logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tasviriy san'at
  4. Нақш элементларини чизишда фойдаланиладиган материаллар ва асбоблар

Нақш элементларини чизишда фойдаланиладиган материаллар ва асбоблар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1737.5 KB
Ko'chirib olish
Нақш элементларини чизишда фойдаланиладиган материаллар ва асбоблар Режа: 1. БУЮМГА ИШЛОВ БЕРИШ 2. ҚОРИШМА ТАЙЁРЛАШ 3. ҲАЛ ҚОРИШ 4. НАҚШ ЭЛЕМЕНТЛАРИ а) Барг элементлари б) Гул элементлари в) Элементларни қўшиб чизиш г) Бофта ва шкифтилар 5. ОДДИЙ НАҚШ НАМУНАЛАРИНИ ТАРТИБИ БИЛАН ҚОҒОЗГА ТУШИРИШ 1 Нақш элементларини чизишда қуйидагилар керак бўлади: ярим ватман қоғоздан тайёрланган чизмачилик учун тутиладиган альбом, гуаш бўёги, сариқ ва кумуш ранг кукунлар, гуаш бўёги суртиш учун локлар. Локлар ҳар хил бўлади. 4 "С" маркали мойли локнинг туси қуюқ кўк чой ёки пахта ёғига ўхшаш бўлиб, ишлатганда бўёқларнинг рангини ўзгартирмайди.Айрим мойли локларга махсус маркалар қўйилмайди. Бу локларнинг ранги тоза, тиниқ бўлса, кичкина нарсага суриб кўриш керак. Локлар 18-23°С ҳароратда 48 соатда яхши қурийди. Наққошликда мойли локдан бошқаси ишлатилмайди. Спиртли локлар ишқорли. политура локлар буюмга бе рилган бўёқнинг ран- гини ўзгартиради ва ранг жилва бермай- ди. Нақш элементини ишлашда керакли ас-боблардан "М" мар-кали қора қалам, юм-шоқ ўчиргич, қалам учини очиш учун мослама, ҳар хил учбурчакли чизгичлар, бўрсиқ мўйли учи юмалоқланган мўй қалам (1-10 гача рақамли). Катта-кичик белчалар (қоришма тайёрлаш учун) керак бўлади (1-расм). БУЮМГА ИШЛОВ БЕРИШ Буюмга ишлов беришдан олдин керакли материаллар-жилвир қогоз, алиф, майдаланган бўр, ҳал тайёрлаб қўйилади. Буюм сирти текислаб, жилвирлангандан сўнг унга бир марта аксол алифи суриб чиқилади. Аксол алифи соф алифга қараганда тез қурийди. Лекин ҳар иккала алифни ҳам ишлатиш мумкин. ҚОРИШМА ТАЙЁРЛАШ Қоришма ёғоч елими, майдаланган бўр ва алифдан тайёрланади. Елимни эритиш тартиби: ёғоч елими майдаланиб, елим идишга ёки оддий пақирга солинади. 1 килограмм елимга 3 литр иссиқ сув срлинади. Елим 100 даражагача 2 иссиқликда қайнатилади. Ўтга, оловга қўйил-ган елимни унинг доначалари эригунча ёгоч билан кавлаб туриш лозим. Шундай қилинмаса, елимнинг эримаган қисми идиш тагига ёпишиб, куя бошлайди. Елимни яна бошқа усулда ҳам эритиш мумкин: елим майдаланмасдан, каттароқ пақирга солинади, пақир илиқ сув билан тўлдирилади. Бир суткадан кейин у юмшоқ ҳолга келади. Сўнгра бошқа идишга солинади ва сувсиз қайна- тиб эритилади. Елим узун-узун бўлиб чўзилувчан ҳолга келса, тайёр бўлган ҳисобланади. Қайнатилган елимга элакдан ўтказилган бўр солинади ва таёқча билан аралаштирилади. Сўнгра 1 кг елим ҳисобига 0,3 литр аксол ёки соф алиф солинади. Алиф устидан яна бўр қўшилади, алиф тез сингиб кетади. Қоришманинг тайёр бўлганини билиш учун уни белчада олиб кўрилади; қоришма белчада сиргалиб кетмаса,тайёр бўлган ҳисобланади. Алиф кўп қўшиб юборилган бўлса мўлжаллаб эри-тилган елим ва бўр солиб аралаштирилади. Қоришма бу-юмнинг ҳамма томонларига, айниқса чокларига силлиқ қилиб сурилади. Сўнгра қоришма қотгач, майда доналик жилвир қогоз билан сатҳ силлиқланади, қоришма устидан иссиқ бўлмаган елим (100 гр бўрга 0,5 литр сув қўшиб эри-тилади) суви сурилади. Қоришма ишлатиб бўлингач, идишда қотиб қолмас-лиги учун, унинг устига сув солиб қўйиш керак. Ишлатиш зарур бўлганда, сув тўкиб ташланади. Биз бадиий наққошлик санъатимизнинг қадимдан да-вом этиб келаётган бой анъаналарига амал қилиб, улардан мумкин қадар кўпроқ фойдаланишимиз керак. Шу билан бирга ўз ишимизда замонавий ва халқимизнинг талаблари- га мувофиқ янгиликлар яратишимиз, чунончи, ўзбек халқи- нинг ифтихори бўлган қишлоқ хўжалик маҳсулотлари, чорвачилик, техника янгиликлари, спорт ва ҳоказоларга оид янги нақшлар тузишимиз ва уларни безатиладиган буюм- ларга киритишимиз лозимдир. 3 ҲАЛ ҚОРИШ Унча иссиқ бўлмаган елим тоза идишга солиниб, ҳал билан аралаштирилади. У ўртача суюқликда бўлиши ке-рак, агар қуюқ бўлса, мўйқалам билан суриш қийинлашади. Агар елим кўп бўлса, ҳал дарров кўкимтир тусга киради. Буюмга сурилган ҳал 5-10 минутдан кейин селгийди, сўнгра ҳал сурилган буюм қуруқ тоза мўйқалам билан ишқа-ланади. Натижада, ҳал жуда силлиқ бў-либ жилва беради. Ҳаваскор ёш наққошлар бўрсиқ мўйли мўйқаламлардан фойдаланиш- ларини тавсия қиламиз (2-расм). Мўй-қаламларнинг учи юмалоқланган бў-либ, 1 дан 10 гача рақамга эгадир . 1 ва 2 рақамли мўйқаламлар гул туширилгандан сўнг сиёҳ қалам ва таргил қилиш, 3 ва 4 рақамли мўйқаламлар банд ва маргулларга бўёқ суриш, 5 ва 6 рақамли мўйқаламлар замин бўёгини бериш, 7 ва 8 рақамли мўйқаламлар оби тортиш, 9 ва 10 рақамли мўйқаламлар буюмнинг ички томонини бўяш, 20 рақамли ясси мўйқалам буюмга лок бериш учун ишлатилади. Мўйқаламларни иссиқ сув билан совунлаб ювиш шарт. 4 НАҚҚОШЛИК УСТАХОНАСИНИНГ ТУЗИЛИШИ Наққошлик устахонаси доим ёруғ, қуруқ ва ўрта дара-жада иссиқ бўлиши керак. Устахонада ҳар бир ўқувчининг ишлаши учун 2,5 кв метрдан жой ажратилиши, асбоб ва бўёқларни қўйиш учун шкаф бўлиши шарт. Устахона кенг ойнали бўлиб, унга табиий ёруғ тўла ту-шиб туриши зарур. Электр нуридан имконияти борича фой- даланмаслик керак, чунки электр нурида бўёқларнинг ран-ги бошқача кўриниб, кўзни алдайди, уларни фарқлаб олиш қийин бўлади. Хусусан, кўк ранг билан ҳаво рангни ажратиш қийиндир (3-расм). НАҚШ ЭЛЕМЕНТЛАРИНИ БОСҚИЧЛАР БЎЙИЧА ҚОҒОЗГА ҚАЛАМДА ЧИЗИШ Нақш чизишни ўрганиш асосан нақш элементларидан энг оддий нусха кўчиришдан бошланади. Ёш мусаввир маълум малакага эга бўлмоғи учун наққошлик китобининг "Бошланғич бадиий нақш ишлаш услубияти" билан та- нишиб чиқиши зарур. Шундагина, қоғозда тўғри ва чи-ройли чизиқ ўтказишни ўрганиши, чизилган чизиқлар аниқ ва равон бўлиши мумкин. НАҚШ ЭЛЕМЕНТЛАРИ Декоратив расм чизишни ўрганиш нақш чизишдан бошланади. Нақш чизиш намунага қараб ёки ижод қилиб чизилади. Бадиий нақш чизиш 2- синфда ўрик баргини йўл ичига ҳар хил шаклда жойлаштириб чизишдан бошланади. Шакллар асосан тўртбурчак, учбурчак шаклида жойлашти-рилади. Чизилган баргни тўлқинсимон чизиқ ичига жойлаштириб нақш ҳосил қилиш мумкин. Кейинроқ эса, квадрат ичига 2-3 элементдан тузилган нақшларни чизиш ўргатилади. Лола тасвиридан турлича нақш чизиш уч хил қилиб чизилган охириги нусхаси "мадохили" нақшига ўхшаб ке-тади. Биз нақш чизишни наққошликда ишлатиладиган нақш элементларидан бошлаймиз. а) Барг элементлари 5 1-машқ. Чизмачиликда фойдаланиладиган альбом олиб, биринчи варағига оралиги 5-6 см кенгликда узун йўл чизиқ чизилади. Чизилган йўлни квадратларга бўлиб чи-қилади. Квадратларнинг диагоналларини ўтқазиб, диаго-нал бўйича баргнинг юқори четини қабариқроқ қилиб, пастки четини ботиқроқ қилиб чизилади. Шу тартибда ҳамма квадратларга барг чизиб чиқилади. Тасвир этилган элемент оддий барглар турига киради (4-а расм). Барг чизиш кўникмаси ҳосил қилингач, мураккаброқ барглар чизилади. Қуйидаги баргнинг четини кунгира га-жак қилиб чизамиз, бу ҳам диагонал ёрдамида чизилади (4-6- расм). Бу турли вариантларга эга бўлган элементлар- дир. Энди баргнинг иккала четини гажак шаклида чизамиз (4-в расм). Бу барг "гажакбарг" деб аталади. Гажакбаргни квадрат ичига диагонал ёрдамида чизиш керак (5- расм). Барглар бир-бирини кесиб ўтиши, айқашиб тушиши мумкин. Бунда баргнинг иккала диагоналидан фойдалани-лади (6-расм). Барглар ичида энг каттаси, чиройлилиги билан ажралиб турадиган барглар султонини "шобарг" деб а талади. У катта квадрат ичига чизилади. Шобарг-нинг гажаклари худди бур-гут тумшуғига ўхшаб қай-рилган бўлса, пастга қараб эгилиб туриши салом бера- ётган мажнунтолга ўхшай-ди. Шобаргда япроқлар кўп бўлиб, ҳар бир япроқ ҳар хил рангга бўялади. Ҳар бир япроқ элементини қўл ўргангунча такрор чизиш мақсадга мувофиқдир (7- расм). Оддий барглардан (3 баргли ва 4, 8 баргли) нақшлар тузиш мумкин (8- расм). 6 Пахта шонасининг оддий барглари ҳам наққошликда кўпдан бери ишлатилади. Шона баргдан нақш тузиш 9-расмда кўрсатилган. б) Гул элементлари 2-машқ. Нақш гуллари ичида энг оддийси кичик ду-малоқ гул "кичик ойгул" деб аталади.(10-а, б расм). Бу ки- 10-расм. чик ойгулнинг ҳар бир думалоги беш олти бўлакка бўли-ниши лозим. Бу гулни квадрат ичига олиб, босқичлар би-лан чизилганда осонгина ишланади (11-расм). Бу гулнинг четини кунгура қилиб, катта ўлчамда чизиш мумкин. Бундай чизилган гул "катта ойгул" деб аталади. Катта ойгул ичига кичик ойгулни чизиб, гулнинг кўринишини янада ўзгартириб алоҳида чирой бериш мумкин (12-расм). 7 в) Элементларни қўшиб чизиш 3-машқ. Барг элементлари билан гул элементларини қўшиб чизишда икки япроқнинг орасига гул элементи чи-зилади. Япроқларнинг учини пастга ёки юқорига қаратиб чизиш мумкин (13-расм). Баргли ойгулни чизиш тўртта барг ёки олтита барг орасига гул чизиш билан бажарилади (13- а, б, в расм). Кесишган барглар, кўп қаватли барглар орасига ҳам гул элементларидан чизиш мумкин. Бунда гул ва барг эле-ментлари чиройли кўринишга эга бўлади (14- а, б, в расм). г) Бофта ва шкифтилар 4-машқ. Бофта ва шкифтилар нақш йўлларини бир-бири билан боглашда ишлатилади. Бофталарни айлана 8 11-арасм. 9 13-расм. 10 11-12-расм. 11 12 13-а, б, в, расм. 13 14-в расм. 14 14-6 расм. 15 16 16-6 расм. 17 16-а расм. 18 15-6 расм. 19 15-арасм. 20 17-расм. 21 22 23 29-расм. 24 25 30-расм. 15-расм. шаклида ва тўгри чизиқ ичига чизиш мумкин (15-расм). Бофта симметрик нақшлар турига киради. Бофталар нақш шаклига қараб учлик, 26 айланасимон, синиқ чизиқли бўлади. Шкифтилар асосий нақш йўлларини бир-бири билан боглайди. Шкифтилар нақш элементлари ичида, кўзача ис- 16-расм. лими четида 2, 3 қатор қилиб чизилади. Шкифтилар нақш тузилишини ва нақш йўлларини улуғвор қилиб кўрсатади. Шкифти ёки бофта қатнашмаган нақшлар кўримсиз бўлиб, кишини ўзига жалб қилмайди (16- расм). ОДДИЙ НАҚШ НАМУНАЛАРИНИ ТАРТИБИ БИЛАН ҚОҒОЗГА ТУШИРИШ Ўқув устахонада нақш ишлаш бадиий нақшларни ва унинг элементларини чизишдан бошланади. 5-машқ. Наққошликда "занжира" оддий гул бўлгани учун ўқувчилар ишни шу гулдан бошлайдилар. "Занжира" гулини босқичларга бўлиб ва элемент- ларга ажратиб ишланса, уни ўрганиш осонлашади. Бу "зан- жира" гулни қалам билан ишлаш тўрт босқичга бўлинади (17-рангли расм). "Занжира" гулини пухта ўрганиш учун уни 5-6 марта қайтадан чизиш лозим. Бунинг учун аввало қаламни тўгри ушлашни машқ қилиш зарур. Қалам бош бармоқ ва кўрсаткич бармоқ билан горизонталига тик ра- вишда ушланади. Бу маълум даражада малака талаб қилади. 1-босқич. Оралиги 3-4 см бўлган узун икки тўғри чизиқ чизилади ва бу чизиқлар тенг бўлакларга бўлиниб, квадратлар ҳосил қилинади. 2-босқич. Иккита квадратни қўшиб (қавариқ ҳолда), ярим айлана чизилади. Бу худди ишкомга ўхшаш бўлади. 27 3-босқич. Ишкомнинг энг юқори томонидан пастга қараб (ботиқ ҳолда) ярим айлана чизилади. Шунда толнинг баргига ўхшаш гул ҳосил бўлади. 4-босқич. Ҳарикки баргнинг юқорисиданва пасти-дан куртакча чиқарилади. Куртакчанинг кенглиги барг-нинг кенглигига баробар бўлади. "Занжира" гулни буяш босқичма-босқич амалга оши-рилади. 1-босқич. Гулнинг юқори замини ҳаво ранг бўёқ билан бўялади. 2-босқич. Гулнинг пастки заминига барг ранг бўёқ сурилади. 3-босқич. Гул пушти бўёқ билан бўялади. 4-босқич. Куртакчаларга оқ ёки сариқ бўёқ берилади. 5-босқич. Ҳар бир барг ва куртакчанинг четидан қирмизи бўёқ билан чизиб чиқилади. Ўрталарини четидан ажратган ҳолда таргил қилина-ди."3анжира" гул кўпинча эни 4 см дан ортиқ бўлмаган карнизларга, стол устининг четларига ишлатилади. Ўқувчилар "занжира" гул нақшини ўрганишгач, печак ислими нақшини ишлашга киришадилар. 6-машқ. Печак ислими квадрат ичига ишланмасдан, тўғри тўртбурчак ичига ишланади. Унинг ўлчам нисбатла-ри ихтиёрий равишда танланади. Лекин энининг кенглиги 4-5 см дан ошмаслиги керак. Печак ислимининг босқичла-ри билан ишлаш тартиби 18-расмда кўрсатилган. Печак ислими 4 босқичда чизилади. Бўёқ бериш 5 босқичда ба-жарилади. Ислими гуллар, ўз навбатида, икки томонга уланади-ган, тўрт томонга уланадиган ва ҳеч қаёққа уланмайдиган кўринишда бўлади. Бундан ташқари, ислими гуллар йўллари ва тузилишига қараб якрафтори, дурафтори, серафтори деб номланади. Ислими гул элементларидан тузилган бўлса, гуллик рафтори, барг элементларидан тузилган бўлса, баргли рафтори деб аталади. Уқувчилар нақш гулларини тузишда 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10-расмларда кўрсатилгандек гул элемент-лари, 11, 12, 13, 14-расмлардагидек барг элементлари, 15, 16- расмдагидек бофта ва шкифтилардан, богланмалардан, маргулалардан 28 фойдаланишлари керак. Ана шу элемент-лардан фойдаланилмаса, тузилган нақш чала ҳисобланади. Ислими гуллар якка банд ва қўш банд бўлади. Якка банд ислими устидан оқ бўёқ берилади, қўш банд ислими ўз фо-ни ҳолича қолаверади. 7-машқ. Баргли ойгул нақши: 1-босқич. Бу гулни чизиш учун квадрат чизилиб, квадратдан диагонал чизиқ ўтқазилади. 2 - б о с қ и ч . Диагонал бўйича кетма-кет барг _>лементи уланиб чизилади. 3-босқич. Кетма-кет чизилган баргларораларига баргли ойгул элементи чизилади. 4-босқич. Гуллар новда билан богланади, натижада бир бутун баргли ойгул нақш ҳосил бўлади. Бу нақш рам-калар учун ишлатилади (19-расм). 8-машқ. Навбатдаги гул қуйидагича чизилади: 1-босқич. Тўғри тўртбурчакни чўзиқроқ ҳолда чи-зиб, диагонал чизиқ ўтказилади. 2-босқич. Тўгри тўртбурчакнинг икки четига ярим-та, ўртасига бутун ойгул чизилади. 3-босқич. Ойгулларни бирлаштирадиган икки то- мони кунгирали барг элементи диагонал чизиқ бўйича чизилади. 4-босқич. Ойгул билан баргларнинг орасини тўлди-риш ва бир-бири билан боглаш учун марғулали новдалар диагонал бўйича чизилади. Ҳосил бўлган нақш қўшбаргли ойгул нақши деб аталади (20-расм). 29 Фойдаланилган адабиётлар : 1. С.Булатов. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Тошкент-1991 йил. 2. М. Прица «Тошкент ганчкорлиги» Бадиий адабиётлар нашриёти. 1960 йил. 3. С.Булатов. Ўзбекистон санъати тарихи. Тошкент 1991 йил. 4. Т.Абдуллаев XIX - XX асрларда Ўзбекистон кандакорлик санъати. Тошкент 1994 йил. 5. Р.Хасанов. Амалий безак санъати методикаси. Тошкент 2003 йил. 30

O'xshashlar

Нақш ва уларнинг турлари
Нақш шаклларининг тавсифи
Ўрта Осиё миллий нақшларидан нусҳа олиш
Геометрик нақшларнинг тузилиши ва ишлатилиши
Ганчкорлик санъати ва унинг тарихи