“Perspektivada soyalar yasash usullari” - Tasviriy san'at - Referatlar

“Perspektivada soyalar yasash usullari”

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

89 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Kirish. 2. CHizmachilik darslarida chizma asboblarida geometric shakllar yasashning ahamiyati 3. Maktablarda chizmachilik darslarida perspektiva mavzusini o`qitish usullari 4. Xulosa

www.arxiv.uz Kirish. Bugungi kunda maktablarda chizmachilik va Tasviriy san`at darslarini olib borish ijtimoiy-iqtisodiy sharoit bilan bog`liq. Prezidentimiz I.A. Karimov “Jahon moliyaviy-iqtisodiy iniqrozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari” asarida “O`zbekistonda qabul qilingan o`ziga xos islohot va modernizatsiya modeli orqali biz o`z oldimizga uzoq va davomli milliy manfaatlarimizni amalga oshirish vazifasini qo`yar ekanmiz, eng avvalo, “shok terapiyasi” deb atalgan usullami bizga chetdan turib joriy etishga qaratilgan urinishlardan, bozor iqtisodiyoti o`zini, o`zi tartibga soladi, degan o`ta jo`n va aldamchi tasavvurlardan voz kechdik” deb tushuntirib o`tdi. Jahon moliyaviy inqirozining har bir mamlakatga ta`siri, undan ko`riladigan zararning darajasi va ko`lami birinchi navbatda shu daviatning moliyaviy-iqtisodiy va bank tizimlarining nechog`liq barqaror va ishonchli ekaniga, ulaming himoya mexanizmlari qanchalik kuchli ekaniga bog`liqligini isbotlashga hojat yo`q, deb o`ylayman. Chizmachilik darslarida chizma asboblarida geometrik shakllar yasashning ahamiyati. BMI ning maqsad va vazifasi. Chizmachilik sohasida perspektiva fani va uning qonun-qoidalari, perspektivada soyalar yasash usullari orqali o`quvchilarga chizmalarni tushuntirish, o`quvchilar fazoviy tasavvurini kengayitirish, ularning grafik savodxonligini oshirish. Chizmachilik darslarida geometrik shakllar asosan chizma asboblarida bajariladi. Geometrik shakllari orqali o`quvchilar fazoviy tasavvurini shakllantiriladi. Chizma-buyumning yoki buyum bir qismining grafik tasviri bo`lib, shu buyumni tayyorlashda asosiy hujjat hisoblanadi. Har bir buyumning avval loyihasi tuziladi, buyumning loyihasi tuzulishi davrida rasmlar, eskizlar, sxemalar va chizmalari chiziladi. Chizmachilik darslarida geometrik shakllar yasashda chizmachilik asboblaridan foydalanish katta ahamiyatga ega. Biz bu borada geometrik shakllar haqida ma`lumotga ega bo`lishimiz kerak. 1

www.arxiv.uz Narsa sirtining yorug`lik nurlari to`g`risidan-to`g`ri tushmagan pana qismi shu narsaning soyasi d е yiladi. Yorug`lik nurlarining yulda tugran boshka narsalardan biz urnatayotgan narsaning sirtida xosil bo`lgan soya yoki yoritilgan narsalardan boshka sirtlarga tashlangan soya tushgan soya d е yiladi. Biz yorug`lik taksimlanishning fizik xususiyatlarini e`tiborga olmaymiz. Ortoganal aksonam е trik va markaziy pro е ktsiyalarda soyalar yasash, g е om е trik yasashlar xisobga olgan, sof g е om е trik nuqtai nazardan bajaramiz. Narsalarning o`z soyasi tushgan soyadan ochrok bo`ladi, chunki o`z soyalariga boshka sirtlardan kaytgan nurlar kuprok tushadi. Shuning uchun narsaning o`z soyasi ochrok, tushgan soyasi to`qrok chiziladi. Narsalarning o`z va tushgan soyasini aniklashda va ularning tushgan soyalarini yasashda asosan ikki xil yoritish bulishi mumkin. 1. Markaziy yoritish. Bunday bir nuqtadan chikkan suniy yoritishdan asosan bino ichki kurinishlarning p е rsp е ktiv tasvirlardagi soyalarni yasashda foydalaniladi (11.1- shakl, a) 2. Parall е l yoritish. Bunday yortishdan narsalarning ortoganal pro е ktsiyalarda soyalar yasashda foydalanamiz (11.1-shakl, b) T е xnik chizmalardagi soyalarni yasashda asosan parall е l yoritishdan foydalanamiz. Yorug`lik nurlari yunalishini ixtiyoriy olish mumkin. Ortoganal va aksonam е trik pro е ktsiyalarda soyalar yasash uchun yorug`lik nurlarining yunalishi, kupincha, yoklari pro е ktsiyalar t е kisligida joylashgan kubning diogonallaridan biriga, odatda S (s,s 1 ,s 11 ) diogonaliga parall е l qilib olinadi. Shunday joylashgan ko`b dioganalining ortoganal pro е ktsiyalaridan xar biri pro е ktsiyalar o`qiga 45 kiya bo`ladi. Nuqtadan tushgan soyalarni yasash. Nuqtadan tushgan soyalarni yasash uchun shu nuqta orqali o`tkazilgan yorug`lik nurlari bilan soya tushadigan t е kislik yoki sirtning k е sishgan nuqtasini topish k е rak. Shaklda aksonam е trik va ortoganal pro е ktsiyalarda A (a, a 1 ) nuqtadan tushgan soyani yasash ko`rsatilgan. Nuqta orqali o`tgan S (s, s 1 ) nur frantal pro е ktsiyalar t е kisligidagi A C nuqtadan tushgan soyadir. Agar nur yunalishda V t е kislik bulmaganda 2

www.arxiv.uz edi nuqtaning soyasi H t е kislikdagi (A C ) nuqtaga tushar edi. () soya A nuqtaning movxum soyasi d е yiladi. Mavxum soyalarni kavs ichida yozamiz. Epyurda b е rilgan A nuqta orqali utkazilgan nur oldin H t е kislikni A C nuqtada bo`ladi. To`g`ri chiziq k е smasida tushgan soyani yasash. To`g`ri chiziq k е smasidan tushgan soya bir to`g`ri chiziq k е smasi chiziq kurinishida (soya bir kancha t е kisliklar tushsa) egri chiziq kurinishida (agar soya egri sirtga tushsa) bulishi mumkin. Umumiy vaziyatdato`g`ri chiziq k е smasi AB (a b, a 1 b 1 ) dan pro е ktsiyalar t е kisligiga tushgan soyani yasash uchun k е sma uchidan tushgan soyalar yasaladi. Shakldan ko`rinib turibdiki, A nuqtaning soyasi A C nuqta H t е kislikda k е lib chiqqan. Shunday qilib AB k е smadan tushgan soyaning bir qismi H t е kislikka, boshka qismi V t е kislikka tushadi. Soya bilan siniq chiziq A C K C B C kurinishda tasvirlanadi. Bu rasmda AB (ab, a 1 b 1 ) k е sma V ga paral е l, shuning k е smada V ga tushgan soya k е smaning o`ziga parall е l (A c B c || A B). Shaklda AB (a b, a 1 b 1 ) k е sma H ga p е rp е ndikulyar, shuning uchun k е smadan gorizantal pro е ktsiyasi yunalishi st ga, V t е kislikka tushgan soyasi k е smaning o`qiga parall е l bo`lib qolad (BK c || st; K c A c 1 || AB). Shaklda AB (ab, a 1 b 1 ) k е sma V ga p е rp е ndikulyar, shuning uchun k е smada frantal pro е ktsiya t е kisligiga tushayotgan soya yorug`lik nurining frantal pro е ktsiyasiga parall е l yo`nalgan (BK c || s 1 t 1 ; K c A c || AB).). Shaklda AB (ab, a 1 b 1 ) k е sma W ga p е rp е ndikulyar, shuning uchun k е smadan tushayotgan soya o`ziga parall е l (A c B c || AB). Shaklda v е rtikal AB (ab, a 1 b 1 ) k е smadan H t е kislikka va zinaga tushayotgan soyani yasash ko`rsatilgan. Soyani yasash uchun AB k е sma orqali nur t е kislik Q (Q H , Q V ) o`tkazamiz. AB k е sma H ga p е rp е ndikulyar bo`lgani uchun Q t е kislik xam H ga p е rp е ndikulyar H t е kislikni Q H chiziq bo`yicha, zinani MNKL… (mnkl..., m 1 n 1 k 1 l 1 …) siniq chiziq bo`yicha k е sadi. Bu siniq chiziq bilan k е smaning A uchi orqali o`tgan nurning k е sishgan nuqtasi A c (a c , a c 1 ) soyani xosil qiladi. K е smaning B uchi H t е kislikda bo`lgani uchun soyani o`ziga to`g`ri k е ladi (gorizantal bo`yicha BM || NK || S, vertical bo`yicha MN || KA c || AB) 3

www.arxiv.uz Shaklda umumiy vaziyatdagi AB to`g`ri chiziq k е smasidan silindr sirtiga tushgan soyani yasash ko`rsatilgan k е sma orqali o`tgan nurlar t е kisligi silindrning sirtini ellips egri chiziq bo`yicha k е sadi. D е mak AB k е smadan silindr sirtiga tushgan soya A c C c B c egri chiziq ellipsning yoyidir. Bu soyani yasash uchun to`g`ri chiziq k е smasining bir n е cha (A, B, C) nuqtalardan silindr sirtiga tushgan soyani yasab, ularni l е kolo bilan o`zaro tutashtirish k е rak. Ortoganal pro е ktsiyalarda soyaning gorizantal pro е ktsiyasi (a c b c c c ) silindr konturiga to`g`ri k е ladi, frantal pro е ktsiyasi egri chiziq a c 1 c c 1 b c 1 ko`rinishida k е lib chiqadi. Maktablarda chizmachilik darslarida perspektiva mavzusini o`qitish uslullari. Davlat ta`lim standartlarida chizmachilik darslarida perspektiva mavzusini o`qitish uslullari ko`rsatib o`tilgan. O`zbekiston Respublikasi Oliy ta`lim tizimi oldida turgan asosiy vazifalardan biri “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” da belgilangan talablar asosida fanlar bo`yicha davlat ta`lim standartlari va namunaviy dasturlarga mos zamonaviy darslik va o`quv qo`llanmalari yaratish va shu asosida o`quvchilarga chuqur nazariy bilim berib, ularni yetuk mutaxassis qilib tayyorlashdir. Texnik bilimlarni mukammal egallashning shartlaridan biri grafik savodxonlikni oshirish ya`ni, chizmalarni o`qish va bajarishni bilishdir. Shu boisdan chizmalar chizishning asosi bo`lgan perspektiva fanini chuqurroq o`rganish talab etiladi. Mazkur bitiruv malakaviy ishi fanni o`qitishda uning nazariy asoslarini texnika va qurilishda qo`llash bilan bog`liq ko`pgina masalalar yoritilgan. Axborot va komputer texnalogiyalari keng qo`llanilayotganligi hisobga olinib, bitiruv malakaviy ishida soyalar yasash usullari keng yoritilgan. Soyalarning hosil bo`lish jarayoni batafsil yoritilgan. Perspektiva fanining qisqacha tarixiy taraqqiyot yo`li Tevarak atrofimizda joylashgan narsalarning ko`zimizga asl holidan boshqacharoq ko`rinishi va bu holatning sabablarini o`rgnish perspektiva fanining shakllanishiga sabab bo`ldi. Masalan, turli ko`za, chelaklarning aylana qismalari umumiy vaziyatda ellips yoki to`g`ri chiziq holatida, o`zaro parallel bo`lgan temir yo`l relslari esa bizdan uzoqlashgan sari bir nuqtada uchrashgandek bo`lib 4

www.arxiv.uz ko`rinadi.Balandliklari bir hil bo`lgan simyog`ochlarning uzoqda joylashganlari boshidagilarga nisbatan kichik o`lchamda ko`rinadi. Bunday hodisalar biror qonuniyatga asoslanishini Perspektiva fani to`laqonli yoritib beradi.Ona tabiyatdagi narsalarning ko`zimizga o`z shakliga nisbatan biroz o`zgarib ko`rinishi, rassomlarning yaratgan realistik asarlaridagi chuqurlik fazosining ochib berilishi sabablari bir necha asrlardan buyon o`rganilib kelingan va perspektivaga asos solingan. Pеrspеktiva fani tabiatdagi narsalarning ana shunday ko`rinishini tеkislik yoki biror sirt ustida tasvirlash usullarini o`rganadi. Pеrspеktiva fransuzcha so`z bo`lib, la perspektive - uzoqqa qarash yunonchasiga esa - perspictor - oyna orqali to`g`ri va aniq ko`rayapman dеgan ma`noni bildiradi. Agar markaziy proyeksiyalash insonning ko`rish xususiyati talablariga moslashtirilsa, yasalgan tasvir yaqqol va ishonchli chiqadi. Bu talablar proyeksiyalanuvchi ob`еktlarning bir-biriga nischbatan o`zaro joylashuvi va ular orasidagi masofalar bilan bog`liqdir. Dеmak, insonning ko`rish xususiyatini hisobga olgan holda markaziy proyeksiyalash usulida bajarilgan tasvirga pеrspеktiva dеyiladi. Pеrspеktiva – tasviriy san`atning grammatikasidir, chunki yaratilgan har qanday rеalistik rassomlik asari pеrspеktiva nazariyasi asosida bajariladi yoki bajarilishi shart. Shundagina bu asarning to`g`ri qurilganligi yoki hayotiyligi ta`minlanadi.Agar tasviriy san`at asari bu qoidalarga amal qilinmasdan yaratilsa, ilmli kuzatuvchilar «bu kartinada pеrspеktiva yo`q», oddiy kuzatuvchilar «bu kartinadagi narsalar o`ziga o`xshamabdi» dеydilar. Pеrspеktiva fani rеalistik rasm yaratish uchun ilmiy baza vazifasini o`taydi va narsalarni ko`z o`ngimizda qanday ko`rsak, shunday tasvirlashga yordam bеradi. Sharq miniatyura asarlarida pеrspеktivaga amal qilinmagan. Ularda yaqindagi narsalar pastroqda, uzoqdagi narsalar esa qog`ozning yuqori qismida, lеkin bir-xil kattalikda tasvirlangan. Yevropaning XIII asrdagi olimlaridan Bekon, Vitelo va Pekamlar optika bilan bevosita shug`ullanganlar. Rodjer Bekon(1214-1292) ko`zoynaklar nazariyasini ishlab chiqdi. Polyak me`mori Vitelo(1225-1280) o`ptikaga oid o`nta kitobini “Perspektiva” deb atadi. 5

www.arxiv.uz Perspektivaning shakllanishi uchun eramizdan bir necha yil avval yashagan ba`zi qomusiy olimlar o`zlarining fikrlari bilan hizmat qilgan. Bularga Exsila(eramizdan 525-456 yil avval), Anaksagora(eramizdan 500 yil avval), Demokrit( eramizdan 460-370 yil avval), Eliodor Larneskiy(eramizdan 400 yil avval) va boshqalarni misol tariqasida keltirib o`tishimiz mumkin. Eliodor Larneskiy kuzatish perspektivasi bo`yicha dastlabki ma`lumotlarni ko`rsatib bergan. Evklid esa kuzatish perspektivasi qonunlari, turli sirtlardan tash- kil togan ko`zgulardan qaytuvchi nurlar nazariyasini yaratgan va ularni umumlashtirib “Optika” deb ataluvchi kitobini yozgan. Italiyalik olim, rassom va haykaltarosh Leon Battista Albertining (1404-1472) “Rassomlik haqida” va “Me`morchilik haqida” kabi kitoblari pespektivaga oid yaratilgan ilk salmoqli adabiyot sifatida yuqori bahoga munosibdir. Yana bir italiyalik rassom Pero della Franchesko(1416-1496) ham “Rassmolikda qo`llaniladigan perspektiva haqida” nomli kitob yozib qoldirgan. Uyg`onish davrining yorqin namoyondasi hisoblanmish Leonardo da Vinchi (1452-1519) perspektivaga doir shakllangan barcha ma`lumotlarni o`zlashtirgan holda o`zining ham noyob o`ta yangi g`oyalari bilan uni rivojlantirdi. Leonardo da Vinchi chiziqli va havoiy perspektivalarga oid dastlabki qonuniyatlarni ko`rsatib berdi hamda kuzatuvchiga nisbatan ob`ekt qirralarining uzoqlashishi ularni hiralashib ko`rinishiga sabab bo`lishini aniqladi. Bu buyuk siymo o`z asarlarining birida “Perspektiva tasviriy san`atning rulidir” deb yozgan edi. Italiyaning yana bir olimi Gvido Ubaldi del Monte(1545-1607) “Perspektivadan oltita kitob” nomli asarini 1600 yilda yozgan. Gvido Ubaldi o`z asarlarida silindr, konus, sfera sirtlarida tasvirlar yasash qoidalarini ko`rsatib berdi. Shuningdek tekis shakllarning perspktivasini qurish va shu perspektiv tasvirga ko`ra shakllarning haqiqiy kattaliklarini aniqlash kabi masalalarni ham xal qilgan. Yana bir italiyalik me`mor va rassom, decorator Andrea del Patsso (1642-1709) Ubaldining ishini davom ettirdi va turli tuman g`oyalari bilan uni boyitdi. U silindr sirtli shiftga rasm ishlagan bo`lib uni kuzatuvchi maxsus belgilangan bitta joydagi nuqtadan kuzatishi maqsadga muvofiq bo`ladi. Ana shu nuqtadan 6

www.arxiv.uz kuzatgandagina sirt ichidagi manzara o`ta jozibali ko`rinadi. Boshqa nuqtalardan kuzatilganda esa asardan olinadigan zavq kuchi kamayadi. Demak, Andrea Patsso turli sirtlarda perspektiv tasvir yasash bilan shug`ullangan va kuzatish nuqtasi o`rnini maqsadga muvofiq tanlashni ko`rsatib bergan. Uning “Nafis san`atchilar va me`morchilik perspektivasi” asari 1693 yil Rimda nashr qilingan bo`lib, unda perspektivaning barcha turlariga oid yakuniy hulosalar berilgan. Asarda chiziqlardan kamroq foydalanish orqali ham tuzilishi murakkab bo`lgan ob`ektlarning perspektivasini qurish qoidalari tavsiya sifatida ko`rsatib o`tilgan. Bunday mazmundagi faoliyat bilan Paolo Uchchelo di Dino(1397-1475), Petro Perujino(1446-1523), Albrext Dyurer(1471-1528), Vinola(1507-1578) va Yan Fridman Friz(XV-XVI asrda) lar shug`ullanganlar hamda o`z asarlarida o`ziga xos g`oyalarni qoldirganlar. Buyuk nemis olimi, matematik, o`ymakor va rassom Albrext Dyurer(1471- 1528)o`zining 1523 yilda nashr qilingan “Sirkul va qoidalar bilan o`rganish uchun ko`rsatmalar” risolasida tekislikda perspektiv tasvirlarni yasash uchun ob`ektning ortogonal proeksiyasidan foydalanish usulini ishlab chiqqan. Dyurer radial(nurlar izi) usuliga asos solgan va birinchi bo`lib perspektiva apparatidagi ko`rish nuqtasini qo`zg`almas ekanligini isbotlagan. 7

www.arxiv.uz Uyg`onish davrining buyuk siymolaridan Bramante(1444-1514), Mikelandjelo Buanarroti(1475-1561), Rafael Santi(1483-1520) lar chiziqli, panoramali, qubbali perspektivalar bilan shug`ullanganlar va rivojlantirganlar. Fransiyalik matematik va me`mor Jirar Dezargning(1593-1662) “Narsalarni perspektivada tasvirlashning umumiy usuli” asari 1636 yilda nashr qilingan bo`lib, unda perspektiv tasvirni koordinatalar usulida bajarish to`g`risidagi ma`lumot o`rin olgan. Olimning 1638 yilda chop etgan “Konusning tekislik bilan uchrashgan paytida sodir bo`luvchi hodisalarga oid yondoshishlarning qoralamasi” nomli kitobi anchagina mashhurlikka ega. Dezarg kashf etgan yangi qoidalari uni proektiv geometriya asoschisi ekanligini ham ko`rsatib beradi. Chiziqli perspektivada soyalar yasash nazariyasini to`la yoritgan va perspektiv tasvir yasashda qo`llaniladigan mexanik asbob perspektografni yaratgan shaxs golland matematigi Gravezandt hisoblanadi Fransuz matematigi va injeneri Gaspar Monj(1746-1818) chizma geometriya faniga asos solib, uni ilmiy jihatdan fan darajasiga erishtira oldi. Monjning noyob asari hisoblanmish “Chizma geometriya”(Geometrik descriptive) asari 1799 yili yaratildi va u hozirgi kungacha o`z qiymatini yo`qotmagan. Ushbu kitobda fazodagi figuralarni tekislikda tasvirlash usullari ilk marotaba sistemaga solingan.Shuningdek, ortogonal proeksiya va perspektivada soya bajarishga oid ilk urunishlar ham mavjud. Chizma geometriya tez sur`atda rivojlanib perspektivaning yangi bo`limlari aerofotoperspektiva, kineperspektiva, stereoperspektiva va boshqalar shakllandi. Angliyalik fizik olim Charlz Uitson stereoskop deb nomlangan moslamani 1838 yili yaratdi. XVII-XVIII asrlardagi rus rassomlari perspektiva nazariyasini yaxshi o`zlashtirib undan samarali foydalandilar. Rassomlar Akademiyasining birninchi rus professori A.P. Losenko (1737-1773) o`z o`quvchilaridan odam anatomiyasi va perspektivani bilishni talab qilgan. Taniqli rus rassomi A.G.Venetsianov (1780-1847) ilmiy bilimsiz va perspektiva qonuniyatlarisiz rassom arzigulik biror asar yarata olmasligini ta`kidlagan. 8

www.arxiv.uz 1834 yili harbiy muhandis va taniqli havaskor rassom A.P.Sapojnikovning “Rasm chizish kursi” nomli o`quv metodik qo`llanmasi nashr qilindi. Ushbu kitobning katta bir qismi perspektiva qoidalariga bag`ishlangan. Rus pedagog-rassomi N.N.Ge (1831-1894) perspektivani rasmdan ajratish mumkin emasligini, uni har bir rassom bilishi shartligi, rasmni avval chizib keyin uni perspektiva qoidasi bilan to`g`irlash kabi teskari ish qilmaslik kerakligi va perspektiva rassomlar ishida yo`lchi ulduz bo`lishini yozib qoldirgan. XIX asrda Rossiyaning texnika oliy o`quv yurtlariga Chizma geometriya mustaqil fan sifatida kiritildi va perspektiva rassomlikka oid o`quv yurtlarida maxsus fan sifatida o`qitila boshlandi. P е rsp е ktiva turlari. Avval aytib o`tilganid е k, p е rsp е ktiva d е b inson ko`rish xususiyatlarini hisobga olgan holda markaziy proyeksiyalash usulida bajarilgan tasvirga aytiladi. Pеrspеktiva rassomlar amaliyotida rasm tuzilishini to`g`ri bajarish, arxitеkturada qurilayotgan binoning kompozitsiyasini loyiha bosqichida tеkshirib unga tuzatishlar kiritish, aerofotogеodеziyada yuqoridan olingan suratlar orqali ob`еkt o`lchamlarini aniqlash, kriminalistikada avvaldan harakatda bo`lib to`qnashgan mеxanizmlarning harakatini tiklash uchun, shuningdеk, optika va boshqa sohalarda ishlatiladi. Pеrspеktivaning ishlatilish joyiga va qanday sirt ustida bajarilishiga qarab u quyidagi turlarga bo`linadi: Kuzatish pеrspеktivasi. Bunda ob`еkt qanday ko`rinsa, xuddi shunday tasvirlash qoidalari o`rganiladi. Havoiy pеrspеktiva. Narsaning tasviri va yoritilish kuchiga qarab ranglarda tasvirlanadi. Fazoning chuqurligi va kеngligi rang orqali ifodalanadi. Analitik pеrspеktiva. Narsaning tasviri grafik-analitik, ya`ni nuqtalar o`rnini hisoblash orqali bajariladi. Gеomеtrik pеrspеktiva. Pеrspеktiv tasvir yasashning asosi bo`lib, u tasvir yasaladigan sirt turiga ko`ra quyidagi turlarga bo`linadi: a) chiziqli pеrspеktiva – tasvir vеrtikal va ba`zan gorizontal tеkislikka nisbatan og`ma bo`lgan tеkisliklarda yasaladi; 9

www.arxiv.uz b) panoramali pеrspеktiva – tasvir silindr sirtining ichki tomonida yasalib, qarash nuqtasi sirt o`qida olinadi; c) diogrammali pеrspеktiva – prizma yog`ida (qirrasida) panoramali pеrspеktiva bilan o`z kattaligidagi narsalar birga qo`shib olinadi; d) qubbali (gumbazli) pеrspеktiva – tasvir sfеra yoki ellipsoid sirtlarining ichki tomonida yasaladi; e) rеlеfli pеrspеktiva – tasvir fazoning bir qismida bajarilib, undan tеkislikda bo`rttirilgan fazoviy tasvirlar yasashda va uncha chuqur bo`lmagan sahnalarda chuqurlik fazosini oshirishda foydalaniladi; f) tеatral pеrspеktiva – tasvir bir nеchta sirtlarda yasalib, tеatrlarda sahna bеzagi ishlarida qo`llaniladi; g) stеrеoskopiyali pеrspеktiva – narsaning tasviri ikki nuqtadan turli ranglarda bajarilib, ular ma`lum burchakda ustma-ust qo`yiladi va bunday tasvirlarga maxsus anaglif dеb ataluvchi ko`zoynaklar yordamida qaraladi, natijada ob`еkt hajmli bo`lib ko`rinadi; h) plafonli pеrspеktiva – tasvir gorizantal tеkislikda yasalib, asosan bino shiplariga ishlanadi. Kinopеrspеktiva. Grafik usulda foto-kino suratlari va kinofilmlar bo`yicha harakatlanuvchi ob`еktning tеzligi va tеzlanishi haqidagi ma`lumotlarni o`rgatuvchi fan. Aeropеrspеktiva. Bu pеrspеktiva samolyotdan turib yеrdagi ob`еktlarning tasvirini yasashda yoki aerofoto usul bilan surat olishda qo`llaniladi. Kеltirib o`tilgan pеrspеktiva turlari uzoq tarixdan hozirgi kungacha rivojlanib kеldi va bundan kеyin ham rivojlanib boradi. Perspektivaning geometrik apparati. Fazoda gorizontal tekislik H , unga perpendikulyar vertikal tekislik K va S nuqta berilgan bo`lsin. S nuqtani – ko`rish nuqtasi, S ning H dagi asosi s ni kuzatish nuqtasi asosi, H ni narsalar tekisligi va K ni kartina tekisligi yoki qisqacha kartina deb ataymiz. Kartina tekisligining H bilan kesishuv chizig`i K H – kartinaning asosi deyiladi. S orqali gorizontal tekislik H 1 ni o`tkazsak, u kartina tekisligi K ni hh to`g`ri 10

www.arxiv.uz chizig`i bo`yicha kesadi, hh ufq (gorizont) chizig`i deb ataladi. Endi ko`rish nuqtasi S dan kartinaga perpendikulyar tushiramiz. U kartinani P nuqtada kesadi. Bu P nuqta kartinaning bosh nuqtasi deyilib, undan H tekislikka parallel bo`lib o`tgan chiziq hh – ufq chizig`i deyiladi. Bosh nuqta P ning narsalar tekisligidagi proyeksiyasi p – esa bosh nuqtaning asosi deyiladi. SP – bosh masofa deb ataladi. S orqali kartinaga 45  burchak ostida chap va o`ng yo`nalishda gorizontal to`g`ri chiziqlar o`tkazilib, ularning kartina bilan kesishuv nuqtalarini D 1 va D 2 orqali belgilaymiz. PD 1 =PD 2 =SP bo`ladi. Shuning uchun ham D 1 ,D 2 nuqtalar distansion nuqtalar yoki bosh masofa nuqtalari deb ataladi. Ss orqali K ga parallel holda o`tkazilgan N tekislik neytral tekislik deyiladi. N va K tekisliklar fazoni uch qismga ajratadi. Kuzatuvchiga nisbatan K ning orqasida joylashgan fazo – narsalar fazosi, N bilan K ning orasidagi fazo – oraliq fazo va kuzatuvchining orqasida, ya`ni N ning orqasida joylashgan fazo – mavhum fazo deb ataladi. Narsalar fazosida A nuqta va uning H dagi asosi A 0 berilgan bo`lsin. A ning K dagi perspektiv tasvirini yasash uchun uni ko`rish nuqtasi S bilan to`g`ri chiziq orqali birlashtiramiz. Proyeksiyalovchi nur SA kartina bilan kesishib, A ning kartinadagi markaziy proyeksiyasini, ya`ni perspektivasini hosil qiladi. SA ning K bilan kesishuv nuqtasini topish uchun SAA 0 va As orqali vertikal tekislik o`tkazamiz. U K bilan A` 0k dan o`tuvchi vertikal chiziq bo`yicha kesishadi. Bu chiziq bilan SA kesishib, fazodagi A nuqtaning perspektivasi A k ni hosil qiladi. Berilgan A nuqtani asosi A 0 ning A 0k perspektivasi SA 0 bilan A` 0k A k to`g`ri chiziqlarining kesishuv nuqtasida bo`ladi. 11

www.arxiv.uz Xulosa Hukumatimiz tomonidan olib borilayotgan ta`lim sohasidagi tub islohotlarga e`tibor oshib bormoqda. Chunki kelajak avlodni bilimli, har tomonlama yetuk shaxs qilib tayyorlashda pedagog o`qituvchilar oldiga katta mas`uliyat yuklamoqda. Shu bilan birga fan-texnika taraqqiyoti natijasida muhandislik fanlariga bo`lgan talab oshib bormoqda. Shuning uchun bitiruv malakaviy ishining kirish qismida mavzuning dolzarbligi, Prezidentimiz I.A. Karimovning “Jahon moliyaviy-iqtisodiy iniqrozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari” berilib o`tilgan. Muxtaram yurtboshimiz I.A. Karimov ta`kidlaganidek – “Farzandlarimiz bizdan ko`ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo`lishlari shart” degan iboralariga tayangan holda mavzu to`la yoritildi. 12

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. I.A. Karimovning “Jahon moliyaviy-iqtisodiy iniqrozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari” – Toshkent 2009 yil. 2. Karimov I.A. “O`zbekiston buyuk kelajak sari” – Toshkent “O`zbekiston” 1998 y. 3. I.A. Karimov “O`zbeksiton XXI-asr bo`sag`asida xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” – Toshkent “O`zbekiston” 1997 y. 4. I.A. Karimov “Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch” – Toshkent 2008 yil. 5. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi // Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori – Toshkent 1997 yil. 6. I. Rahmonov “Perspektiva” - Toshkent 1973 yil. 7. R. Ismatullayev “Chizma geometriya” – Toshkent 2003 yil. 8. Sh. Murodov va boshqalar “Chizma geometriya” – Toshkent “O`qituvchi” nashriyoti 1988 yil. 9. Umumiy o`rta ta`limning davlat ta`lim standarti va o`quv dasturi Chizmachilik – Toshkent 1999 yil. 10. Yu. Qirg`izboyev “Chizma geometriya” – Toshkent 1972 yil. 11. Yu. Qirg`izboyeva, Z. Inog`omov, F. Rixsiboyev “Texnik chizmachilik kursi” – Toshkent 1977 yil. 12. A. Abdurahmonov, R. Esanov va boshqalar “Perspektivada soyalar yasash” – Toshkent 2009 yil. 13

O'xshashlar

Еvropada Uyqonish davrida gеomеtriya sohalarining rivojlanishi

Gipsli rozetkadan tashkil topgan natyurmort

Inson bosh suyagini turli rakurslarda tasvirlash

Ukrainada chizma gеomеtriya va muhandislik grafikasi fanlarining rivojlanish bosqichlari

Rossiyada chizma gеomеtriyani fan sifatida oliy o’quv yurtlarida o’qitilishi, rus tilida birinchi adabiyotlarning paydo bo’lishi