Asosiy bosish usullarining umumiy tavsifi - Texnika va texnologiya - Referatlar

Asosiy bosish usullarining umumiy tavsifi

Yuklangan vaqt:

14.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

571.5 KB

Ko'chirib olish

Asosiy bosish usullarining umumiy tavsifi Reja: 1. An’anaviy bosma usullari 2. Bosma qolipidan foydalanmaydigan bosish usullari 3. Varaqli va rulonli bosma 4. Bosma jarayonlarini boshqarish

An’anaviy bosma usullari Bosma tizimlari. An’anaviy bosma usuli bir umumiylikka ega: bosma tasvirlar mexanik barqaror bosma qolipga mahkamlangan va shuning uchun о ’zgarmaydi. Buning natijasida xuddi о ’sha bir qolip yordamida bosma uskunasida xuddi о ’sha bir tasvirni k о ’p marta bosish yuqori sifatga erishish mumkin. XIX va XX asrlardagi tipografiya bosmasining о ’rtacha va katta o’lchamdagi bosma uskunalari “tekislik silindr” ga, va “rotatsion” prinsipi usulida ishlagan. Hozirgi vaqtda yetakchilik qilayotgan bosma usullari ofset, chuqur va fleksografiya bosma uskunalari soatiga 5000 dan 100000 gacha k о ’p rangli mahsulotlarni bosishga moljallangan b о ’lib, «silindrgan silindrga» prinsipida ishlaydi. XX asr о ’rtasidan boshlab «kontaktsiz» (NIP Non-Impact-Printing) deb atalgan boshqa bosma usullari ishlab chiqildi. Bu texnologiyalarda bosma qolip har bir nusxa uchun yangilanadi ( elektrofotografiyada kabi). Bosma qolipidan foydalanishga asoslangan an’anaviy bosma usullari va «moddiy» bosma qolipiga ehtiyoj sezmaydigan kontaktsiz bosma usullari (NIP – Non-Impact-Printing) farqlanadi. Kontaktsiz usullar – bular asosan elektrofotografiya va purkashli bosma (elektrofotografiya aniq ma’no nuqtai nazaridan kontaktsiz hisolanmaydi, u bosishda kam miqdordagi bosimdan foydalanilganligi tufayli kontaktsiz usulga taalluqli qilib kiritilgan). Bosma usullarining barchasi bitta maqsadni ko’zlaydi: axborotni materialga ko’chirish (masalan, varaqli yoki rulonli qog’ozga). Bu vazifani bajarish uchun bosma jarayoni uchun bosmaga tayyorlash bosqichi, shuningdek, bosishdan keyingi, yakunlovchi – bosma mahsulotlarini yaratuvchi bosqich talab etiladi. Bo’yoq qatlamini ajratish va uning bir qismini bosiluvchi materialga yoki oraliq tashuvchiga ko’chirish yo’li bilan bo’yoq surtish asosan quyidagi parametrlarga bog’liq bo’ladi: - bosma qolipidagi bo’yoq qatlamining qalinligi (bo’yoqni uzatish);

- kontakt vaqti (bosish tezligi va bosma silindrining geometrik parametrlari); - bosishning solishtirma bosimi; - bosma bo’yog’ining reologik xossalari; - xarorat sharoitlari (xaroratning bosma bo’yog’ining reologik xossalariga ta’siri); - bosiluvchi material va bosma qolipi yoki oraliq tashuvchi yuzasiningxususiyatlari (namlanuvchanlik, shimish xususiyati, g’adir-budirligi va h.k.). Bosiluvchi materialdagi bo’yoq qatlamining qalinligi unda keyinchalik bo’yoqning mustahkamlanishi bilan aniqlanadi. Bosish tezligining ortishi bilan shimuvchan va shimmaydigan bosiluvchi materiallarda ko’chiriladigan bo’yoqning miqdori kamayadi. Kontakt vaqti qisqaradi. Bilvosita bosishda bo’yoq tushirish ikkita bosqichda amalga oshadi: bosma qolipidagi bo’yoq qatlami rezina matoli plastina bilan kontaktlashadi, bunda bo’yoq qatlamining bir qismi unga o’tadi. Shundan so’ng bo’yoqning bosiluvchi materialga ko’chirilishi sodir bo’ladi. Bo’yoqning ajralishi jarayoni bir qator hali tadqiq qilinmagan xodisalar tufayli murakkablashadi. Ofset bosma. Bosiluvchi va oraliq elementlar bitta tekislikda yotadi, lekin yuzasining fizik-kimyoviy xususiyatlari farqlanadigan turlicha materiallarga mos keladi (masalan, alyuminiy va polimer qoplam). Bosish jarayonida bosilishi kerak bo’lmagan maydonlar bo’yoqni o’ziga qabul qilmaslik uchun oldindan namlanadi. Keyin esa bosma qolipiga bo’yoq suritaladi va u faqat bosiluvchi elementlarga yopishadi (rasm 1). Ofset bosma tekis bosmaning asosiy turi bo’lib, hozirgi vaqtda etakli bosma usuli hisoblanadi. Ofset bosma – bilvosita bosma usuli bo’lib, bo’yoq dastlab oraliq tashuvchiga (rezina matoga) ko’chiriladi, u erdan esa bosiluvchi materialga o’tkaziladi.

1-rasm. Tekis bosma usulining bosma qolipi: a – shakli; b – kattalashtirilgan tasviri Yuqori bosma. Bu bosma usulida bosiluvchi elementlarning yuza maydonlari (harflar, chiziqlar, rastr nuqtalari va h.k.) qolip yuzasidan chiqib turadi va bitta tekislikda yotadi (rasm 2). Bosma qolipi bo’yoq bilan qoplanganda bo’yoq chiqib turgan (bosiluvchi) elementlarga yopishadi va keyin bosim ostida bosiluvchi materialga ko’chiriladi. Kitob bosishga mo’ljallangan yuqori bosmada qattiq (metall qotishmasidan tayyorlangan) bosma qolipidan, fleksografiya bosmada esa yumshoq, egiluvchan bosma qolipidan foydalaniladi b 2-rasm. Yuqori bosma usulining bosma qolipi: a – shakli; b – kattalashtirilgan tasviri Yuqori bosma texnologiyasi quyidagi bosma tizimlarida qo’llaniladi: Bosma qolip Bo’yoq a

- yuqori (tipografik) bosma; - fleksografik bosma; - tipoofset bosma yoki yuqori ofset. Tipografik bosma – yuqori bosmaning eng qadimiy usuli hisoblanadi. Mohiyati jihatidan terish uchun alohida literalarni tayyorlash va ulardan foydalanishdan iborat bo’lgan Gutenbergning XV asr o’rtalaridagi ajoyib ixtirosi qo’lyozmalarni ko’paytirish va kitob tayyorlashni tezlashtirishga va tejamkor qilishga imkon berdi. Tipografik bosmada bosma kontaktining turli shakllaridan foydalaniladi: - tekislik – tekislik – tigelli uskunalarda bosish; - tekislik – silindr – tekisbosma uskunalarida bosish (tarixiy nomitezkorbosish uskunasi); - silindr – silindr – rotatsion uskunalarda bosish yoki rotatsion bosish. 3-rasm. Yuqori bosma (tamoyili) So’nggi o’n yillikda tipografik bosma o’z ahamiyatini yo’qotib bormoqda, birinchi navbatda bosma qolipini tayyorlash usullarining mehnat sig’imi yuqori bo’lganligi sababli. Katta o’lchamli varaqli mahsulotlarni sifatli bosishga faqatgina tekis bosma uskunalarida erishiladi. Bosma qoliplari va ularning qismlarining turlicha bo’lishi tipografik bosma uchun xos hisoblanadi: linotipli terish, qo’lda terish, plastinalar va stereotiplar. Ular turlicha materiallardan tayyorlanishi mumkin: gart, rux va misning qotishmasi va fotopolimerlanuvchi sintetik materiallar. Kam adadli yuqori Bo’yoq surtish Bosiluvchi materialga ega bosma silindri Bosiluvchi elementlari balandroq bo’lgan bosma qolip

badiiy mahsulotlarni tayyorlash uchun yog’och va rezinadan tayyorlangan qoliplardan foydalaniladi. Tipografik bosmada tasvir va grafikalarni bosish uchun turli plastinalar qo’llaniladi: - qo’lda tayyorlangan bosma qoliplar (masalan, yog’och klishelar) originalgrafika bilan badiiy ishlarni amalga oshirishda hozirda ham ma’lum ahamiyatini yo’qotmagan; - fotomexanikadan foydalanib yedirish, shuningdek, elektron o’yish yo’libilan olinadigan metall klishelar; - qatlamni fotopolimerlash va yuvish orqali tayyorlanadigan fotopolimerklishelar hozirda eng keng tarqalgan. Avval qo’llangan metall klishelar (xususan, ruxli klishelar) o’rniga fotopolimer klishelar kelmoqda. Fotopolimer qoliplar tez va oson tayyorlanishi mumkin. Hozirgi vaqtda xususiyatlari, yuvilish chuqurligi va tagligining materiali turlicha bo’lgan, turli variantlarla ishlov berishga mo’ljallangan fotopolimerlanuvchi plastinalarning keng assortimenti taklif qilinadi. Yuqori bosma usulida tayyorlangan nusxa bosiluvchi elementlarning chekkalarida bo’yoqning to’planishini bu bosma jarayonining kamchiligi deb qarash mumkin. Fleksografik bosma – bu qo’llanilishi asosan o’rash-qadoqlash, etiketka va gazeta bosmasi hisobiga kengayib borayotgan yuqori bosma usuli hisoblanadi (rasm 4). Fleksografik bosmaning asosiy farqlab turuvchi jihati – tipografik bosmadagiga nisbatan egiluvchan, nisbatan yumshoq bosma qoliplaridan foydalanish bo’lib, ular bo’yoqni uzatish jarayonini o’zgartirishga imkon berdi. Egiluvchan (yumshoq) bosma qoliplari va maxsus tanlangan (past qovushqoqlikdagi) bosma bo’yoqlari yordamida shimuvchan va shimmaydigan materiallarda ranglarning katta palitrasini olish mumkin. Tipoofset bosmada tasvir qolipidan qog’ozga oraliq tashuvchi – rezinali plastina bilan qoplangan silindr orqali uzatiladi, bu bilvosita yuqori bosmani anglatadi. Ofset bosmadagiga o’xshash tarzda u yuqori bosmaning bilvosita usuli

deb ham nomlanishi, shuningdek, yuqori ofset bosma sifatida ham ko’rilishi mumkin. 4-rasm. Fleksografik bosma uskunasining bosma apparati (rotatsion yuqori bosma tamoyili) Bosma mahsulot Yuqori bosmaning odatiy mahsulotlari: - kichik o’lchamli aksident mahsulotlar; - taklifnoma qog’ozlari; - blanka va formulyar mahsulotlari; - o’ramlar (fleksografik bosma); - etiketkalar (fleksografik va tipografik bosma); - dastakli sumka va paketlar (fleksografik bosma). Chuqur bosma. Bu erda qolip materialidagi bosiluvchi elementlar, aksincha, chuqurlashtirilgan (rasm 5 va 6). Bosma qolipi suyuq, qovushqoqligi past bo’yoq bilan qoplanib, qolipdagi ortiqcha bo’yoq olib tashlanadi va bo’yoq faqatgina qolipdagi chuqurchalarda qoladi. Qolipga bosiluvchi material kontaktlashtirilganda chuqurchalardagi bo’yoq materialga ko’chiriladi. Rotatsion chuqur bosma, shuningdek, san’at sohasida uchraydigan mis va po’latli gravyura chuqur bosmaning asosiy usullari hisoblanadi. bundan tashqari, bu usul qimmatbaho qog’ozlarni bosishda ham qo’llaniladi. Bosma silindri (qattiq)Bosiluvchi material Qolip silindri Bosma qolip (yumshoq) Bo’yoq uzatish Rastrlangan valik Rastrlangan valikning bo’yoqli yacheykalari Bo’yalgan bosiluvchi elementBosiluvchi elementlari yuqorida bo’lgan elastik bosma qolip

Qolipdagi oraliq elementlari bitta doimiy tekislikda joylashgan. Butun bosma qolipiga (oraliq va bosiluvchi elementlarga) bosma bo’yog’i surtiladi, ya’ni qolipga bo’yoq quyiladi. Bosishdan oldin tegishli vosita (bo’yoqni olish uchun qog’oz, mato yoki rakel) bosma bo’yog’ining oraliq elementlardan ketkazilishini ta’minlaydi. b 5-rasm. Chuqur bosma usulining bosma qolipi: a – shakli; b – kattalashtirilgan tasviri Shunday qilib, bo’yoq faqat qolip chuqurliklarida qoladi. Yuqori bosim va adgeziya kuchlari bo’yoqni chuqurliklardan bosiluvchi materialga ko’chirilishini ta’minlaydi. Bunda bo’yoqning bir qismigina unga ko’chadi. Bo’yoq qatlamining ajralishi natijasida katakchalarning to’liq bo’shashi sodir bo’lmaydi. Quyidagilar bo’yoqning ko’chirilishiga ta’sir ko’rsatadi: - bosiluvchi materialning namlanish sharoitlari; - qo’llanadigan materiallarning yuza xususiyatlari; - qog’ozning xossalari; - bo’yoqning qovushqoqligi; - bosim; - bosishning tezligi; - katakchalarning shakli va hajmi. Bosma qolip Bo’yoq a

6-rasm. Chuqur bosma (tamoyili) Chuqur bosma qoliplari, odatda, silindrik bo’ladi. Takrorlanuvchi buyurtmalarga ega bo’lgan korxonalar bunday silindrlarning katta miqdorini saqlashga majbur bo’ladilar. Chuqur bosmaning qolip silindrlari odatda og’ir bo’ladi va maxsus transport va xizmat ko’rsatish tizimlarining mavjud bo’lishini talab qiladi. Katakchalarining maydoni o’zgaruvchan bo’lgan (avtotipiya) chuqur bosma hozirgi kunda qo’llanilmayapti. An’anaviy chuqur bosma (katakchalarning faqatgina chuqurligi o’zgaradi) ham o’zining o’rnini yo’qotib bormoqda, chunki bosma qoliplarini tayyorlash nusxa ko’chirish va edirishning standartlashtirib bo’lmaydigan murakkab jarayonlariga asoslanadi. Shu sababli amaliyotda katakchalarining chuqurligi va maydoni o’zgaruvchan bo’lgan chuqur bosma keng qo’llanish o’rini topdi, uning sanoatda qo’llanilishi elektron-mexanik (qirqgich yordamida) o’yishga asoslangan (rasm 6). Bunda shuni ta’kidlash kerakki, faqatgina katakchalarining chuqurligi va maydoni o’zgaruvchan bo’lgan chuqur bosmagina mahsulotning yuqori sifatiga erishishga imkon beradi. Bosma qoliplarini tayyorlash uchun juda katta xarajatlar shunga olib keladiki, chuqur bosma faqat ommaviy adadlarni (500 ming yuqori bo’lgan) bosishdagina iqtisodiy jihatdan samarali bo’ladi. Ko’p bo’yoqli chuqur bosmada har bir bosma seksiyasidan keyin nusxa quritilishi kerak (quritish maydoni). Ofset bosmadan farqli ravishda, chuqur Bosma silindri ( rulonli bosma ) Qolip silindri Rakel Bo’yoq rezervuariBolisuvchi elementlar turlicha maydon va hajmga ega

bosmada bo’yoq «namga nam» bo’yicha bosishni amalga oshirishga imkon bermaydi, ya’ni qurimagan bo’yoqning ustiga keyingi bo’yoqni tushirib bo’lmaydi. Bosma qolipidan foydalanmaydigan bosish usullari Bu bosma usullarining har birida bosma qolipi bilan bir qatorda bo’yoqni ko’chirish uchun bosma qolipiga taglikni bosuvchi tekislik ham talab qilinadi. Gutenbergning bosish jarayoni «tekislikka tekislik» tamoyili bo’yicha ishlagan, ya’ni bosma qolipi va bosuvchi tekislik parallel joylashgan (ploskopechat). XIX va XX asrlarda yuqori bosmaning o’rta va katta o’lchamli uskunalari «tekislik – silindr» tamoyili bo’yicha ishlagan, ya’ni tekis bosma qolipi va silindr mavjud bo’lib, silindr bosma qolini bo’yicha «dumalagan». Hozirgi vaqtda etakchilik qilayotgan ofset, chuqur va fleksografik bosma usullari faqatgina «silindr – silindr» tamoyili bo’yicha ishlaydi, bunda varaq yoki bosiluvchi matoning bosma seksiyasida bosilishi ta’minlanadi. Faqat shu yo’l bilangina uskunalarning 5000 dan 100000 nusxa/soatgacha bo’lgan unumdorligiga erishish mumkin. Bir nechta bosma seksiyalari mavjud bo’lgan ko’p bo’yoqli bosma uskunalarida seksiyalar ketma-ket joylashadi, ular «silindr – silindr» tamoyili bo’yicha loyihalangan. XX asrning o’rtalaridan «kontaktsiz» (NIP Non-Impact-Printing) deb nomlangan boshqa bosma usullari ishlab chiqila boshlandi. Bu texnologiyalarda bosma qolipi har bir nusxa uchun yangilanadi (xuddi elektrofotografiyadagi singari). Bo’yoq ham, purkashli-tomchili tipdagi qurilmalardagi singari, bevosita taglikka tushirilishi mumkin (bosma qolipi yoki boshqa oraliq tashuvchidan foydalanmasdan). Bunda mahsulot sahifama-sahifa bosiladi. Biroq, unumdorlik va sifat nisbatan chegaralangan bo’ladi. Ma’lum vaqt davomida kontaktsiz usullar bosish tezligi va sifati, shuningdek, nusxaning yuqori narxi tufayli an’anaviy bosma usullari bilan raqobat qila olmas edi. So’nggi yillarda yangi ishlanmalar tufayli elekrtofotografik bosma usuli ancha rivojlandi. Bugungi kunda u bosma mahsulotlari bozorining ma’lum sektorlarida an’anaviy bosma usullariga muqobil hisoblanadi. Bu, ayniqsa, o’zgaruvchan

axborot bilan bog’liq bo’lgan bosma ishlarga va kam adadli mahsulotlarga taalluqli. «Kontaktsiz bosma» atamasi matritsali bosuvchi qurilmalarda axborotni qog’ozga chiqarish usuliga qarama-qarshi ravishda yuzaga kelgan. Bu holda axborot elektron usulda qayta ishlanadi va keyin bo’yovchi tasma yordamida kontaktli usulda bosiluvchi materialga ko’chiriladi. Bundan konaktli tizimlar elektrofotografik bosma usullari bilan o’rin almashgan, ularda tasvir fotoyarimo’tkazgich (fotoretseptor) bilan qoplangan barabanda – oraliq tashuvchida shakllantiriladi. U erda yozilgan yashirin (ko’rinmaydigan) tasvirga toner yuritiladi va u qog’ozga ko’chiriladi. Shunday qilib, bosishda axborotni tashuvchidan qog’ozga ko’chirish sodir bo’ladi. Axborot bosimsiz tarzda past bosimda ko’chiriladi, shuning uchun bosish kontaktsiz deb nomlanadi. Kontaktsiz bosma usullarini amalga oshirishda qo’llaniladigan ko’plab fizik effektlar mavjud. Ularning asosiy turlari: elektrofotografiya va purkashli bosma, shuningdek, ionografiya, magnitografiya, termografiya va fotografiya. Mutaxassislar kontaktsiz bosish usullarining paydo bo’lishiga olib kelishi mumkin bo’lgan turli fizik effektlarni doimiy ravishda o’rganadilar. Elektrofotografiya. Elektrofotografiya bosma jarayoni beshta bosqichda amalga oshiriladi: 1. Yashirin tasvirni shakllantirish. 2. Tonerni yuritish. 3. Tonerni ko’chirish (bosish); 4. Tonerni mustahkamlash. 5. Tozalash. Bayon qilingan jarayonlardan ko’rinib turibdiki, elektrofotografiyada matbaachilikda an’anaviy bo’lgan bosiluvchi elementlarga ega bosma qolipidan foydalanilmaydi. Yashirin elektrostatik tasvir har safar, aslnusxadan nusxa olish talab qilinganda fotoyarimo’tkazgichli qatlamda shakllantiriladi. Agar elektrofotografik usul bilan adadi yuztadan ko’p bo’lgan bir xil tasvirlarni tayyorlash kerak bo’lsa, bosma qolipi bilan bosishdan farqli ravishda, har bir nusxa

uchun, fotoyarimo’tkazgichli materiallarning sirt zaryadini o’zgartirish xususiyatidan foydalanib, aynan bir xil tasvirni ko’p marta shakllantirish zarur. Bu, bir tomondan, tasvirni materialda shakllanitirishda parametrlarining buzilishi tufayli, ikkinchi tomondan, tonerni fotoretseptorga, undan esa qog’ozga ko’chirishda jarayon parmetrlarining buzilishi tufayli bosma tasvirining o’zgarishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun kontktsiz bosma usullaridan foydalanishda, bosma qolipidan foydalanadigan bosma usullaridan farqli ravishda, aslnusxani hosil qilishda rang buzilishlari sodir bo’lishi mumkin. Biroq, bu texnologiyaning afzalligi shundaki, bosish jarayonida ketma-ket ravishda mutlaqo turli xil bo’lgan nusxalarni olish mumkin. Har bir yangi sahifa uchun an’anaviy bosma qolipini tayyorlashga zarurat bo’lmaydi. Bunda juda kichik adadlar (xatto bir dona nusxa) ni tayyorlash ham tejamkorlik jihatdan maqsadga muvofiq bo’ladi. Ko’p bo’yoqli bosma uchun elektrofotografik bosma tizimida, varaqli ofset bosma uskunalaridagi singari, seksiyali tamoyil qo’llaniladi. Kontaktsiz qurilmalarda bosish tezligi varaqli ofset bosma uskunasining tezligidan sezilarli farq qiladi. Tizim (seksiyali tuzilish tufayli ancha tezkor bo’lgan) 1 soatda A3 o’lchamli 1200 ta sahifa bosishi mumkin, ofset bosma uskunasi esa shu vaqt ichida 10-15 mingta nusxa bosadi. Unumdorlik orasidagi farq bosish uchun tasvirni hosil qilishda qo’llaniladigan texnologiyaga bog’liq – har bir nusxa uchun tasvir takroran shakllantirilishi kerak, xatto bir xil adadli ishlar bajarilayotganida ham. Bosish tezligi texnik va dasturiy ta’minotlarni tanlash, shuningdek, fizik jarayonlar, tonerni yuritish tizimi va qog’oz uzatish tizimining tuzilishi usuli bilan aniqlanadi. Amalda mavjud texnologik komponentlar asosidagi elektrofotografik usulda olinadigan bosmaning sifati yuqori darajada bo’lishi mumkin, lekin baribir an’anaviy bosma qoliplaridan foydalaniladigan usullarda erishiladigan sifatdan pastroq bo’ladi. Kontaktsiz bosish usullarining sifat ko’rsatkichlari qo’llanadigan

tonerni yuritish texnologiyasi bilan bog’liq bo’lgan imkonli qobiliyat (uzunlik birligidagi piksel darajalari soni), gradatsiya darajalari soni bilan farqlanadi. Bundan tashqari, tonerning tavsifnomalari, uning zarrachalari o’lchami, geometrik shakli, kimyoviy yoki fizik tuzilishi bosma sifatiga ta’sir ko’rsatadi. Kontaktsiz bosmaning purkashli usuli elektrofotografiyada fotoretseptordan foydalanishda talab qilingani singari, aslnusxa tasviri haqidagi oraliq axborot tashuvchini talab qilmaydi. Bu usul bo’yoqni bevosita qog’ozga tushirishga imkon beradi. Purkashli bosma uzluksiz purkashli bosma va tomchilipurkashli bosmaga ajratilishi mumkin. Biroq, so’nggi vaqtlarda termobo’yoqlardan ham foydalanish kengaymoqda, ular qizdirilganda qattiq holatdan suyuq holatga o’tadi. Ular bosiluvchi varaqqa beriladi va xarorat pasaytirilganda qotadi. Zaryadlangan tomchilar elektrostatik maydonda harakatlanadi, maydon tomchilar oqimini elektron-nur trubkalarida foydalaniladigan konstruksiyaga o’xshash bo’lgan qurilma bilan siljitadi. Maydonning kuchlanganligini boshqarib, tasvirni tavsiflovchi ma’lumotlarga muvofiq tarzda ularning qog’ozga tushishi yoki tushmasligi ta’minlanadi. Umuman olganda, purkashli bosma usuliga asoslangan bosma tizimlarining tezligi an’anaviy bosma qolipidan foydalanadigan bosma usullariga nisbatan pastroq. Ular past unumdorlikda ishlaydi, ayniqsa, tasvir alohida purkagichlar bilan tushirilganda. Nisbatan past imkonli qobiliyatga (300 dan 600 dpi gacha) ega bo’lgan purkashli bosmada, yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, taglikka bir nechta tomchi tushirib, ko’proq gradatsiyalarga erishish mumkin. Ularni generatsiyalashda 30 tagacha daraja olish mumkin. Katta unumdorlikdagi purkashli bosma tizimlarida chiqariladigan sahifaning eni bo’yicha purkagichli chizg’ichlar qo’llaniladi. Kontaktsiz bosma usullari asosidagi bosma tizimlari – oqim tizimida bosma mahsulotlarining butun spektrini tayyorlashga imkon beradigan turli arxitekturali bosma tizimlari yaratilishi mumkin. Yarimmahsulotlarni oraliq bosqichlarda saqlamagan holda darhol keyingi ishlovlarni amalga oshirish (masalan, yig’ish,

mahkamlash, buklash) mumkin. Bunday bosma tizimi tayyor broshyuralashni chiqarib beradi. Jarayon raqamli usulda boshqariladi. Varaqli va rulonli bosma Bosma uskunalari ham varaqli, ham rulonli bosma uchun tayyorlanadi. Varaqli bosma uskunalari samonaklad, bir yoki bir nechta bosma seksiyalari va varaq uzatish va chiqarish qurilmasidan tashkil topadi. Samonaklatda varaqlar taxlamdan olinadi, tekislanadi va birinchi bosma seksiyasiga uzatiladi. Bosilgan varaqlar chiqarish qurilmasida stapelga taxlanadi. Rulonli bosma uskunalari shunday tarzda loyihalanadiki, ularda rulonga o’ralgan qog’oz bir yoki bir nechta bosma seksiyasiga uzatiladi, bosishdan keyin esa bevosita keyingi ishlovlarni berish uchun uzatilishi yoki yana rulonga o’ralishi mumkin. Yuqori sifatli bosma nashrlari uchun rulonli bosma uskunalari keyingi ishlov berishlarda bo’yoq chaplanishining oldini olish uchun quritish qurilmalari bilan jihozlangan bo’ladi. Bunda ofset bosmada qizdirilganda quriydigan bo’yoqlardan foydalaniladi («Heatset»). Gazeta bosish aksariyat holatlarda qizdirishsiz quriydigan («Coldset»), maxsus quritish qurilmalarini talab qilmaydigan, lekin bosma sifatining bir oz pastroq bo’lishini ta’minlaydigan bo’yoqlar bilan amalga oshiriladi. Chuqur va fleksografik (yuqori) bosma har bir bosma seksiyasidan so’ng (ya’ni har bir bo’yoq bilan bosishdan keyin) quritish qurilmalari bo’lishini talab qiladi. Ofset uskunalari va kontaktsiz bosma uskunalari ham rulonli, ham varaqli bo’lishi mumkin, chuqur va fleksografik bosma uskunalari esa aksariyat holatlarda rulonli uskunalar ko’rinishida loyihalanadi. Rulonli turdagi uskunalar, varaqli uskunalarga nisbatan, yuqoriroq bosma tezligiga erishadi hamda pardozlash qurilmalari bilan ulashda ancha sodda. Rulonli uskunalar odatda ma’lum turdagi bosma mahsulotlarini, masalan, gazeta, jurnal, o’ramlar va formulyarlarni bosishga mo’ljallangan bo’ladi. Varaqli uskunalar bosishga tezkor tayyorlanish, bosishga

tayyorlanishda qog’oz chiqindisining kamligi bilan ajralib turadi. Ularda bosiluvchi materialning turi va o’lchamini osonlik bilan o’zgartirish mumkin. Varaqli bosma uskunalarida deyarli barcha turdagi ishlarni amalga oshirish mumkin. Yuqori sifat va imkoniyatlar talab qilinganda ulardan foydalaniladi. An’anaviy bosma uskunalari so’nggi o’n yillikda ancha yuqori darajada avtomatlashtirildi. Hozirgi vaqtda deyarli barcha uskunalar masofadan boshqarish pulti bilan bir to’plamda taklif qilinadi, uning yordamida uskunaning ko’plab funksiyalarini boshqarish mumkin. Ilgari faqat qo’lda bajarilgan jarayonlar, masalan, o’lchamga qayta sozlash, bosma qolipini almashtirish, qoliplarning moslashishini sozlash va valiklarni yuvish kabi jarayonlar bunday tizimlarda inson ishtirokisiz, tugmachani bosish amalga oshirilishi mumkin. Bosishgacha bo’lgan jarayonning raqamli interfeysi aniq bosma qolipi uchun bo’yoq uzatishni belgilashga imkon beradi. Ba’zi matbaa uskunalari ishlab chiqaruvchilar o’rnatma «Kompyuter – bosma qolip» tizimiga ega bo’lgan uskunalarni taklif qiladilar, ularda bevosita bosma uskunasining o’zida qolip materialiga tasvir yoziladi (DI – Direct Imaging). Kontaktsiz bosma uskunalari (Non-Impact) konsepsiyasi bo’yicha yuqori darajada avtomatlashtirilgan bo’ladi va to’liq tarzda kompyuterda boshqariladi. Umuman olganda, so’nggi yigirma yil ichida bosma uskunalarining avtomatlashuvi ular unumdorligining va bosma mahsulotlari sifatining sezilarli darajada ortishiga olib keldi, bunda xarajatlar pasaydi va iqtisodiy nuqtai nazardan ish joylari yaxshilandi. Bosma jarayonlarini boshqarish Hozirgi vaqtda, boshqa sohalarda bo’lgani singari, matbaachilikda avtomatlashtirish va kompyuterlashtirish katta ahamiyat kasb etib bormoqda. Bosma mahsulotlarini ishlab chiqarish asosan bir nechta bosqichga bo’linadi: bosishgacha bo’lgan jarayonlar, bevosita bosish jarayoni va bosishdan keyingi ishlov berish. Ishlab chiqarish bosqichlari bir-biri bilan ishlov beriladigan

materiallar oqimi bilan bog’langan, masalan bosishgacha bo’lgan jarayonlar va bosish jarayoni orasida bosma qoliplari, bosish va bosishdan keyingi ishlov berish orasida qog’oz matosi. So’nggi vaqtlarda «ishchi oqim» sifatida raqamli axborot oqimining ahamiyati ortib bormoqda. Axborot oqimi bosma nashrlarini tayyorlash jarayonida, shuningdek, ishlab chiqarishni tashkil qilish va uni boshqarish jarayonlarida qo’llaniladi. Alohida ishlab chiqarish jarayonlarini va uskunalarning ishini (yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish maqsadida) optimallashtirish uchun ma’lumotlar bazasi ko’rinishidagi tezkor va ishonchli raqamli axborot talab qilinadi. 7-rasmda ko’rsatigandek, bosma mahsulotining tarkibi analogli aslnusxa, shuningdek, raqamli ma’lumotlar ko’rinishida keltiriladigan axborot ko’rinishida etib keladi. Shu shaklga muvofiq, bosma mahsulotlari tarqatish tizimi bo’yicha yakuniy iste’molchi yoki foydalanuvchiga yetkazib beriladi. Ishlab chiqarishni tashkil qilish va mahsulotni sotish ham texnologik jarayonni boshqarish va unga to’g’rilashlar kiritish uchun raqamli ma’lumotlar bo’lishini taqozo qiladi. 7-rasm. Bosma mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish oqimi, shuningdek, materiallar va ma’lumotlar oqimi Ishlab chiqarish zanjiri (bosishga tayyorgarlik – bosish – mahsulotga bosishdan keyingi ishlov berish) logistika vositasida ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan Ma’lumotlar bazasi Prepress jarayonlar Bosish jarayoni Postpress jarayonlarBuyurtmachi, Agentlik, Nashriyot TarqatuvchiAxborot manbai Foydalanuvchi, buyurtmachi Ombotxona Yetkazib beruvchi Sarflanuvchi materialIshlab chiqarish oqimi Bosma mahsulot Ma’lumotlarMa’lumotlar Aslnusxalar Bosma qoliplar Bosilgan sahifalar Fotoqoliplar, bosma qoliplar Qog’oz, bo’yoqMa’lumotlar Ma’lumotlar

materiallar, yarimmahsulotlar va buyurtmalarni bajarish natijasida tayyorlangan yakuniy mahsulotlarni saqlash bilan bog’liq. Bosma mahsulotlarini ishlab chiqarish bosqichlarini ma’lumotlarni arxivlash tizimi bilan bog’lash bu maqsadlarda foydalaniladigan texnikalarga va tanlangan ishlab chiqarishni boshqarish tizimiga bog’liq. So’nggi yillarda bosishgacha bo’lgan bosqichda ishlab chiqarishni kompyuter va avtomatlashtirilgan tizimlar bilan to’ldirish darajasi ancha oshdi. Bosishgacha bo’lgan va bosish jarayonlarining qo’shilishi, shuningdek, bosishda avtomatlashtirish va tegishli ish jarayonlarini integratsiyalash ma’lum darajaga erishdi. Bosma mahsulotlarining mazmuni va iste’mol xossalari uning sifatini aniqlab beradi. Lekin sifat bosma nusxalarini tayyorlashning tanlangan texnologiyasi va usuli bilan aniqlanadi. Biroq, birinchi navbatda, u bosma axborot vositalarining (matn, grafika va tasvirlar) konsepsiyasiga, ya’ni sahifalanishi, terilishi va grafik dizayniga bog’liq. Bevosita ishlab chiqarish jarayonini – bosish vositasida axborotni tejamli va sifatli ko’paytirish jarayonini boshlashdan oldin mahsulotni bezashning asosiy parametrlarini aniqlab olish kerak. Bosma mahsulotlarini tayyorlashda ishlab chiqarishni rejalashtirish «oqimga qarshi» tamoyili bo’yicha amalga oshiriladi, ya’ni mahsulotga bosishdan keyingi ishlov berishdan boshlab, keyin bosish jarayoni undan keyin esabosishgacha bo’lgan bosqich. Ishlab chiqarish jarayoni quyidagi bosqichlar bo’yicha rejalashtiriladi: - Bosishdan keyingi ishlov berish. - Bosish. Bosishdagi texnologik jarayon. - Bosishgacha bo’lgan bosqich. Sahifalar koreshok tomonidan tikish shaklibo’yicha spusk qilinadi va uch tomonlama qirqishni hisobga olgan holda raqamli usulda montaj qilinadi. Bosishdan keyingi ishlov berish uchun buklash va qirqish uchun belgilar, bosish uchun – bo’yoqlarni moslashtirish belgilari va bosmani nazorat qilish shkalalari qo’shiladi.

Qoliplarni eksponirlash foydalaniladigan ikkala bosma uskunalarining rastr nuqtalarining kattalashuvi bo’yicha individual tavsifnomalarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Buyurtmachi tomonidan sifatga qo’yiladigan talablar asosida bosish bo’rlangan qog’ozda amalga oshiriladi, rastr liniaturasi 72 chiziq/sm. Qolip plastinalari bosma uskunasi uchun zarur bo’lgan o’lchamga muvofiq tanlanadi. «Oqimga qarshi» rejalashtirish shunday talab qo’yadiki, qo’llanadigan uskuna uchun texnologik jarayon aniq bo’lganda buyurtmaga bosishgacha bo’lgan bosqichda ishlov berilishi mumkin. Qoliplarni eksponirlash uchun ma’lumotlar massivida bosishda va keyingi ishlov berishda talab qilinishi mumkin bo’lgan barcha axborot berilgan bo’ladi. Bu ma’lumotlar uskunani avtomatik boshqarish va dastlabki sozlash uchun talab qilinadi. Avtomatlashtirilgan boshqaruv uchun qo’shimcha axborot buyurtmani kompyuterda tayyorlash ma’lumotlaridan olinishi mumkin. Ko’rib chiqilayotgan holat uchun qoliplarni eksponirlash uchun ma’lumotlar massividan mahsulotga tegishli bo’lgan quyidagi axborotni olish mumkin: - bosish uchun – qog’ozning o’lchami, nusxalarni orqa tomoni bilan birgabosish uchun taboq signaturalari soni, bo’yoqlarning soni va turi, bo’yoqning profili (bosma taboqda bo’yoqlarni maydonli uzatish). Buyurtmani bajarishga tayyorlanish sohasidan uskunaning yuklamasi, adad miqdori, material turi qo’shilishi mumkin; - bosishdan keyingi ishlov berish uchun – qog’ozning o’lchami, taboqsignaturalari soni, buklash shakli, muqova turi, qirqish. - qo’shimcha ma’lumotlar – uskunaning yuklamasi, adad miqdori, materialturi, o’ram turi, jo’natish. Shunday qilib buyurtmaning o’tishi va ijrosi tezlashadi. Noshirlar va matbaachilar nashrlarni ishlab chiqarishni ko’paytirish, ularning rangdorligi va sifatini oshirish bo’yicha katta ishlarni amalga oshirmoqdalar. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirish maqsadida matbaachilik

korxonalarini doimiy ravishda texnik qayta qurollantirish ishlari amalga oshirilmoqda. Ofset bosma qolip tayyorlash va bosish jarayonlarini takomillashtirish, bo’yoq va qog’ozlarning xususiyatlarini yaxshilash bosish tezligini sezilarli darajada oshirishga va qo’p bo’yoqli uskunalardan foydalanishni kengaytirishga imkon berdi. Yuqori unumdorlikdagi ofset bosma uskunalari yuqori sifatli badiiytexnik bezalishda gazeta, kitob-jurnal va tasviriy mahsulotlarni ishlab chiqarishga imkon beradi. Bunday uskunalardan foydalanish ofset (tekis) bosma usulidan foydalanish sohasini kengaytirdi. Turli qog’ozlarda, shu jumladan, g’adir-budir qog’ozlarda, matoda, kartonda bosish imkoni yaratildi. Shimmaydigan materiallarda (metall, plastmassa va h.k.) bosish uchun mo’ljallangan maxsus bosma uskunalari mavjud. Bosma uskunalarini quyidagicha farqlash qabul qilingan: kichik, o’rta va katta o’lchamli; bir va ko’p bo’yoqli, ular bitta progonda bosiladigan bo’yoqlar miqdori bilan farq qiladi; varaqli va rulonli. Zamonaviy bosma uskunalarida deyarli barcha jarayonlar mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan. Bosma uskunalarining unumdorligini oshirish bosishning tezligini oshirish va seksiyalarni agregatlashtirish, ya’ni rangdorlikni oshirish yoki ikki tomonlama bosishni ta’minlash uchun bir nechta bosma seksiyalarini birlashtirish hisobiga amalga oshirilmoqda. Jarayonning ishonchliligini oshirish va butun adadni bosish davomida nusxalarning bir-biriga o’xshashligini ta’minlashga intilish bosma uskunalarini zamonaviy nazorat va bosish jarayonlarini sozlashning avtomatik vositalari bilan jihozlashni taqozo qildi.

Adabiyotlar : 1. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 592 бет. 2. Мирзиёев Ш.М. Танқидий тахлил, қатъий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 104 бет. 3. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 488 бет. 4. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиёти ва халқ фаравонлигининг гарови. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 48 бет. 5. Helmut Kippxan. Handbook of printmedia: Technologies and Production Methods. Germany, 2014. 6. Yeshbаyеvа U.J. Bоsish jаrаyoni tехnоlоgiyasi: O’quv qo’llanma. T.: Iqtisod moliya. 2010 yil. 288 bet. 7. Yeshb а y е v а U.J. B о sish j а r а yoni t ех n о l о giyasi: L а b о r а t о riya ishini b а j а rishg а mo’lj а ll а ng а n uslubiy qo’ll а nm а . T.: TTYЕSI bоsmахоnаsi. 2013 yil

O'xshashlar

Gаzеtаni bosish

Bosish jarayonining rivojlanish istiqbollari

Tаmpоnli bоsmа umumiy mа’lumоtlаr

Ko’p bo’yoqli bоsish jаrаyoni tехnоlоgik хususiyatlаri

Bоsish jаrаyonining nаzаriy аsоslаri