашда ҳам) ва босма маҳсулотининг сифати таъминланишида катта вазифани бажаради. Чуқур босма бўёқларини тайёрлашда толуол ва бензин кенг ишлатилади. Кенг тарқалган классификацияга биноан замонавий флексографик бўёқлари 4 та гуруҳга бўлинади: спиртли, сувли, полиамидли, акрилли. Чуқур босма бўёқларига ўхшаш тарзда, бу бўёқларнинг боғловчилари ҳам эритгичда (спирт, сув, спирт –углеводород қоришмаси) эритилган синтетик

ёки табиий смолалардан иборат ва тегишлича бўёқларга қовушқоқлик хоссаларини беради ва уларнинг мустаҳкамланиш тезлигини бошқаради. Флексографик бўёқларнинг суюқ қисми одатий компоненти пластификатор бўлиб, у смолаларни «юмшатади», уларнинг қаттиқлиги ва мўртлигини ўзгартиради. Бунда пластификатор ва смолалар орасида кимёвий таъсирлашув бўлади, бу эса эритгич буғланиб кетгандан сўнг пластификаторларни бўёқ қатламида унинг доимий қисми сифатида қолиб кетишига олиб келади. Чуқур босма ускуналари бўёқ аппаратлари тузилишининг технологик хусусиятлари Чуқур босма ускуналарида бўёқ суртилганда бўёқ босма қолипининг растр катакчаларини тўлдириши керак. Чуқур босмада бўёқни қолип цилиндрига суртишнинг энг оддий усули уни бўёқ билан тўлдирилган қутига солиш ва унда айлантиришдир. Цилиндр билан олиб чиқиладиган бўёқ оралиқ элементларидан пўлат пичоқ –ракел билан олиб ташланади. Ракел билан олиб қолинадиган бўёқ яна бўёқ қутисига тушади, қолипнинг катакчаларида қолган бўёқ босиш жараёни контак майдонида босилувчи материалга ўтказилади. Босма ускуналари тезликларининг доимий ўсиб бориши туфайли чўктириладиган турдаги бўёқ тизимларни қўллашга имкон бўлмайди, бу ҳолда тез ҳосил бўлувчи ҳаво пуфаклари ва кўпик қолип цилиндрига бўёқнинг бир текисда берилишга тўсқинлик қилади. Замонавий чуқур босма ускуналарида бўёқ босма қолипга мажбурийциркульяцион таъминлаш тизими билан берилади. Замонавий чуқур босма ускуналарида бўёқни суртиш технологик тизимларининг мезонларидан бири уларни бошқа турдаги маҳсулотга ёки босилувчи материалга ўтиш учун узоқ вақт туриб қолишидир (бўёқ алмаштирилганда). Шунинг учун кўп секцияли ускуналар учун бўёқни

суртиш тизимлари алмаштириладиган агрегатлар кўринишида ишлаб чиқарилади, улар ускунадан ташқарида босиш учун тайёрланади ва бошқа исталган босиш секциясига ўрнатилади. Технологик нуқтаи назаридан чуқур босма ускуналари бўёқ аппаратларининг энг муҳим элементларидан бири – ракел бўлиб, уни тайёрлаш ва ишлаш сифати босиш жараёнининг натижасини аниқлайди. Ракел – бу эни 60-80 мм, қалинлиги 0,15-0,20 мм бўлган эгилувчан пўлат пластинаси бўлиб, у махсус таянчга ўрнатилади, бу таянч замонавий босма ускуналарида мураккаб кўп элементли тузилишга эга ҳамда босма қолипга нисбатан ракелни аниқ ўрнатилишини таъминлайди. Қолипнинг оралиқ элементларидан бўёқни олишда ракелга таъсир қилувчи кучлар икки асосий компонентдан ташкил топади: ракел ва қолип юзаси орасидаги понасимон тирқишда пайдо бўладиган бўёқнинг гидродинамик босими ва сиқиш кучлари. Гидродинамик босимнинг қийматига босиш тезлиги ва ракелнинг ишчи текислиги билан қолип цилиндрининг айланиш йўналишидаги юзасига тегувчи орасидаги бурчак таъсир қилади ва у ракелни ўрнатиш бурчаги деб аталади. Босиш тезлиги икки марта ортганда (4,5 дан 9 м/сек гача) ракелга таъсир қилувчи гидродинамик юкланиш 3-4 марта ошади, агар ўрнатиш бурчаги икки марта оширилса (45 дан 85° гача) гидродинамик босимнинг 5 дан 6,5 мартагача камайишига олиб келган. Сиқиш кучи – бу ракелнинг қолип цилиндри юзасига босилиб туриши керак бўлган куч, биринчидан, бу гидродинамик босимига қарши туриши учун ва, иккинчидан, геометрик шакл ноаниқлигини ва айланишда цилиндр уришларини компенсациялаш учун. Куч ёки ракелни босилиш текислиги ўзгарганда босилаётган материалга ўтказиладиган бўёқ миқдори ўзгариши мумкин, бу эса нусханинг график, градацион ва ранг тавсифларига катта таъсир қилади. Сиқиш кучи қийматига таъсир қилувчи асосий омил –бу ракелни ўрнатиш бурчагидир, унинг таъсир оширилиши билан ракелнинг эгилиши кучаяди ва тегишлича босиш кучи ошади.

Ракел ўрнатилишининг оптимал бурчаги шундай бўлиши керакки, нисбатан катта бўлмаган гидродинамик босимда сиқиш кучи қиймати бўйича мақбулликни таъминлаши керак. Чуқур босма тезлиги юқори ускуналари учун, масалан 30 минг айлана/соат тезлигида, бундай оптималлик контакт нуқтасидан (13-расм) ўтказилган уринмасига 70-80° бурчаги остида ўрнатиладиган қия ракелдан фойдаланадиган вариант ҳисобланади. Ушбу ҳолатда қия ракел дастлабки (таянч) ракели билан биргаликда ишлайди, у 45-50° бурчаги остида ўрнатилади. Қия ракел кўпайтирилган эгилувчанликка эга бўлиши керак, шунинг учун унинг қалинлиги камроқ, яни 0,07-0,16 мм бўлиши керак. Таянчли ракелсиз ишлашга имкон берувчи конструкциялар маълум, масалан Беринг туридаги ўзи чархланувчи ракел, у едирилишга юқори чидамлилиги билан (8-10 млн/сикл) тавсифланади. Айрим ҳолларда «тескари» деб аталадиган ракел билан ишланади, унинг ўрнатиш бурчаги (қолип цилиндри айланиши йўналишида) 90° дан ошади, яни унинг ишчи текислиги қолип цилиндрининг айланиш йўналишига қарши қаратилган. 13-расм. Қия ракелни ўрнатиш тизмаси: 1-бўёқли қути; 2- дастлабки (таянч) ракел; 3- бош (қия) ракел; 4- қолип цилиндри Босиш сифати ва ракелнинг барқарор ишлаши билан боғлиқ бўлган муҳим омил – ускуна ишлаши жараёнида ракел ушлагичнинг (демак, ракелнининг ҳам) илгариланма-қайтма силжиши тавсифидир. Бу

силжишнинг зарурлиги ракелни чархланган қиррасига майда бегона заррачалар тушганда босма қолип юзасини шикастланишига йўл қўймаслик керак. Агар унинг ҳар бир нуқтаси доимий тезликда ва узлуксиз қолип цилиндрининг барча юзасидан ўтса бундай силжишни ижобий деб ҳисоблаш мумкин. Ракелнинг катта қадами ва илгарилма-қайтма ҳаракатининг кичик тезлиги, қисқа муддатли айланиши, қолип цилиндрининг ясовчиси бўйлаб ракел ҳаракат қилиши йўналишининг жойлашган нуқтаси доимо силжиб туриши – бу ракелнинг амалдаги силжишининг ижобий мезонларига яқинлашишидир. Чуқур ва флексографик босма замонавий ускуналарнинг бўёқ тизимининг муҳим қўшимча элементларидан бири бўёқ қовушқоқлигини созловчилардир. Ҳозирги вақтда электромеханик ва электрон туридаги қовушқоқликни созловчилар қўлланилади. Флексографик босма ускуналари бўёқ аппаратлари тузилишининг технологик хусусиятлари Чуқур ва флексографик босма ускуналари бўёқ аппаратларининг тузилиши ва технологик хусусиятларида кўп ўхшашликлар бор, чунки иккала усулда ҳам ўз табиати бўйича жуда яқин бўлган бўёқлар ишлатилади. Флексографик босма ускунаси бўёқ аппаратининг энг оддий тури –бу икки валикли тизимдир (расм 14). Дуктор вал бўёқ идишида айланади ва бўёқни узатувчи валикка беради, у ўз навбатида уни босма қолипга ўтказади. Одатда дуктор валининг юзаси резина ёки бошқа эластик материал билан қопланади. Бунинг учун табиий ёки сунъий каучуклар қўлланилади. Дуктор вали текис юзага эга бўлиши керак. Уни ишлаб чиқариш учун рухсат этилган аниқлик номинал диаметр бўйича энг камида 0,025 мм ни, конуслик бўйича - 0,075 мм ни ташкил этади. Айрим ҳолатларда тез юрувчи катта энликдаги босма ускуналарининг дуктор валига бомбировка деб аталувчи ишлов берилади, яни оғирлик ва юкланиш кучлари таъсирида унинг эгилишини камайтириш ҳамда унинг бутун юзаси

бўйича контакт тасмасида бир текис кенгликни олиш учун турли жойларни турли диаметрда силлиқланади. Валнинг бўёққа чўктириш чуқурлиги 11-13 мм бўлади. Дуктор вал қопламасининг қаттиқлиги, унинг айланиш тезлиги ва узатувчи валга сиқиш кучининг қиймати энг муҳим технологик аҳамиятга эга. Юмшоқроқ қоплама билан қопланган дуктор вал бошқа тенг шароитларда бўёқни узатиш майдонида узатувчи валикнинг контакт майдони кўпайгани учун кўпроқ миқдорда бўёқни узатади. 14-расм. Флексографик ускунаси босма аппаратининг принципиал тизмаси: 1-бўёқ идиши; 2-дуктор вали; 3-узатувчи вал; 4-босма қолипи; 5-қолип цилиндри; 6-босилувчи материал; 7-босма цилиндри Узатиш валиги қолипга бериладиган бўёқ миқдорига боғлиқ ҳолда юзаси силлиқ металлдан тайёрланади. Яхши силлиқланган валиклар қолипга бир текис ва юпқа бўёқ қатлами суртади. Флексографик босма бўёқ аппаратларида ҳам худди юқори ва офсет босма бўёқ аппаратларидаги сингари, турли жинсли юзалар бир –бири билан контактлашади, шунинг учун узатиш валигига эластик қатлам қопланганда дуктор вали албатта металл юзага эга бўлиши керак. Флексографик босма ускуналарининг турли хилдаги бўёқ суртиш тизимларида дуктор валидан узатиш валига ўтадиган бўёқ миқдори нафақат уларнинг бир-бирига сиқилиш кучини ошириб, балки узатиш валигига

тираладиган ракел ёрдамида ҳам амалга оширилиши мумкин. Қаттиқ резина, нейлон ёки махсус пўлатдан тайёрланган ракел чуқур босма ускуналаридаги сингари ишлаб, узатиш валигидаги бўёқ қатлами қалинлигин аниқ созлаш имконини беради. Флексографик босма ускуналари бўёқ аппаратларини замонавийлаштиришда уларнинг таркибига анилокс валигини киритиш муҳим йўналиш бўлди. Бундай валларнинг юзасида пирамида шаклидаги катакчалар ўйилади. Ўйиш линиатураси ушбу ускунада бажариладиган ишлар тавсифига боғлиқ ҳолда 40-65 лин/см дан (содда ишлар учун) 160 лин/ см гача бўлиши мумкин. Катакчаларнинг ўртача чуқурлиги 0,025 мм, валик юзасидаги эни эса растр линиатурасига боғлиқ ҳолда 0,075 дан 0,10 мм гача. Бўёқ билан тўлдирилган бундай валиклар бўёқ тизимининг навбатдаги элементига ёки бевосита босма қолипга юқори аниқликдаги бўёқ қатлами суртиш имконини беради. Анилокс валиги металл цилиндр бўлиб, уни тайёрлашда иккита металл ишлатилиши мумкин: хромланган пўлат ва мис. Бўёқни тўлиқ ўтказиш нуқтаи назаридан растр катакчаларини ҳосил қилиш шакли муҳим технологик омил бўлиб ҳисобланади. Катакчаларнинг асослари кўп ҳолатларда квадрат шаклига эга, унинг томонлари валик айланасининг ёйилмасига 45° бурчак остида жойлаштирилган. Оддий пирамида шаклли катакчали валиклар 50 фоиз бўёқни бериш хусусияти билан ва тез едирилиши билан тавсифланади, бу эса уларни ракелли бўёқ аппаратида қўлланишига имкон бермайди. Кесилган пирамида, яримсфера ҳамда учбурчакли ва тўртбурчакли призма шаклига эга бўлган катакчали анилокс валикларини ишлатиш мақсадга мувофиқ деб топилди. Бу ҳолатда бўёқ деярли тўлиқ ўтказилади. Замонавий флексографик босма ускуналарда анилокс валигининг жойлаштирилиши ва тегишли функциясига боғлиқ ҳолда босма қолипга бўёқ суртишнинг уч хил усули фарқланади. (15-расм га қаранг).

Билвосита усулда бўёқни олиб ўтиш (15-расм, а) шу билан тавсифланадики, бўёқ қутисига чўктирилган дуктор валдан бўёқ анилокс валигига олиб ўтилади (у юқори тезликда айланади), ундан кейин иккита суриш валиги орқали босма қолипга узатилади. Бундай тузилишни ишлаб чиқишда ТКС («Токио Кикай Сейсаку») Япония фирмаси устуворлик қилган. Бундай тузилиш флексографик босмада сувда ювиб очилтириладиган фотополимер қолиплардан босишда мойда эритувчи смолали (уларнинг таркибида 25 фоизгача эмулисияланган сув бор) асосидаги бўёқлардан фойдаланиш учун мўлжалланган. АНПАПРЕСС бўёқ аппаратида (АҚШ, АНПАРИ институти лойиҳаси) бўёқни бевосита суриш усули амалга оширилган. Бу ҳолда (15-расм, б) бўёқ қутисига чўктирилган анилокс валиги юзасидан ортиқча бўёқ «тескари» ракел ёрдамида олиб ташлангандан кейин бўёқни босма қолипга бевосита суради. Бу ҳолатда юқори эластикли ишқор ёки спирт билан ювиб очилтириладиган фотополимер қолиплардан фойдаланиш тавсия этилади, улар қаттиқ анилокс валигининг катакчаларида бўёқни етарли даражада тўлиқ чиқарилишини таъминлайди ҳамда сув асосидаги флексографик бўёқлар ишлатилади. 15-расмда в ва г ҳолатлари икки валикли бўёқ аппаратларини тасвирлайди, уларда бўёқ ярим билвосита усулида берилади. «Кöиниг ва Бауэр» фирмаси таклиф этган аппаратда бўёқ қутисига чўктирилган ва тиркаб қўйиладиган ракел (15расм, а да кўрсатилган ракел сингари) билан жиҳозланган анилоксли валикка бўёқни тўғридан-тўғри суртиш усули ҳамда эластик (резина) қатлам билан қопланган суриш валиги орқали билвосита ўтказиш усули қўлланган (15-расм, в). Булар босиш жараёнида стериотип қолипларни, рухли клишеларни ҳамда фотополимерли композициялар асосидаги қаттиқ қолипларни ишлатишга имкон беради. Сувемулъсион бўёқларини қўллаш сурувчи валиклар ва босма қолип асосини занглашга чидамли материалдан таёрланишини талаб қилади.

15-расм. Флексографик босма ускуналари бўёқ аппаратининг намунавий тизмалари 1-бўёқ қутиси; 2-дуктор вали; 3-анилокс валиги; 4-ракел; 5-сурувчи валиклар; 6-қолип цилиндри; 7-босилувчи материал; 8-босма цилиндр Кўрсатилган тузилишдаги бўёқ аппаратининг афзаллигига уни юқори босма ускуналарига ўрнатиш имконияти ҳам киради. Ракелсиз турдаги соддалаштирилган икки валикли бўёқ аппаратининг тузилишида (15-расм, г) бўёқни суртишнинг ярим билвосита усулининг бошқа варианти амалга қўлланилган: анилокс валигига бўёқни билвосита ўтказиш ва тўғридан -тўғри, яни анилокс валигидан уни бевосита босма қолипга узатиш. Бу тузилишдаги аппаратларни такомиллаштириш билан «Солъна» (Швеция) ва «Алъберт Франкентал» (ГДР) фирмалари шуғулланмоқда.

Флексографик босма ускуналари замонавий бўёқ аппаратларида босма қолипга бўёқни узатишда дозалашнинг икки усули қўлланилади: артиш (ракелсиз усул) усули ва бўёқнинг ортиқчасини ракел ёрдамида олиб ташалаш. «Артиш» эффекти дуктор вали ва анилокс (суртиш) валиги орасидаги зич бўлмаган контактда уларнинг айланиш тезликлари фарқи билан (одатда уч марта) таъминланади (15-расм, г). Қолип (ва босма) цилиндрлари тезлиги билан айланиб турган анилокс валиги доимий тезлик билан айланиб турган дуктор валидан тезроқ айланади, натижада дуктор вал билан контактдаги тасма чегарасидаги мавжуд бўлган бўёқни «артади». Тажриба шуни кўрсатадики, дуктор вали ва суриш валигининг айланиш фарқи билан боғлиқ эффект суртилаётган бўёқ қатламининг бир текисда бўлишини оширишга ва юқори тезликда босишда (150 м/мин ва ундан юқори) бўёқ сачрашини камайтиришга ёрдамлашади. Ракелни қўллаш бўёқни аниқ тақсимлашни таъминлайди. Ракелни уч вариантда ўрнатиш мумкин: ясси, контакт нуқтасидан ўтадиган уринмага 25° бурчак остида, меъёрий 45-65° бурчак остида, вертикал 80° бурчак остида. Ўрнатишда «тескари бурчак» нинг қиймати одатда 140-150° ни ташкил этади. Сўнгги йилларда офсет босиш ускуналари, шу ҳисобда нашриёт маҳсулотларини ишлаб чиқарувчи ускуналарнинг бўёқ аппаратларига анилокс валиклари билан бир қаторда бўёқни дозаловчи ракел қурилмасини ҳам ўрнатиш тенденцияси пайдо бўлмоқда. Бу эса янги шароитларда босишнинг флексографик усули афзалликларидан тўлароқ фойдаланишга имкон яратади: босилувчи материалларнинг кенг ассортименти, сувли асосдаги бўёқларни қўллаш имконияти, тузилишнинг соддалиги ва бўёқ аппаратининг технологик созланиши нисбатан мураккаб эмаслиги.

Адабиётлар: 1. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 592 бет. 2. Мирзиёев Ш.М. Танқидий тахлил, қатъий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 104 бет. 3. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 488 бет. 4. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиёти ва халқ фаравонлигининг гарови. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 48 бет. 5. Ҳелмут Киппхан. Ҳандбоок оф принтмедиа: Течнологиэс анд Продуcтион Метҳодс. Германй, 2014. 6. Ешбайева У.Ж. Босиш жараёни технологияси: Ўқув қўлланма. Т.: Иқтисод молия. 2010 йил. 288 бет. 7. Ешбайева У.Ж. Босиш жараёни технологияси: Лаборатория ишини бажаришга мўлжалланган услубий қўлланма. Т.: ТТЙЕСИ босмахонаси. 2013 йил

O'xshashlar

Қоғозни ва босма бўёқни босишга тайёрлаш

Босиш жараёнида электрофизик ходисалар

Асосий босиш усулларининг умумий тавсифи

Чуқур босма усули

Маҳсулот сифатини баҳолаш - босиш жараёнини барқорлаштиришнинг энг муҳим шартидир