Геометрик нақшларнинг тузилиши ва ишлатилиши - Tasviriy san'at - Referatlar

Геометрик нақшларнинг тузилиши ва ишлатилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71.5 KB

Ko'chirib olish

Геометрик нақшларнинг тузилиши ва ишлатилиши Режа:  Ислими нақшларнинг тузилиши ва ишлатилиши  Ёғочга нақш ишлаш тартиби  Бўёқларнинг тайёрланиши ва ишлатилиши  Рангларнинг товланиши  Нақшларга ранг танлаш  Оддий ёғоч буюмлар - туздон, қаламдон ва рамкаларни нақшлаш  Мураккаб шаклли ёгоч буюмлар - қутича, курсича, хонтахталарни нақшлаш

1-усул. Энг аввал квадрат чизилиб, унинг ичидан ён гомонларига ҳошия тортилади. Кейин квадратнинг тўрт томонига нуқталар қўйиб, уни учта тенг бўлакка бўлинади. У нуқталарни тик ва ётиқ чизиқлар билан бирлаштирил- ганда квадрат 9 катакка бўлинади. Утқазилган чизиқлар ўқ чизиқ ҳисобланиб, уларни икки томондан маълум ўлчовда ёндош чизиқлар тортиш билан нақш ясалади. Бу нақш яса- л иш жиҳатидан анча мураккаб бўлиб, квадратларни бўлиш- да кўз билан аниқ чамалашни талаб қилади. Квадрат ичи- даги чизиқлар бири иккинчисининг устидан тўгри ўтиб ке- тавермасдан, балки бир гал тегидан, иккинчи гал устидан ўтиб тугун ҳосил қилади. 2-усул. Квадрат чизилиб, квадратнинг ҳар иккала то-монини тенг тўрт бўлакка бўлиб. 16 та катак ҳосил қи-чинади. Тўртта энг четки катакнинг диагонали чизилади. Диагоналларни тўгри чизиқ билан-бирлаштириб, оддий гириҳ нақшининг шакли чизилади. Гириҳ тугун демакдир, тўгри чизиқларнинг кесишиши натижасида шундай чигал шакллар ҳосил бўладики, улар-иинг қандай ясалганини дарров аниқлаш қийин (26-расм). Ана шундай геометрик нақш (орнамент)ларни халқ ус 1 алари "гириҳ" деб аташади. Уста Ширин Муродов бир

26-расм. неча хил гириҳ ясаш сирларини аниқлаб берган. Самар-қандлик кекса меъмор Шамсиддин Гофуров гириҳларни жуда усталик билан ўз ижодида ишлатиб келмоқда. Гириҳ ясашнинг калити топилган. Ҳозирги вақтда ян- ги-янги гириҳлар ижод этиш имкониятлари вужудга келди. Гириҳ ясаш шунчаки бир эрмак иш эмас, албатта. У геометрик шаклларни тартиб билан жойлаштиришдан ҳо- сил бўлади. Ҳар бир гириҳнинг ўзига хос номи бўлиб, унинг номи шаклига боглиқдир. Масалан, тақсим асоси беш ва ўн раҳлик юлдуз бўлса, "бешу ўн раҳлик" гириҳ деб аталади. Худди шунга ўхшаш бошқа бир тузилиш "саккизу ўн олти раҳлик" бўлиши мумкин. Гириҳ турли соҳаларда, чунончи, панжаралар ясашда, ўймакорлик, нақшкорликда қўлланилади. Халқ меъмор-лари ижодида асрлар давомида авлодлар тажрибаси умум-лашган ва сайқал топган. Уларни ўрганиш орқали қадимий ёдгорликлар тарихини билиб, халқимиз яратган гўзаллик-ларни янада яхшироқ англаб борамиз. ИСЛИМИ НАҚШЛАРНИНГ ТУЗИЛИШИ ВА ИШЛАТИЛИШИ Олдинги чизилган гул, барг элементларидан фойдала-ниб, новдага гул, барг, бофта, шкифти элементларини қўшиб чизсак, 5-гулни чизган бўламиз. Бу шундай бошла- нади. Тўгри тўртбурчак диагоналларини ўтказиб, диагонал кесишган жойини марказ қилиб олиб айлана чизамиз. Тўртбурчак четига бир-бирига тескари қилиб кўвачанинг ярмини чизилади. Кўвача айлана шкефи билан богланади. Айлана ичига ойгул, кўвача ичига баргли ойгул чизиб, новдалар билан богланади. Ҳ o сил бўлган ислимини гулли ислими дейилади (23-расм). У 4 босқич билан чизилади, 5 босқич билан бўялади. 9-машқ. (6-гул). Оддий барг элементларидан нақш йўлларини чизишда ҳам фойдаланса бўлади. Бу усулни 6- гулни чизишда аниқроқ билиш мумкин.

Бунинг учун тўғри тўртбурчакнинг ўртасига диагоналга яқинроқ қилиб оддий барг чизилади, тўгри тўртбурчак нақш четига ярим ҳолда кўвача чизиб, оддий барг билан бирлаштирилади. Уларни шкефти билан боғлаб, нақш йўллари ҳосил қилинади. Нақш йўллари ичига баргли ойгул чизиб, тўлдирилади. Ҳосил қилинган нақш гулли баргли ислими деб аталади (24- расм). У 4 босқич билан чизилади, 5 босқич билан бўялади. 10-машқ. (7-гул).Юқоридаги гул баргли ислими нақ-шини мураккаблаштириб, нақш четининг йўлларига бофта ишлатилса, "бофтали ислими" тузган бўламиз. Буни 7-гул деб аталади (25- расм). У 4 босқич билан чизилади, 5 бос-қич билан бўялади. Маълумки, бирор нақшнинг номи асосий нақш ҳосил қилувчи элементдан олинади. Бунга "ойгул", "қўшбарг" мисол бўлади (8-гул). Халқ наққошлигида кўп қўлланадиган "ислими" услу- би билан чизиладиган нақшлар ўрганилади. 8-гул синусида эгри чизиқ бўйлаб поя тасвирланади, унинг устига бир то-монига ойгул, иккинчи томонига баргли ойгул чизилади. Буни ойгулли ислими дейилади. У 5 босқич билан чизила-ди ва 5 босқич билан бўялади (27- расм). 11-машқ. Ҳар бир нақшнинг номи асосий нақш ҳо- сил қилувчи йўлларига қараббелгиланади. 13-машқда тўгри тўртбурчак олиб, диагонал чизиқлар асосида унинг мар-казидан ярим меҳроб йўл чизилади. Бу меҳробларни тўгри тўртбурчак йўл ичида давом эттирилса, яхлитлашиб пат- мусга ўхшаб кўринади. Патнус ичига баргли ойгул, ташқа-рисига ҳам баргли ойгул чизиб, новдалар билан бирлашти-рилади. Ҳосил бўлган нақш гул "патнус ислими" деб атала- ди. Бу 9-гул 4 босқич билан чизилади, 6 босқич билан оуялади (28- расм). 12-машқ. (10-гул). Ҳар бир нақшда нақшлар мурак-каблашиб, элементлари кўпайиб бормоқда. Шунинг учун бу машқда 10-гулни "Ду рафтор" ("катта патнус гул") деб аталувчи гулни чизамиз. Бунинг учун каттароқ йўл чизиғи, ичига икки томони кўвача шкефтили нақш чизиб

новдалар билан бирлаштирилади. Ҳосил қилинган нақш катта патнус ислими деб аталади (29-расм). У 1, 2 босқичда чизилади, 3, 4 босқичда бўялади. Ҳар бир машқда чизилган ислими нақш йўллари оқ бўёқ билан чизиб чиқилади. ЁҒОЧГА НАҚШ ИШЛАШ ТАРТИБИ Ёғочга нақш ишлаш асосан ёгоч заминини грунт қи- лишдан бошланади. Грунтлаш 3-мавзуда ёритилган. Грунт- ланган буюмга ахта орқали гул туширилади. Буюмнинг сатҳига нақшларни ахта ёрдамида тушириш санъати қадим- дан давом этиб келаётган бир усулдир. Ўзбекистон халқ амалий санъати усталари ҳам бу усулдан ҳозирга қадар фойдаланмоқдалар. Ахта усулидан, наққошлардан ташқа-ри, ўймакор усталар, ганч усталари ва мискарлар ҳам фой-даланадилар. Хоразм усталари ахтани "улга" деб атайди- лар. Бир ахтада кўп маротаба нақш тушириш мумкин. Шу- нинг учун тажрибали усталар ахтани авайлаб, қуруқ жойда сақлайдилар. Ахта ясаш усули: нақш туширилган буюм юзасининг сатҳига қараб, ахтага мўлжалланган калка (шаффоф қо-ғоз) кесилади. Кейин, чизиладиган нақш (бўлак)ларнинг тузилиши симметриясига қараб, 2, 4 ёки 8 буклаб, қора қа-лам билан гул чизилади. Сўнг бу гул чизигининг устидан игна билан қатор тешиб чиқилади. Лекин бир тешик билан иккинчиси ораси 2 мм дан ошмаслиги шарт. Нусха қанча кичик бўлса, ахта тешиклари бир-бирига шунча яқин бў-лиши лозим. Шунда нусха аниқ ва равшан кўринади (30- расм). Ахтани нусха тушириладиган буюмнинг устига ёзиб, чап қўл билан ушлаган ҳолда, ўнг қўлга юпқа латтага ёки икки қаватли докага ўралган оқ упа (мел ёки қуруқ белил) ни қоғознинг устида бир оз силкитилади-да, енгил босиб сурилади. Шунда упа қогоздаги майда тешиклардан ўтиб, буюмнинг сатҳида нуқталардан иборат нақш йўлларини ҳо- сил қилади. Яхши ишланган ахталарда нақш буюмнинг сатҳига осон ва аниқ тушади. Нусханинг аниқ кўриниши ва чизишга

31-расм. халақит бермаслиги учун буюмнинг сатҳига туширилган нақшнинг устидан ортиқча упа чанглари оҳиста пуфлаб юборилади. Нақш йўллари устидан мўйқалам ёрдамида қора бўёқ билан ингичка сиёҳ қалам қилиб чизилади. Чизилган гул-ларнинг энг четидан қора бўёқ билан 3-5 мм йўғонликда оби тортилади. Сиёҳ қалам қилингандан кейин, фон бўёқлари асосий шминга ва гул заминига берилади. Заминга бўёқ беришда гул чизиғига ранг тегизиб юбормасдан, эҳтиётлик билан ишлаш керак. Шкиф гуллар заминига қирмизи бўёги бери-лади. Гулларни эса қирмизи бўёқ билан тарғил қилинади. Банд ва марғулаларга бўёқ берилмайди. Буюмга бе-рилган бўёқлар қуригандан сўнг, бир марта ёғлиқ лок сурилади. Лок қуриган, бир бандлик гулларнинг банди устидан оқ бўёқ тортилади. Сиёҳ қалам қилинганда, қора рангли оби устидан оқ бўёқ билан чакма, қалам ёрдамида "тўрт кўз", чакма қўйилади (31-расм). Ниҳоят, иккинчи марта лок берилиб битқазилади. Иккинчи марта лок суришнинг сабаби шундаки, биринчи сурилган локни буюмдаги бўёқлар шимиб олади ва буюм ялтирамайди. Гулга оқ бўёқ сурилгандан кейин икки марта лок бе-рилса, оқ бўёқсарғайиб қолади. Шунинг учун биринчи лок-ии оқ бўёқ берилмасдан олдин, иккинчи локни оқ бўёқ бе-рилгандан кеиин суриш тавсия қилинади. БЎЁҚЛАРНИНГ ТАЙЁРЛАНИШИ ВА ИШЛАТИЛИШИ Нақш ишлашда бўёқларнинг бир неча турларидан фойдаланиш мумкин.

Темпера лотинча сўздан олинган бўлиб, аралаштирпш деган маънони англатади. Темпера сув аралаштириб ишлатиладиган бўёқлар турига киради. Темпера намга, ҳа-роратга ва ташқи муҳит узгаришига чидамлидир. Темпера бўёқлари бир-бири билан яхши аралашади. Хилма-хил тус- ларни ҳосил қилишда оқ бўёқдан фойдаланилади. Темпе-рани гуашь, акварел бўёқлари билан қўшиб ишлатса ҳам бўлади. Айниқса, гуашь ёрдамида ажойиб ранг тусларини ҳосил қилиш мумкин. Гуашь бўёги ҳам сув билан ишлатилади. Тайер гуашь бўёқлари шиша банкачаларида чиқарилади ва кўринишдан қуюқ қаймоққа ўхшайди. Улар қуриб қолмаслиги учун ус-тига сув, глицерин қуйилади. Гуашь асосан декоратив безак ишларида, газета, пла-катлар чиқаришда, шиорлар ёзишда ишлатилади. Глице-рин гуашь бўёқларининг таркибий богловчиси ҳисоблана- ди. Глицерин тиниқ суюқлик бўлиб, сув билан яхши арала- шади, бўёқларни қуриб қолишидан сақлайди. Сурилган бўёқ қаватларининг нафис бўлишини таъминлайди. Гуашда ишлашни ўрганишни декоратив безаклар ва нақшларни бўяшдан бошлаган маъқул. Нақш компози- цияларини бўяшни бошлашдан олдин нақш элементларини ишлаб чиқиш керак. Гуашда ишланган нақшнинг акварелда ишланган нақшлардан фарқи шундаки, гуашнинг ранги бир оз совуқ-роқ ёки очиқроқ бўлиб, ҳар хил туслар оқ бўёқ ёрдамида ҳосил қилинади. РАНГЛАРНИНГ ТОВЛАНИШИ Ранглар инсон ақлини ҳайратда қолдирадиган даража- да кўп ва хилма- хилдир. Диққат ва синчковлик билан ку-затган киши айни бир рангнинг ҳар хил тусланиши ва тов-ланишини пайқайди. Рангларни сезиш, бўёқларнинг бир-бирига мосини топиб ишлатиш кўпгина касб эгалари учун, айниқса мусаввирлар, наққошлар учун ғоят зарурдир. Та-биатдаги турли-туман рангларнинг нозик товланишлари- ни кўриш ва сезиш, уларни тасвирлай олиш учун "рангшу- нослик фани" билан яқиндан танишиш лозим.

Қуёш нури бир даста рангли нурлардан ташкил топган бўлиб, уч қиррали тиниқ призмадан ўтқазилганда, у бир неча рангларга ажралиб кўринади. Булар қизил, зарғал-доқ, сариқ, яшил, ҳаворанг, зангори, бинафша ранглардир. Бу ранглар спектр ранглари деб аталади (11-а расмга қа-ранг). Уларга диққат билан қаралса, бир рангдан иккин чисига ўтиб боришдаги оралиқ масофада шу иккала рангга яқин бўлган бир қанча рангларни кўриш мумкин. Табиат-даги ранглар хусусиятига кўра: ахроматик (рангсиз) ва хроматик (рангли) рангларга бўлинади. Ахроматик ранг-ларга оқ, кул ранг, қора ранглар киради. Бошқа ранглар эса хроматик ранглар дейилади. Бундан ташқари, ранглар-ни илиқ ва совуқ турларга бўлиш мумкин. Биринчи турга қизил ранг ва унинг бир неча турлари: тўқ қизил, оч қизил, қирмизи, лола ранг, гулоби, гулнор, сариқ ва унинг турла-ри: оч сариқ, тўқ сариқ, зарғалдоқ, малла киради. Мазкур ранглар аланга, чўғ, қизиган темир ва қуёшни эслатаётга-ни учун рангшуносликда илиқ ранглар деб аталади. Совуқ рангларга музни, совуқ сувни, сомонни, кўкатларни эсла-тувчи кўкиш-яшил, зангори, ҳаворанг киради. Илиқ ва совуқ ранглар аралаштирилганда эса қоришма таркибида қайси ранг миқдори кўпроқ бўлса, ўша турга тобе бўлади. Нинафша совуқ ранг ҳисобланади. Наққошликда бешта ранг асосий ранг ҳисобланиб, бу- лар: қирмизи, қизил, сариқ, зангори, зумрад ранглардир. Уларни бир-бири билан аралаштириб, бошқа рангларни х,осил қилиш мумкин. Масалан: 13-машқ. Зангори + сариқ = яшил. Қизил + сариқ = зарғалдоқ. Қизил + зангори = бинафша. Табиатда қизил рангнинг бир қанча хилларини учра-гиш мумкин. Масалан: қирмизи (тўқ қизил), жуша (оч қи-шл), пушти, заргалдоқ, малла, қовоқ ранг, қизгиш бинаф-ша, кўкиш бинафша, тўқ зангори, ложувард каби номлар билан аталади. Бу рангларга ахроматик рангларни қўшиб яна кўплаб тусдаги рангларни ҳосил қилиш мумкин. 14- машқ. Зангори + оқ = ложувард (синька). Зумрад + сариқ = сабза. Қирмизи + ложувард + оқ = бинафша.

Қирмизи + оқ = пушти. Қизил (жўша) + сариқ = зарғалдоқ + шингоф. Оқ + ложувард (оз миқдорда) = тиниқ оқ. Оқ + сариқ = тиниқ оч сариқ. Қирмизи ва зангори бўёқлар соф ҳолда ҳам ишлати-л иб, улар кўпроқ нақш гулларини таргил қилишда қўлланилади. НАҚШЛАРГА РАНГ ТАНЛАШ Нарсага нақш ишлаш учун ранг танланганда хонанинг қуёш нурида ва сунъий ёруғликларда ёритилишини билиш жуда муҳимдир. Чунки турли биноларни ёритиш турлича бўлиши мумкин. Биноларга нақш солишда тўқ рангларни ишлатмаслик лозим, чунки у кўзни толиқтиради, хона ичи-ни кичиклаштириб юборгандек бўлади. Гуашь бўёғи билан нақш ишлашда қуйидагиларга амал қилиш тавсия этилади: 1. Нақш элементларини аниқ чизиш. 2. Рангларни бир-бири билан мослиги ва тиниқлигига эришиш. 3. Бўёқ қаватларининг текис чиқишига интилиш. 4. Ранг доғларининг ҳосил бўлишига йўл қўмаслик. 5. Нақш композициясининг таъсирчан чиқишига эришиш. Тайёр бўлган нақш композициясини бўяшдан олдин керакли ранг туслари танлаб олинади ва мўлроқ қилиб тайёрланади. Шу бўёқнинг ўзида бир нечта нақш компози- цияларини бўяш мумкин. Нақшларни бўяшда изчилликка амал қилинади. Ке-ракли жой бўялгандан кейин симметрик равишда навбат-даги ўрни бўялади. Кичикроқ деталлар, барглар, шобарг-лар, ҳар хил гуллар алоҳида-алоҳида бўялади. Нақшлар илиқ ранглар билан қанчалик кўп бўялса, кўзга шунчалик яққол ташланади. Баъзан нақш элементлари бўялиб, фонлар ўз ҳолича қолдирилади. Тайёр бўлган рангли нақшларнинг сирт-ларини лок билан қоплаш лозим. Агар рангли сирт қури-гандан кейин очлашиб кетса, лок билан қопланганда тўқ- лашади.

ОДДИЙ ЁҒОЧ БУЮМЛАР - ТУЗДОН, ҚАЛАМДОН ВА РАМКАЛАРНИ НАҚШЛАШ Оддий ёғоч буюмларнинг асоси юмшоқ ёғочлардан (қарағай, липа, терак ёғочлардан) тайёрланган бўлиши ке-рак. Улар табиий шароитларда яхши қуритилган, нуқсонсиз ёгочлардан тайёрланади. Оддий ёғоч буюмлар юзасига нақш бериш унинг юза- сини текислашдан ва мўлжалланган рангга бўяшдан бош-ланади. Буюм юзасига қоришма бериб грунтланади. Бу бир хил зичлик ва гадир-будирлик ҳосил қилиб, бўёқларнинг ёғочга шимилиб кетишига йўл қўймайди. Қоришма тайёр-лаш 3 - мавзуда тушунтирилган. Грунтланган буюм сатҳига ахта орқали нақш гуллари туширилади. Сатҳга нақш туширилгандан сўнг буюмга керакли бўёқларни бериб, мойли лок билан локланади. Бу-юмни икки марта локлаш мумкин. Буюм бўялиб, оқ бўёқ билан ҳошиялангандан кейин бир марта локланади, нақш- лаш тамом бўлгандан сўнг буюм иккинчи марта локланади. Мойли локлар алиф-мой қатламларига қараганда тиниқ, жуда мустаҳкам, қаттиқ қатлам ҳосил қилади. МУРАККАБ ШАКЛЛИ ЁГОЧ БУЮМЛАР - ҚУТИЧА, КУРСИЧА, ХОНТАХТАЛАРНИ НАҚШЛАШ Мураккаб шаклдаги ёғоч буюмларни нақшлаш учун ёгоч қутичани мисол қилиб оламиз. Қутичанинг қопқоғи аниқ бир мазмунни акс эттириб, марказда нақш мотиви "бофта ислими" тасвирланган. Бутун нақш фони кўк, яшил, бинафша рангларда ишланади. Ропортлар оқ бўёқда ҳошияланиб, гул фонлари пушти, сариқ бўёқда бажарила-ди. Қутича учун устанинг ўзи нақш композициясини тан-лайди. Композиция патнис, меҳроб шаклини эслатувчи бўлса, патнис ислими, меҳроб ислими деб аталади. У олтин фонга ёки оч бўёқли фонга ишланиши мумкин. Унга ишла-I иладиган ранглар: кўк, ҳаво ранг, яшил, жигар ранг, тўқ иа оч қизил, оч охра ранглар. Бутун нақш оқ бўёқ билан хо- шияланган йўл билан қора рамка чизиқ устига бўёқ билан гўртта нуқта қўйиб, "тўрт кўз"лаб тугаллайди (31-расм).

Бу нақш тасвири турли шаклдаги шкептилар, барглар-дан ясалган доира, кичик ва катта ойгуллардан ташкил топган. Қутичалар, курси ва хонтахталарни нақшлаш мум-кин бўлган композициялар шулардан иборат.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. С.Булатов. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Тошкент-1991 йил. 2. М. Прица «Тошкент ганчкорлиги» Бадиий адабиётлар нашриёти. 1960 йил. 3. С.Булатов. Ўзбекистон санъати тарихи. Тошкент 1991 йил. 4. Т.Абдуллаев XIX - XX асрларда Ўзбекистон кандакорлик санъати. Тошкент 1994 йил. 5. Р.Хасанов. Амалий безак санъати методикаси. Тошкент 2003 йил.

O'xshashlar

Ўрта Осиё миллий нақшларидан нусҳа олиш

Амалий безак санъати

Композиция тузиш-ижод қилиш

Нақш шаклларининг тавсифи

Ўрта асрлар наққошлик санъати тарихи