Bosish jarayonining rivojlanish istiqbollari - Texnika va texnologiya - Referatlar

Bosish jarayonining rivojlanish istiqbollari

Yuklangan vaqt:

14.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1027 KB

Ko'chirib olish

Bosish jarayonining rivojlanish istiqbollari Reja: 1. Bosma va elektron axborot vositalari namunalari 2. Gibrid bosma tizimlarining tuzilishi 3. Bosma va elektron axborot vositalarini ishlab chiqarish 4. «Elektron» kitoblar, «elektron» bo’yoq va «elektron» qog’oz 5. «Elektron» kitoblar (E-Books) 6. «Elektron» bo’yoq (E-Ink), «Elektron» qog’oz (E-Paper 7. Bozor ulushi va rivojlanish tendensiyalari

Matbaa korxonalarining rivojlanish tendensiyalari va istiqbollari texnik va tashkiliy darajani oshirish, ishlab chiqarishning moddiy-texnik bazasini yuqori elektron texnologiyalar darajasiga etkazish, ishlab chiqarish va mehnat jarayonlarida tegishli tuzilmaviy va sifat o’zgarishlarini amalga oshirishga yo’naltirilgan. Bosma usullarini hamda tizimlarni turli mezonlar bo’yicha taqqoslash asosida real tizimlarda ro’yobga chiqarilgan (State-of-the-Art) barcha bosma usullarining ma’lum bosma mahsulotlarini ishlab chiqarishdagi kuchli tomonlarga egaligi aniqlangan. Shunga muvofiq, barcha asosiy bosma usullari bozorda o’z segmentiga ega va kelajakda qaysi bosma usullarining rivojlanishini baholash ancha qiziq. Bosma axborot vositalariga bo’lgan ehtiyoj hali uzoq vaqt davomida o’sib boradi. Mahsulot qaysi bosma usullarida bosilishi va bu usullar bozorni o’zaro qanday bo’lishi muhim hisoblanadi. Ma’lumki, chuqur bosma yuqori sifati tufayli doimiy bozor segmentiga ega. Lekin umumiy ishlab chiqarishda uning ulushi kichik, chunki bosma qoliplarini tayyorlash katta xarajat talab qiladi, faqat juda katta adadlardagina ishlab chiqarish foyda keltiradi. Ofset bosma qolipini tayyorlash xarajatlarini kamligi (yuqori bosma usuliga nisbatan), teknika avtomatlashtirilganlik darajasining yuqoriligi, qolip moslash vaqtining kamligi va bosma sifatining yuqoriligi tufayli uzoq vaqt davomida bozorda eng katta ulushga ega bo’lgan. Fleksografik bosma sohasida mahsulot sifatining ortishiga olib kelgan innovatsiyalar va o’ramlarni tayyorlashda fleksografik bosma ulushining ortishi tufayli yuqori bosma usullari ulushi bir oz oshmoqda. Ofset, ayniqsa, varaqli ofset bosma o’z buyurtmalarining sezilarli qismini kontaktsiz texnologiyalar asosidagi tizimlarga va bir qismini fleksografik bosma usuliga bermoqda. Kontaktsiz texnologiyalarning tarqalishi kichik va juda kichik adadlarni bosishda ularning afzalliklariga, shuningdek, «talab bo’yicha bosish», «talab bo’yicha kitob», bosma mahsuotlarini personallashtirish kabi yangi ishlab chiqarish strategiyalari hamda bosma sifati va unumdorligini oshirishga asoslanadi.

Ofset bosma raqamli ishchi oqimlarning (Workflow) yanada keng joriy qilinishi va «Kompyuter – bosma uskunasi» texnologiyasining yanada rivojlanishi barobarida etakchi bosma usuli maqomini saqlab qoladi. Shuni ta’kidlash muhimki, ofset bosma usuli ulushining pasayishi barobarida alohida bosma usullarining nisbiy ulushi o’zgaradi. Bosma axborot vositalariga bo’lgan ehtiyojning doimiy o’sib borishi tufayli ofset bosma usulida chiqariladigan bosma mahsulotlarining umumiy miqdori doimiy oshib boradi. Elektron axborot vositalari bosma axborot vositalariga nisbatan yuqori rivojlanish sur’atlariga ega. Istiqbolda bosma mediaga bo’lgan ehtiyoj ham sezilarli o’sadi. Bu bosma tizimlarini qurishda va ishlab chiqarish konsepsiyalari va echimlarini tayyorlashda yangi innovatsiyalar zarurligini taqozo qiladi. Ular yordamida mijozga bevosita yaqin sharoitda talab qilinadigan miqdorda mahsulotni tejamkor darajada tayyorlashga erishiladi. Bosma va elektron axborot vositalari namunalari Ishbilarmonlik va xususiy sohalarda kommunikatsiya sezilarli darajada axborot vositalari (media) yordamida amalga oshiriladi. Bosma media orasida gazeta, kitob va kataloglar bozorning alohida katta ulushini egallaydi. O’rash-qadoqlash mahsulotlarini, shuningdek, reklama va tijoratga oid bosma mahsulotlarini tayyorlash matbaachilik uchun katta ahamiyat kasb etadi. Bosma mahsulotlari aksariyat holatlarda o’rta va katta adadlarda chiqariladi, chunki ishlab chiqarish texnologiyalari qimmat bo’lmagan holda va yuqori sifatda tayyorlashga imkon beradi. Bosma axborot vositalarining axborot mazmuni (matnli va rasmli axborot) statik bo’lib, tez va interfaol darajada o’zgartirilmaydi. Yangi ishlab chiqarish texnologiyalarining buyurtmachilarning istaklariga ko’ra bosma axborot vositalarini personallashtirish, axborotni talab bo’yicha tayyorlash bo’yicha imkoniyatlari kengayib bormoqda. Qo’shimcha moslamalarsiz soddalik bilan foydalanish bosma medianing o’ziga xos ustuvorligi hisoblanadi.

Axborot (ma’lumotlar turi) elektron qurilmalar vositasida (yaratish, qayta ishlash, saqlash va uzatishga mo’ljallangan vositalar), matn, grafika va rasmlar bilan bir qatorda audio va videoqatorlarga (musiqa, dinamik tasvir) ega bo’lishi mumkin (masalan, CD-ROM da). Foydalanuvchi ko’p marta va interfaol rejimda aloqaga kirishishi, taqdim qilinayotgan axborotdan keragini tanlab olishi mumkin. Elektron vositalardan foydalanish qo’shimcha qurilmalardan, xususan, qabul qilish va vizuallashtirish qurilmalaridan foydalanishni talab qiladi. Gibrid bosma tizimlarining tuzilishi Nafaqat u yoki bu bosma usulidan, balki ularning kombinatsiyasidan ham foydalanish mumkinligini ko’rsatuvchi ishlab chiqarish shakllari va tuzilmalari mavjud. Bu holat ishlab chiqaruvchi uchun yuqori rentabelli va buyurtmachi uchun ham foydali bo’lgan qiziqarli ishlab chiqarish yechimlarining yaratilishiga olib keladi. Gibrid bosma tizimlari bosma qolipini ishlatadigan turli bosma usullarini yoki kontaktsiz texnologiyani, shuningdek, ularni o’zaro uyg’unlashtirish yo’li bilan shakllantiriladi. «Kompyuter - …» texnologiyasi uchun «Kompyuter – bosma uskunasi» («Tasvirni to’g’ridan-to’g’ri yozish») va «Kompyuter – bosish» texnologiyalari ko’rsatilgan. «Kompyuter - …» texnologiyalarini uyg’unlashtirish turli xil gibrid bosma tizimlarini yaratish mumkin. Gibrid bosma tizimlari yordamida bosiladigan materiallarning xossalari alohida ahamiyat kasb etadi. Xususan, ular bosma xossalari, bo’yoqni shimishi, bosishning sifati va matoning harakati nuqtai nazaridan qo’llanadigan bosma texnologiyalari talablariga javob berishi kerak. Bosishda turli xildagi bosma bo’yoqlaridan foydalanilishi tufayli ba’zi holatlarda bo’yoqlarning berilish ketma-ketligiga bog’liq holda muammolar kelib chiqishi mumkin. Masalan, ofset bosma usulida bosilgan ko’p bo’yoqli tasvirga purkashli bosma usulida siyoh sepishda o’ziga xos muammoli holatlar yuzaga kelishi mumkin.

1-rasm. «Kompyuter – bosma uskunasi» va «Kompyuter – bosish» texnologiyalari raqamli gibrid bosma tizimlarining asosi sifatida Gibrid bosma tizimlari moduli tuzilishni ko’zda tutib, bunda ko’p bo’yoqli ofset uskunasi, bir yoki ko’p bo’yoqli kontaktsiz bosma uskunasi bilan birgalikda ishlatilishi mumkin. Bunday uyg’unlashuvning afzalligi shundaki, ikkita bosma usuli asosida oqimli ishlab chiqarishni yaratish imkoniyati yuzaga keladi. Bunday uyg’unlikning har bir tarkibi qismi mustaqil ravishda ishlashi mumkin. Bosma va elektron axborot vositalarini ishlab chiqarish Hujjatga statik axborot bilan bir qatorda dinamik videoqator, virtual reallik VR (Virtual Reality) yoki kengaytirilgan reallik AR (Augmented Reality) ko’rinishida mundarija kiritilishi mumkin. Tayyorlanishi kerak bo’lgan hujjat axborot Ma’lumotlar fayli ( PostScript, PDF ) Sahifa (rasm, grafika, matn, bir bo’yoqli, ko’p bo’yoqli) RIP rastr protsessori “ Kompyuter - bosma uskunasi” Tasvirni bevosita bosish ( bosma qolipidan ) “ Kompyuter - bosish” ( bosma qolipsiz ) Bir martalik bosma qolip Takroran tasvir tushirish imkoni bo’lgan bosma qolip Bo’yoq surtish Bosish Bosish Nusxa OchiltirishPlastinaga tasvir tushirish ( har bir buyurtmaga ) Masalan, ofset Yuzaga tasvir tushirish ( har bir buyurtmaga ) Har bir nusxaga tasvir shakllantirish Masalan, elektrofotorgafiya Masalan, purkashli bosma Har bir nusxaga bo’yoq bilan tasvir bosish

manbalari (agentliklar, arxivlar va h.k.) vositasida shakllantiriladi. U manbalardan ma’lumotlar fayli sifatida elektron ko’rinishda yoki aslnusxa sifatida fizik tashuvchilarda (masalan, qog’ozda, plenkada) berilishi mumkin. Butun hujjat uchun ma’lumotlar faylini yaratish uskunalarning turli to’plami va konfiguratsiyasiga ega bo’lgan tizimlar yordamida amalga oshiriladi. To’liq shakllantirilgan hujjat ma’lumotlariga ega fayl – raqamli aslnusxa («Digital Master») – elektron hujjatlar ma’lumotlari bankidan (Electronic Document Warenhouse) foydalanib tayyorlanishi mumkin. Ta’kidlash joizki, chiqarishga tayyorlashdagi asosiy farq ranglarga ajratish operatsiyasini amalga oshirishda namoyon bo’ladi. Bosma vositalar uchun u talab qilinadi, elektron axborot vositalari uchun talab qilinmaydi. Bosma va elektron mediani tayyorlash hujjatning mazmunini tayyorlashga asoslanadi. Unda hujjat uchun faylning raqamli ma’lumotlarini tayyorlash bosqichlari, shuningdek, Premedia (Premedia) sohasi ko’rsatilgan. Ma’lumot-larga ega fayl – bu ham bosma, ham elektron vositalarni tayyorlash uchun asos hisoblanadi. Qog’oz tashuvchidagi axborot ancha ko’rgazmali, elektron axborot vositalari uchun esa tegishli texnik qo’llab-quvvatlash talab qilinadi. Multimediali hujjat bir nechta elektron medialardan (televidenie, radio, Internet, CD-ROM) foydalanish yo’li bilan yaratilishi mumkin. Hujjat quyidagi axborot tarkibiy qismlariga ega bo’ladi: matn, rasmlar, grafika va tovush, statik va dinamik shakllardagi video. Multimediali hujjatlar elektron va bosma medianing uyg’unlashuvi bo’lishi mumkin. Bosma media ishlab chiqarish jarayoniga axborot texnologiyalarining kirib borishi elektron vositalar bilan yanada uzviy aloqa ta’sinlanishiga xizmat qiladi. Bu holda raqamli uslublar platforma vazifasini bajaradi. Premedia sohasida, yuqorida aytib o’tilganidek, axborotning mazmuni tayyorlanib, undan bosma va elektron axborot vositalarining har ikki sohasida qo’llaniladi.

«Elektron» kitoblar, «elektron» bo’yoq va «elektron» qog’oz Elektron media (masalan, CD-ROM ga yozilgan yoki Internet orqali) vositasida axborot, hujjatlar va ularning mazmunini uzatish kommunikatsiya sohalarida yangi qiziqarli imkoniyatlarni ochib beradi. Elektron media bosma vositalarga innovatsion muqobil bo’la oladi. Masalan, matnning bir qismiga murojaat qilish, ayniqsa elektron versiyalarda, axborotni izlash va almashish dasturlari yordamida amalga oshadi. Videokliplar, animatsiyalar, tovushli va musiqiy elementlarni qog’oz tashuvchidagi matnli axborot va qo’zg’almas tasvirlar bilan integratsiyalash, an’anaviy kitob bilan solishtirganda, bosma nashrlardan foydalanish darajasini oshiradi. Bunda foydalanish uchun didaktik tayyorlangan komponentlar integratsiyalanishi mumkin. Barcha kitoblar toifasi (belletristika, ilmiy va maxsus adabiyotlar va h.k.) va gazeta sektori elektron axborot vositalarini joriy qilish uchun istiqbolli soha hisoblanadi. Bosma axborot vositalarining afzalliklaridan foydalanish hisobiga elektron vositalarni yanada jozibador va qulay qilishi mumkin bo’lgan yechimlar ishlab chiqilmoqda. «Elektron» kitoblar (E-Books) CD-ROM da elektron kitoblarni tayyorlash va matnli va rasmli axborotni aks ettirish uchun chiqarish qurilmalariga ega tarmoqlardan foydalanish bugungi kunda hech kimni xayron qioldirmaydi 20.2-rasm). Nisbatan katta va qisman murakkab chiqarish qurilmalarining kamchiligi shundan iboratki, ular o’zlarining o’lchami bo’yicha axborot tashuvchi sifatidagi oddiy va qulay kitobdan ortda qoladi. Lekin, tegishli qulay dasturiy ta’minot yordamida elektron vositalar tomonidan taqdim qilingan axborotdan yanada samarali foydalanish mumkin. Biroq, yuqorida aytib o’tilganidek, ularning kamchiligi – nisbatan katta bo’lgan chiqarish qurilmalarining talab qilinishi – bartaraf qilinmagan (2-rasm). Xatto kitobga o’xshash bo’lgan mahsulotlar yaratish uchun egiluvchan displeylarni

yaratish yo’nalishidagi ilg’or ishlanmalar ham hozircha kitobga o’xshash bo’lgan namuna bera olmayapti. «Elektron» kitob (E-Book) ning apparatli asosini yaratish bilan bog’liq bo’lgan ko’plab konsepsiya va ishlanmalar mavjud, masalan, Rocket eBook (NuvoMedia), Softbook (Softbook Press) va EB Study (Everybook) modellar. 3-rasmda misol sifatida Rocket eBook keltirilgan. U foydalanuvchi uchun qulay o’lchamda tayyorlangan va istalgan joyda avtonom rejimda foydalanish imkoniyati yaratilgan. Bunday «elektron» kitobda saqlanadigan axborot hajmi qalin kitoblar hajmidan qolishmaydi. 2-rasm. Kitob va dasturiy ta’minotlar, ko’chma Notebook kompyuterida interfaol ta’lim 3-rasmdagi namuna matnning bir qismida belgilashni amalga oshirish uchun tegishli dastur va interfaol boshqaruv panellaridan foydalanishni namoyon qiladi. Bunday imkoniyatlar kelgusida elektron kitoblarning jozibadorligini oshiradi. Egilmaydigan, qattiq ekran foydalanuvchiga kitob yoki gazetaning egiluvchan varaqlarini «his qilishga» imkon bermaydi. 4-rasmda elektron kitob uchun tadqiqot konsepsiyasi (Philips) keltirilgan bo’lib, unda qog’ozga o’xshash bo’lgan egiluvchan ekranga erishilgan.

3-rasm. «Elektron» kitob (Rocket eBook, NuvoMedia) Bo’yalgan taglik bilan Sahifa matnni belgilash Chizish bilan belgilash 4-rasm. Boshqaruv paneliga ega bo’lgan elektron kitob, foydalaniuvchi kitobning istalgan qismlarini belgilashi mumkin (Softbook, Softbook Press) 5-rasmda «elektron» gazetaning (IBM) tadqiqot loyihasi keltirilgan. U «sahifa» tasavvurini uyg’otuvchi ikki tomonlama ekran ko’rinishidagi 16 ta gazeta sahifasi elementlariga ega. Bunday gazetani, masalan, Internet orqali matn, grafika va rasmlar bilan yuklash mumkin. Sahifani almashtirish

5-rasm. Elektron gazeta (IBM, 1999 y.) Ishlab chiqaruvchilar va yaratuvchilar bosma axborot vositalari tashuvchisi – qog’ozni egiluvchan ekranlar ko’rinishidagi boshqa ma’lumotlar bilan almashtirishga imkoniyatlar izlamoqdalar. Quyida mediani vizuallashtirish uchun yangi turdagi ekranlarning yaratilishini tasvirlovchi bir nechta texnologik yechim, konsepsiya va loyihalar ko’rib chiqilgan. «Elektron» bo’yoq (E-Ink), «Elektron» qog’oz (E-Paper) Qog’ozga o’xshash materiallarni yaratish bo’yicha ko’plab ishlar amalga oshirilgan. Materialda electron signallar vositasida matnli va rasmli axborot aks ettiriladi. Qog’oz o’rnini bosuvchilar ma’lumotlarni to’plash va ko’p marta foydalanish (o’chirish, nusxa ko’chirish) imkoniyatiga ega bo’lishlari kerak. Electronic Ink (E-Ink) elektron bo’yog’i. 1996 yilda Massachusets texnologiya instituti MIT (Massachusetts Institute of Technology, Cambridge, USA) tomonidan elektron kitoblar uchun maxsus materiallarni yaratish bo’yicha tadqiqot natijalari e’lon qilingan. Ularda o’quvchi uchun kerak bo’ladigan axborot raqamli uslublar vositasida tushiriladi.

6-rasmda bunday materialni yaratishning ikkita varianti sodda holda tasvirlangan. Bu «qog’oz» ko’p qatlamli tuzilmada bo’lib, komponent sifatida sharsimon shaklli mikrokapsulalarga ega (diametri taxminan 100 mkm), ular yuzasining yarmi oqqa, qolgan qismi qoraga bo’yalgan. Ular dipol hisoblanadi (6- rasm, a), shuning uchun aylanishda ularning orientatsiyasi elektr signallar vositasida o’zgaradi. Shu tarzda material oq va qora ranga ega bo’ladi. Unda rasmli axborot shakllantiriladi. Signal olib tashlanganidan keyin mikrokapsulalarning holati avtomatik eslab qolinadi. Axborotni o’chirish yoki yangisini tushirish ham elektrik signallar vositasida amalga oshiriladi. Mikrokapsulalarni tayyorlash va ko’p qatlamli substratda joylashtirish bilan bir qatorda, boshqaruv tizimini yaratish ham asosiy muammolardan biri hisoblanadi. Bu ko’rinmaydigan signalli shinalar matritsasi bo’lishi kerak. Ushbu konsepsiya «Electronic Ink» deb nomlanadi, ya’ni «elektron bo’yoq» ma’nosini beradi. Ushbu axborot tashuvchi yordamida ko’p sahifali kitobni yaratish mumkin (6- rasm, a da ko’rsatilgan). Qog’ozning o’rnini bosiluvchi materiallarni yaratish bo’yicha bu konsepsiya bo’yicha bir qator ishlar amalga oshirilmoqda, uni amalga oshirishning turli variantlari mavjud. Ma’lumki, 1999 yilda qayta tashkil qilingan (E Ink Corp.) firma o’zining yangi mahsuloti sifatida «E-Ink» asosida tayyorlangan katta o’lchamli indikator panellarini ishlab chiqardi. E-Ink firmasidan etib keladigan axborot mikrokapsulalar vositasida «qog’oz»ning rangini o’zgartirish bo’yicha keyingi ishlanmalar haqida axborotga ega. Ular (6-rasm, b) shaffof qobiqqa ega bo’lib, uning ichida to’q rangli (masalan, ko’k) bo’yovchi va oq pigmentning juda mayda zarrachalari mavjud. Elektr maydon ta’siri ostida oq pigment zarrachalari qobiq ichida «qog’ozning yuzasiga» harakatlanishi mumkin. Bu tegishlicha oq rangning hosil bo’lishiga olib keladi. Agar maydonning qutbliligi o’zgarsa, zaryadlangan oq pigmentlar yuzadan qarama-qarshi tomonga o’tadi, to’q rangli bo’yovchi esa yuzaga tegishli rang beradi.

6- rasm . Elektron kitoblarda axborot berish uchun mo ’ ljallangan elektron siyoh ( E - Ink ) a aylanuvchi mikrokapsulalardan ( MIT ) foydalanish konsepsiyasi , (12.2-1); b to ’ ldirilgan mikrokapsulalardan foydalanish konsepsiyasi ( E Ink Corp / MIT ; 1999 y .) Yaqin yillar ichida E-Ink texnologiyasi asosida tayyorlangan elektron kitoblarning amaliyotda qo’llanilishi taxmin qilinmoqda. «Gyricon», «elektron qog’oz» (E-Paper). XeroxPARS (PARC –Palo Alto Research Center tadqiqot markazi, Kaliforniya, AQSH) firmasi tomonidan ishlab chiqilgan, «Gyricon» nomini olgan loyiha elektron qog’oz (elektron siyoh) ni amalga oshirish sohasidagi ishlanmalardan biri hisoblanadi. Bu «elektron qog’oz» yuqorida bayon qilingan konsepsiyaga o’xshash va Xerox firmasining avvalroq olingan patentiga asoslangan. Bu holda ham mikrokapsulalar «elektron qog’oz» ning (E-Paper) muhim tarkibiy qismi hisoblanadi, ular bir tomondan oq, ikkinchi tomondan qora ranga bo’yalgan. Bir tomoni musbat zaryadga, ikkinchi tomoni manfiy zaryadga (dipol) ega. Mikrokapsulalar elektr maydonida orientatsiyalanadi. Bunda materialning yuzasida tasvirning shakllanishi elektr signallari yordamida amalga oshirilishi mumkin. («Gyricon» nomi grekcha «gyro» – aylanish va inglizcha «icon» – simvol so’zlaridan kelib chiqqan). 1995 yildan beri bu usulni amalda qo’llash bo’yicha jadal ishlar olib borilmoqda. 7-rasmda qanday qilib mikrokapsulalar yordamida (diametri taxminan 100 mkm, bu taxminan 250 dpi bo’lgan imkonli qobiliyatga mos keladi) tasvirning oq-qora elementlarining shakllanishi ko’rsatilgan. Bu loyihani ishlab chiqish uchun

uni amalga oshirish va rulonli materialni tayyorlash bo’yicha firma konsorsiumi (Xerox, 3M) tashkil qilingan. Ko’rsatilgan usul bo’yicha rangni hosil qilish konsepsiyasi, rangli filtrlardan foydalanish va mikrokapsulalarning diametrini 30 mkm gacha kichraytirish bilan bir qatorda, hozirda muxokama bosqichida. Yuqorida bayon qilingan «kitob sahifalari» ni olish bo’yicha «E-Ink» va «EPaper» konsepsiyalari yangi turdagi displeylarni, xususan, reklama e’lonlari uchun katta o’lchamli displeylarni qurish uchun qo’llanilishi mumkin. E-Ink firmasi shunday texnikani ishlab chiqarishga tayyorgarlik ko’rmoqda. Axborotni saqlash va uni takroran yozish imkoniyati, shuningdek, «elektron qog’oz» ning yassi tuzilmasi minimal energiya sarfi nuqtai nazaridan o’ziga xos jozibador hisoblanadi, bu sohadagi ishlanmalar boshqa sohalarda ham o’z o’rnini topishi mumkin. Yuqori darajada egiluvchan LED va LEP displeylar. So’nggi yillarda elektron-nur trubkali displeylar CRT (Cathode Ray Tube) suyuq kristalli displeylarga LCD (Liquid Crystal Display) o’z o’rnini bo’shatib bermoqda. Ular yassi ekranga va nisbatan kichik o’lchamlarga ega. Eng yangi ishlanmalar LCD texnologiyasi asosida egiluvchan rangli displeylarni yaratish bilan bog’liq, masalan Minolta). Avval taqdim qilingan «E-Paper» va «E-Ink» egiluvchan displeylarni yaratish imkoniyatlarining kengligidan dalolat beradi. Ularda tasvir material qatlamida rangni hosil qiluvchi elementlarni qayta orentatsiyalash yo’li bilan hosil qilinadi [5]. Bu sohadagi yana bir ishlanma sifatida organik diodlar OLEDs (Organic Light Emitted Diodes) ni ko’rsatish mumkin, ular polimerlarning elektrolyuminessensiyasi hodisasiga asoslanadi (20.7-rasm). Materialga kuchlanish berish uning oniy yorishishiga olib keladi. OLED asosida egiluvchan rangli displey olish uchun ko’p qatlamli substrat tarkibiga ko’k, yashil va qizil ranglar uchun turli yorug’likka sezgir polimerlar kiritiladi (Buyuk Britaniyaning Cavendisch laboratoriyasi va Yaponiyaning Seiko-Epson firmasi ishlanmalari). Adabiyot manbalaridan ma’lumki, maxsus purkashli bosma tizimlari yordamida yorug’likka

sezgir polimerlarni qoplash texnologiyasi bilan bog’liq konsepsiya ustida ishlanmoqda. 7-rasmda egiluvchan polimer displey namunasi keltirilgan. Biroq u E-Ink va E- Paper «elektron qog’ozi» dan farqli ravishda, axborotni eslab qolish qobiliyatiga ega emas. Polimerlar doimiy ravishda energiya berib turilganda ta’sirlanadi. Organik birikmalar asosida egiluvchan displeylar (OLED) olish texnologiyasi so’nggi vaqtlarda qisqacha LEP (Light Emitting Polymer) nomini olgan. 7-rasm. «Gyricon» elektron qog’ozi (raqamli axborot yozish uchun egiluvchan tushauvchi): a «bosma sahifa» namunasi; b bir rangli axborotni hosil qilish uchun mikrokapsulalar ko’rsatilgan tasvirning kattalashtirilgan lavhasi (mikrokapsulalar diametri taxminan 100 mkm) (Gyricon, Xerox) Bunday displeylarning yuqori darajadagi egiluvchanligi asosiy ustuvorliklardan biri hisoblanadi, bu ularni kichik radius bilan trubka shaklida o’rashga imkon beradi. Kamchiligi: nisbatan chegaralangan xizmat muddatini ko’rsatish mumkin. Electronic Book elektron kitobining egiluvchan displeyi ko’p rangli yorishadigan organik polimerlarga ega. Ko’p marta yoziladigan qog’oz. Ba’zi bir fizik-kimyoviy effektlarda qizdirish yo’li bilan polimerlardan tayyorlangan ko’p qatlamli materiallarda rangning o’zgarishiga erishish mumkin. Ba’zi firmalarning maqola va patentlarida, masalan RICOH firmasi ma’lumotlarida ushbu «qog’oz» (material) ning ish tamoyili haqida axborot keltirilgan.

«Termosezgir qog’oz» lar asos, yozish va himoya qatlamlaridan tashkil topadi. Issiqlik ta’siri ostida, masalan, NIP-texnologiyada qo’llanadigan termik boshcha yoki termik lazer diodlari ta’siri ostida materialda yorug’likning o’tishi yoki qaytarilishiga ta’sir qiluvchi qatlamning xossalari o’zgaradi. 8-rasm. Organik yorug’lik diodlari Organic Light Emitted Diodes (OLED) dan foydalanib yaratilgan egiluvchan displey (Cambridge Display Technology) Ma’lumki, termosezgir polimerlar nisbatan shaffoflashib qolishi mumkin. Polimer oq yuzaga ega bo’lgan asosga surtiladi. Yorug’lik o’tkazmaydigan (qora) qatlam issiqlik ta’siri ostida yorug’lik o’tkazadigan (och rangli) bo’lib qoladi. Shunday qilib tasvirning hosil bo’lishi uchun zaruriy effekt yaratiladi. Shaffoflikning o’zgarishi qaytar jarayon hisoblanadi. yuzaning yana bir jinsli (qora) holatiga qaytish mumkin. Bunday material rulonli ko’rinishdagi «elektron» kitob tayyorlashda qo’llanilishi mumkin. «Sahifalarni varaqlash» rulonli materialni yozish va o’rashda tasvirni o’chirish va yangisini yozish bilan amalga oshirilishi mumkin. Termosezgir materiallar ham elektron kitoblar sahifalarini, ham displeylarni tayyorlashda qo’llanilishi mumkin. Mavjud holati va rivojlanish tendensiyalari. Yuqorida ko’rib chiqilgan «Electronic Ink» va «Electronic Paper», egiluvchan displeylar va «ko’p marta yoziladigan qog’ozlar» texnologiyasi asosidagi elektron kitoblarni tayyorlash

namunalari elektron usul bilan yoziladigan tashuvchilarni yaratish bo’yicha katta xarakatlar amalga oshirilayotganligidan dalolat beradi. Ular bosma va elektron axborot vositalarining tashqi o’xshashligi «tasavvurini» uyg’otadi. Axborotni o’qish va yozishda energiya sarfi minimal, yozish qurilmasini axborot uzatish tarmoqlari bilan birlashtirish imkoni paydo bo’ladi. Biroq, ishlanmalarni bozorga chiqish holatiga etkazish uchun hali ancha harakatlar talab qilinadi. Seriyali mahsulotlar ishlab chiqarish uchun ancha vaqt bor, lekin bu ishning imkoni mavjud. Hozirgi kunda mavjud bo’lgan elektron media va «E-Book» elektron kitob yoki gazeta ko’rinishidagi bosma vositalarning o’rnini bosa olmaydi. Yangi texnologik imkoniyatlar, albatta, o’z qo’llanish o’rnini topadigan kommuni-katsiya va axborot vositalarini yaratishga imkon beradi. Multimedia mahsulotlari bosma vositalar yangi elektron media turlari bilan uyg’unlashtirilganda foydagi gibrid echimlarga aylanadi. Bozor ulushi va rivojlanish tendensiyalari Yangi elektron texnologiyalarning jozibadorligi va axborotni tarqatishda turli kommunikatsiya muhitlaridan foydalanish imkoniyatlari bosma mahsulotlar bozoriga ta’sir ko’rsatadi. Tendensiyalarni va bosma hamda elektron vositalarga bo’lajak talablarni sinchkovlik bilan tahlil qilish va prognozlash talab qilinadi. Bosma medialariga bo’lgan talabni aniqlovchi boshlang’ich omillar 20.9-rasmda bosma axborot vositalari bozoridagi talabni aniqlab beruvchi omillar sanab o’tilgan. Ulardan eng asosiylari quyidagilar: aholi tarkibidagi umumiqtisodiy o’zgarishlar va siyosiy ta’sir. Demokratlashtirish axborotdan global va erkin foydalanishga xizmat qiladi. Aholining barcha qatalmlari oarsida ijtimoiy hayotda ta’lim va tarbiyaning o’rni juda muhim. Butun hayot davomida ta’lim olish singari, ular bosma mahsulot ishlab chiqarishga ijobiy ta’sir o’tkazadi.

Ekologik talablar shaxsni atrof-muhitni chuqurroq idrok qilishga undaydi. Bularning barchasi axborotdan ko’proq foydalanish zaruratini atqozo qiladi. Axborot vositalari «landshafti» ko’p qirrali bo’lib bormoqda, talab palitrasi kengayib bormoqda. Tarmoq nafaqat insonlar guruhiga, balki alohida shaxslarni yo’naltirilgan mahsulot ishlab chiqarishga e’tibor qaratmoqda. Bunda yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va innovatsiyalarni joriy qilish alohida ahamiyat kasb etadi. Shu bilan bir vaqtda texnologiyalar, iqtisodiy va ijtimoiy sohalardagi innovatsiyalar va o’zgarishlar bosma va elektron axborot vositalariga bo’lgan talabning transformatsiyalanishiga olib keladi. 9-rasmda, yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, bosma axborot vositalariga bo’lgan talabga ta’sir ko’rsatuvchi omillar ko’rsatilgan. Bosma vositalarning imkoniyatlari va mavjud holati ancha keng va yuqorida sanab o’tilgan sohalarga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bosma vositalarning tuzilmasi va tarkibi jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy sohalarida yangi tendensiyalarni yaratishga imkon beradi va shu orqali madaniyat darajasining o’sishi ta’minlanadi. Bosma va elektron axborot vositalari o’zlarining qo’llanilish sohalariga va bozor segmentlariga ega bo’lib, bir-biri bilan qisman raqobatga kirishadi. Bosma axborot vositalariga bo’lgan talabni tahlil qilish shuni ko’rsatdiki, elektron medianing keng tarqalib borishi bilan so’nggi yillarda bosma vositalarga bo’lgan talab ham oshib bormoqda. Masalan, ma’lumotnomalar, elektron media va ularga xizmat ko’rsatish haqida axborotlar o’z zaruriyatini yo’qotmagan. Bu manbalar elektron vositalardan foydalanish imkonini beruvchi funksional ma’lumotlarga ega.

Umumiy iqtisodiyot Ommaviy axborot Aholi vositalari Tarbiya va ta’lim 9-rasm. Bosma axborot vositalariga bo’lgan talabni aniqlovchi omillar 9-rasmda bosma axborot vositalarga taalluqli bo’lgan mahsulotlar guruhi ko’rsatilgan, bir vaqtning o’zida talab qilinadigan sifat mezonlari va adadlarning namunaviy o’lchamlari keltirilgan. Bir tomondan, bunday xilma-xillik bosma vositalarga bo’lgan talabning ustuvorligi, ikkinchi tomondan tayyorlashga kam xarajat talab qiladigan ishlab chiqarish texnologiyalarini qo’llash zarurati bilan bog’liq. Bundan tashqari, shu rasmda bosma va elektron axborot vositalariga bo’lgan prognoz berilgan. Ma’lumotlarga statistik ishlov berish natijasida odamlar bo’sh vaqtlarida asosan qanday axborot vositalaridan foydalanishlari aniqlangan (axborot vositalari turlaridan birgalikda foydalanish e’tiborga olinmagan). Radio, televidenie, shuningdek, bosma axborot vositalarining etakchi holatni egallashi hayratlanarli emas. Kelajakda bosma axborot vositalariga bo’lgan talabning qanday bo’lishi jamiyatning tarbiya, ta’lim, madaniyat va moddiy hayot sohalaridagi rivojlanishi tendensiyalariga bog’liq. Televizion ko’rsatuvlarni ko’rish va elektron mediadan Jahon savdosi Siyosat EkologiyaTexnologiya Bosma mediaga talab

foydalanish o’rniga kitob o’qishning yanada keng tarqalishi kutilmoqda. Bosma axborot vositalari bilan bir qatorda elektron axborot vositalaridan foydalanishning ham o’sishi bashorat qilinmoqda. Elektron axborot vositalari va online xizmatlar elektron biznes Electronic Business (E-Business), elektron tijorat va boshqa imkoniyatlarni ta’minlaydi. Bu tegishli bosma axborot vositalariga bo’lgan ehtiyojga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Kitoblarni elektron buyurtma qilish butun dunyo bo’ylab amalga oshiriladi. U elektron biznes doirasida ma’lum faoliyat sohasini ochib beradi va bosma mahsulotlari adadining ko’payishiga olib keladi. Kitob do’konlari va shahobchalarida rangdor kitoblar, jurnallar va boshqa bosma media vositalari bilan savdo qilish elektron kataloglarni o’rnatish yo’li bilan qo’shimcha qo’llab-quvvatlanadi, masalan kerakli nashrni izlash va uning tarkibi bilan tanishish uchun maxsus terminal («Infopoint») vositasida. Bosma vositalar foydalanishning soddaligi, bezatilishining yuqori darajadagi standarti va ishlab chiqarishning qimmat emasligi bilan tavsiflanadi. Elektron media esa dolzarbligi, lokal va global tarmoqlarda keng imkoniyatli interfaol darajada qo’llanilishi bilan ajralib turadi. Butun dunyoda bosma medianing rivojlanishini va yangi elektron texnologiyalarning imkoniyatlarini prognoz qilishga harakatlar amalga oshirilmoqda. Ishlab chiqaruvchilarni kelajakda bozorda axborot vositalarining taqsimlanishi qanday bo’lishi qiziqtiradi. Bu ma’lumotlardan kelib chiqadiki, texnologiyalar, iqtisodiyot va jamiyatdagi o’zgarishlar bosma va elektron axborot vositalari yordamida olinadigan axborotga bo’lgan ehtiyojning o’sishiga olib keladi. Elektron axborot vositalari bosma vositalarga nisbatan kelajakda yanada keng tarqalishi bilan ajralib turadi. Bosma va elektron media bozorlarining pulli ifodalangan ulushlari elektron vositalar tomoniga siljiydi. Uzoq muddatli prognozlar shuni ko’rsatmoqdaki, bosma medianing elektron mediaga nisbati o’rtacha 50:50 bo’lishi kutilmoqda (2000 yilda u taxminan 60:40 ni, 1995 yilda esa 70:30 ni tashkil qilgan).

10-rasm. Bosma axborot vositalari sotuviga xizmat qiluvchi elektron media: a kitoblar buyurtmasi uchun elektron biznes E-Business (amazon.de); b jurnallarning nomlarini izlash va tanlash hamda buyurtma qilish uchun tarkibi bilan tanishish uchun katalog (Infopoint/Wisbadener Konzeptgruppe) Mahsulot ishlab chiqaruvchilar, uskuna yetkazib beruvchilar, buyurtmachilar va tarqatuvchilar uyg’unligida bosma vositalarga bo’lgan ehtiyojning qondirilishi masalasi muhim hisoblanadi. Yana bir muhim savol – bosma vositalarni ishlab chiqarishda texnika va texnologiyalar rivoji. Kontaktsiz Non Impact Printing ishlab chiqarish tizimlarinig yanada kengayishi kutilmoqda (11-rasm). Shu bilan bir vaqtda ofset bosma usuli va uning bosma qolipi etakchilik holatini saqlab qoladi. 11-rasm. Bosma va elektron axborot vositalarining bozorda taqsimlanishi va o’sishining prognozi

Axborot vositalarining umumiy bozorida bosma vositalarining nisbiy ulushi kamaygani bilan, ularga bo’lgan mutloq ehtiyoj oshib bormoqda. O’ramlar, gazetalar, jurnallar, shuningdek, reklama bosmasi sohasida ishlab chiqarishning sezilarli o’sishi kutilmoqda. Kitob bozori uchun pessimistik holda talabning bir oz pasayishi yoki stagnatsiya kutilmoqda. Nashriyot va bosmaxonalar uchun ham bosma, ham elektron axborot vositalariga bo’lgan ehtiyojning o’sishi ishlab chiqarish ikki xil turdagi mediani tayyorlashga moslashishi, ularni tayyorlashning raqamli texnologiyalaridan foydalanishi mumkinligini anglatadi. Ishlab chiqaruvchilar ko’p adadli mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun «Kompyuter – bosma qolip» tizimiga asoslangan texnologiyalardan, avtomatlashtirishning uslub va vositalaridan yanada keng foydalanadilar. Bir vaqtning o’zida kichik adadlar va personallashtirilgan mahsulotlarning («Talab bo’yicha bosish») bir nechta nusxalari uchun kontaktsiz bosma (Non Impact Printing) texnikasi asosidagi tizimlardan ham keng foydalaniladi. 11-rasmda «Nashriyot uyi» (House of Publishing) tasvirlangan. Rasmdan ko’rinib turibdiki, kelajakda doimiy ravishda barcha bosmaxonalar raqamli texnologiyalar asosida faoliyat ko’rsatadi va buyurtmachilarga bozor talabidan kelib chiqqan holda ham bosma, ham elektron media xizmatlari ko’rsatiladi. 11 rasmdan ko’rinib turibdiki, «Nashriyot uyi» (Informations-Publisher) da premedia sohasiga, ya’ni mazmun va bezatilish sohasiga e’tibor kuchaytiriladi. Bosma va elektron axborot vositalarini ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish tizimlarining apparatli va dasturiy ta’minotlari hujjatlarni raqamli usulda tayyorlashga moslashib bormoqda. Raqamli ishlab chiqarish oqimi (digtale Workflow) mahsulotni tez, yuqori sifatdi va tejamkor tarzda ishlab chiqarish uchun barcha texnologik bosqichlarning birlashtirilishini ta’minlaydi. Bunda bosma, elektron yoki krossmedia (cross-mediale Produktion, Cross-Media-Publishing) variantlaridan qaysi biri tayyorlanayotganligining ahamiyati yo’q. Mahsulotlarni sotishda lokal va global tarmoqlardan foydalanish katta ahamiyat kasb etadi. Ular ma’lumotlarni muvaffaqiyatli tarzda etkazib berishga asos yaratadi. Nashriyot uyi

(House of Publishing) 11-rasmga muvofiq «bitta tom ostida» bosma va elektron medialarni krossmediali ishlab chiqarish imkoniyatini ko’rsatadi. Biroq, bunday turdagi korxonalar odatiy hisoblanmaydi. Bugungi kunda, ehtimol kelajakda ham, mijozlar va bozorning ehtiyojlarini qondirishda katta korxonalar bilan bir qatorda, o’rta va kichik korxonalar ham ishtirok etadi. Bozorda muvaffaqiyatli faoliyat ko’satish va jahon hamjamiyatida boshqa korxonalar bilan muvaffaqiyatli aloqalarni o’rnatish uchun ular maqsadli tarzda va o’z vaqtida ishlab chiqarish vositalariga sarmoyalar kiritib borishlari talab qilinadi. Hozirgi vaqt «axborot davri» tushunchasi bilan tavsiflanmoqda. Bu turlituman kommunikatsiya innovatsiyalari, kompyuter texnikalari, dasturiy vositalarni ishlab chiqish, tarmoqlardan foydalanish va h.k. lar bilan bog’liq. Raqamli ma’lumotlar, kommunikatsiya texnologiyalari, raqamli bosma usullariga ega «axborot davri» bugungi kun bilan tugallanmaydi. Ko’p sonli ssenariy va prognozlar bosma va elektron medialar uyg’unligining buzilishi, ulardagi ustuvorlik jihatlarining yo’qolishidan darak berayotlanligi yo’q. Avvalgi yillardagi bosma axborot vositalarining joriy qilinishining pasayishini ko’zda tutuvchi va shuning uchun xato hisoblangan ba’zi prognozlarga yana bir bor e’tibor qaratamiz: • ≈ 1920 y.: radio bosma axborot vositalarining o’rnini egallaydi; • ≈ 1950 y.: televidenie bosma axborot vositalarining o’rnini egallaydi; • ≈ 1980 y.: kompyuter bosma axborot vositalarining o’rnini egallaydi; • ≈ 1990 y.: Internet bosma axborot vositalarining o’rnini egallaydi. Bu prognozlarning barchasi yangi paydo bo’lgan texnologiyalarning jozibadorligiga va ba’zida eski axborot vositalarini almashtirish istagiga asoslangan. Bunda bu prognozlarning birortasi o’zini oqlamadi. Matbaaning zamonaviy holati va rivojlanish tendensiyalari. Bosma axborot vositalari hozirgi vaqtda etakchi hisoblanadi va yana uzoq vaqt davomida shunday bo’lib qoladi. Ularga ehtiyoj katta va ular jamiyat rivoji va muvaffaqiyatining kafolati hisoblanadi. Ular elektron axborot vositalari bilan o’zaro bog’liqlikda va

uyg’unlikda yangi multimediali mahsulotlarning yaratilishiga xizmat qiladi va bu sohada yangi imkoniyatlarni ochib beradi. Elektron axborot vositalari umuman olganda, bosma mediaga bo’lgan talabni qo’llab-quvvatlaydi va kengaytiradi, uni bozorning alohida segmentlaridan siqib chiqarmaydi.

Adabiyotlar : 1. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 592 бет. 2. Мирзиёев Ш.М. Танқидий тахлил, қатъий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 104 бет. 3. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 488 бет. 4. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиёти ва халқ фаравонлигининг гарови. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 48 бет. 5. Helmut Kippxan. Handbook of printmedia: Technologies and Production Methods. Germany, 2014. 6. Yeshbаyеvа U.J. Bоsish jаrаyoni tехnоlоgiyasi: O’quv qo’llanma. T.: Iqtisod moliya. 2010 yil. 288 bet. 7. Yeshb а y е v а U.J. B о sish j а r а yoni t ех n о l о giyasi: L а b о r а t о riya ishini b а j а rishg а mo’lj а ll а ng а n uslubiy qo’ll а nm а . T.: TTYЕSI bоsmахоnаsi. 2013 yil

O'xshashlar

Gаzеtаni bosish

Asosiy bosish usullarining umumiy tavsifi

Texnik sistemaning «hayot» tsikli va loyihalash jarayonining undagi o’rni. Fanining maqsadi va vazifalari

Yog‘-moy sanoatining paydo bо‘lishi va rivojlanish tarixi

Ko’p bo’yoqli bоsish jаrаyoni tехnоlоgik хususiyatlаri