Амалий безак санъати - Tasviriy san'at - Referatlar

Амалий безак санъати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73 KB

Ko'chirib olish

Амалий безак санъати Режа: 1. Ўзбек халқ а малий санъат и, унинг тарихи. 2. Ўзбек халқ а малий санъат и турлари . 3.Наққошлик санъати ва унинг тарихи. 4. Наққошлик санъати мактаблари ва уларнинг намоёндалари. Наққошлик санъатининг ривожланиши.

Ўзбек хал қ ининг к ў п асрлик тарихида хал қ амалий безак санъати маданий меросимизнинг асосий қ исмини ташкил этади. Ўзбек ди ё рида вужудга келиб, гуллаб яшнаган амалий санъат турлари бемис и л ва бетакрорлиги билан дун ё га машҳур. Бу тара қ қ и ё т бос қ ичи ҳа қ ида фикр юритар эканмиз, ў збек амалий безак санъатининг келиб чиқиши инсониятнинг илк даври, яъни ибтидоий жамоа даврига бориб та қ алишининг гувоҳи б ў ламиз. Ўлкамиз заминидаги археологик қ азишлар натижасида топилган ё дгорликларнинг гувоҳлик беришича, инсоннинг жисмга бадиий ишлов бериш усулида буюм яратиш фаолияти тош асрида ё қ б ошланиб, асрлар оша ҳозиргача давом этиб келмо қ да. Бизгача ибтидоий жамоа тузумида ашёвий далиллар - меҳнат ва ов қуроллари, уй-анжом ва безак буюмлари, одамлар яшаган манзил қолдиқлари етиб келган. Тупроқ остида қолиб кетган тарихий ёдгорликлар одам ва ҳайвонлар жасадининг қолдиқлари, Қор ва ертўла деворларига чизилган сурат ва бўртма тасвирлар ибтидоий жамоа даври тарихини ўрганишнинг муҳим манбаи ҳисобланади. Палеолит даврида амалий-декоратив санъат намуналари ҳам кенг тарқала бошлади. Буюмларни нақш билан безашга, турли тақинчоқларга, туморларга эҳтиёж пайдо бўлганлиги археологлар томонидан топилган ашёвий буюмларда намоён бўлмоқда. Одамларнинг ўтроқ ҳолга ўтишлари, табиат қонун-қоидаларини кузатиш симметрия, ритм, шакл туйғуларини ўсишига сабаб бўлди. Бир хил элементларнинг текис қайтарилиши ёки оралаб келиши асосида вужудга келадиган ўзига хос наққошлик санъатини майдонга келтирди. Наққошлик янги тош (неолит) асрида кенг ёйилди, декоратив-амалий санъатнинг тараққий этишга таъсир кўрсатди ва ёрдам берди. Кулолчилик ва бошқа буюмларни нақш билан безаш кенг тус олди. Параллел, спиралсимон ва тўлқинсимон чизиқлар, айланалар шу даврдаги кўпгина нақшларнинг асосини ташкил этади. Геометрик нақшлар аста-секин схематик одам, ҳайвонлар ва ўсимликлар дунёсидан олинган шакллар билан бойитилиб, мазмунан кенгайиб борди. Унинг элементлари коинот

кучларининг рамзий белгиларини акс эттира борди. Масалан, розетка-қуёш рамзи, тўлқинсимон чизиқ- ҳаракат, сув рамзи ва ҳоказо. Наққошлик санъати эндиликда декоратив функцияни бажарибгина қолмай, балки шу билан бирга, кишиларнинг Қоявий ва фалсафий тушунчаларни ҳам ифодалай бошлади. Бронза асрида Ўрта Осиёда кулолчилик янада ривожланди. Кулолчилик дастгоҳларининг юзага келиши эса, яратилган буюмларнинг янада нафис ва гўзал бўлишини таъминлади. Чустдан топилган қизил фонга қора бўёқлар билан расм ва нақшлар ишлаган сопол буюмлар диққатга сазовордир. Темир асрида ҳам декоартив-амалий санъат етакчи ўринни эгаллайди. Безаш ишларида геометрик нақшлардан ташқари, сюжетли композициялардан фойдаланиш алоҳида ривожланган. Ўрта Осиёнинг қадимги даври санъати ва маданиятини ўрганишда ер остидан, қабрлардан топилган турли декоратив амалий санъат намуналари, жанг, ов ва меҳнат қуроллари ҳам муҳим роль ўйнайди. Сопол буюмлар, бронза, олтин, кумушдан ишланган, кишилар эҳтиёжи учун ишлатиладиган буюмлар юзаси нақшлар билан безатилган, бўртма тасвир ва ҳайкаллар билан пардозланган. Айрим буюмлар юзасига эса ҳаётий воқеалар акси туширилган. Ана шу далилий материаллар ўтмиш санъати ва маданияти, кишиларнинг эстетик, бадиий қарашларини билишга хизмат қилади. Ўзбекистон ҳудудида археологик қазилмалардан Хоразм, Сўғд, Бақтрия ва бошқа вилоятларда наққошлик санъатининг ривожланганлиги маълум. Сурхондарё вилоятидаги Фаёзтепа ( I - II аср), Далварзинтепа ( I -аср) будда ибодатхоналари қазилмаларидан топилган расм, нақш қолдиқлари бунинг яққол далилидир. Эрамиздан аввалги IV - VI асрларда Ўрта Осиёдаги бадиий ҳаёт ва маданиятни тушунишда Амударёнинг юқори оқими томонидан топилган "Амударё бойлиги" (Окс бойлиги) муҳим ўринни эгаллайди. ¥озирги кунда Лондондаги Британия музейида сақланаётган бу ёдгорликлар ичида олтиндан

ясалган ҳайкаллар, турли кўза, билагузук, узук, муҳр, тангалар, олтиндан ясалган арава ва қуроллар диққатга сазовордир. Буюк саркарда Искандар Зулқарнай (Александр Македонский) эрамиздан аввалги IV асрларда Ахмонийлар давлатини тор-мор этиб, Ўрта Осиё ерларининг кўпгина қисмини ўзига қаратиб олди. Фақат Хоразм,ФарҚона ва Сирдарё бўйидаги кўчманчи қабилаларгина ўз мустақиллигини сақлаб қолди. Амалий санъатга бу қ адар чу қ ур фалсафий ё ндошиш натижасида шартлилик, стил изация - рамзийликка асосланган бадиий безак асарлари яратиш кучайган. Ушбу тарихий омил ў збек миллий безак санъатининг гуркираб ривожланишига туртки б ў лган ва ҳ озирда жаҳонга машҳур меъморчилик ё дгорликларимиз улардаги ганчкорлик, кошинкорлик, нақ қо шлик, ха т тотлик, тоштарошлик ва бош қ а турдаги санъатларнинг ажойиб даражада уй Қ унл игидан ва мужассамлигидан далолатдир. Хал қ амалий безак санъати кишиларнинг маънавий оламини бойитади, бадиий дидини шакллантиради, руҳиятини тарбиялайди. Шунинг учун ҳам ў збек хал қ амалий санъати кишиларни бадиий- аҳло қ ий, умуминсоний тарбиялаб, уларнинг илмий дун ё қ а рашларини шакллантиришда, ҳамда маданий даражасини оширишда энг зарур манбалардан бири ҳисобланади. Я қ ин ў тмишда ў збек амалий безак санъатининг энг ривожланган нақ қо шлик, ганчкорлик, тош ва суяк ў ймакорлиги, кандакорлик, пичо қ чилик, бўйра чилик , заргарлик, каштачилик, зард ў злик, гилам дўзлик , кигизчилик, саватчилик каби турларининг ў зига хос бажариш технологиялари, ҳа қ и қ ий миллий номлари, уларга хос атамалар, бу санъатларга хос мактаблар, услублар ҳамда шу соҳаларда ном қ озонган усталарнинг хизматлари бутун жаҳонга дон Қ и кетган. Ўрта Ocи ё на ққо шлик санъати қ адимдан дун ё га машҳур. Ўтмишда ота- боболаримиз қ урган муҳташам бинолар ҳозирги кунгача мафтункор жилвасини й ў қ о тмаган. Юксак дид билан ишланган на қ шлар ҳозиргача бизни ҳайратга солиб келмо қ да . На қ ш арабча тасвир, гул деган маънони

билдириб, у қуш, ҳайвонот, ў симлик дунёси, геометрик ва бош қ а турли шаклларни нг маълум тартибда такрорланишидан ҳосил қ илинган безакдир. Ислом талабларига буйс у ниш о қ ибатида ж о ниворлар, паррандалар ва одамларни тасвирлаш й ў қ о либ бориб на ққо шлик ривож топди. Араб ё зуви ў злаштирилди. Натижада на қ шлар билан унвонли ё зув (эпиграфика) услуби пайдо б ў лди. Араб ё зуви на қ шлар билан бирга чизилди. Араб ё зуви ҳам безак, ҳам дуо-афсунлар вазифасини бажарди. На ққо шлик халқ -амалий безак санъатнинг бир тури сифатида қ адимдан ў збек маданиятининг муҳим бўлаги ҳисобланади. К ў п ас р лар мобайнида унинг бадиий анъаналари вужудга келди ва ривожланди. На қ шларда санъатнинг бош қ а ҳамма турларидан фар қ ли равишда авлодларнинг чамбарчас бо Қ ли қ лигини, миллий анъаналарнинг давомийлигини к ў риш мумкин. На ққо шлик анъаналари санъатнинг ана шу турини ў рганиш методлари сифатида ҳам бободан отага, отадан ў Қ и лга ў тиб келган. Ана шу давомийлик туфайли на қ қошлик санъати ҳозиргача са қ ланиб келмо қ да. На қ шнинг энг яхши намун а лари бой ижодий фантазия ор қ али бирлаштирилган шаклларнинг ма қ садга мувофи қ лиги ва гў заллиги билан фар қ ланади. Бунда хал қ усталарининг атроф муҳитга қ арашларидаги т а фовут акс этади. На қ шдаги чизгилар ў йини му с и қ адаги оҳанг сингари, қ ў ш и қ ва эртак каби “ хал қ ҳа ё тий тажрибасининг катта умумлашмасидан ” таркиб топгандир. Бадиий на ққо шлик рангларнинг уй Қ унлигида ва ўзига хос композицияларда г ў заллик яратиш санъатидир. На ққо ш уста ў з ишида рангларнинг табиий жилосидан ва уйғунлигидан, бежирим шаклдан, материал фактурасидан моҳирлик билан фойдаланиб ё р қ ин ифодаликка эришади. Ўзбекистоннинг анъанавий меъморчилигида на ққо шлик асосан шифтларни, жимжимадор ара қ иларни, сарой устунларини, масжидлар, мактаблар, бойларнинг уйлари, ё Қ о чдан ясалган буюмларни безашда қ ў л ланган. Нозик ў симликсимон-геометрик на қ шдаги ў заро сингиб кетган новдалар, шохлар ва ҳашаматли тасвирланган гулларнинг ритмик ҳаракати,

ў збек усталарининг ишларидаги ислими ва гирих на қ шларининг классик мотивлари шифтларнинг шаклига мосланган . На қ ш к ў про қ интерьерларни ва ё пи қ айвон, пешайвонларни безашга хизмат қ илади. Ў о зирги пайтда на қ шдан меъморчиликда , уй жиҳозлари , сов Қ алар, майда ё Қ о ч ў йинчо қ лар, муси қ а асбоблари ва тур м ушда керакли буюмларни безашда фойдаланилади. Бадиий на ққо шлик санъати ҳозирги кунда кенг тус олмо қ да. Матбуот, радио, телевидение, кино ор қ али кишилар ана шу санъат намуналари ва унинг хал қ усталари билан танишмо қ далар. Бу санъаткорлар орасида О. Ј осимжонов, Е.Рауфов, А.Болтаев, С.Нор қ ў з иев, А.Азимов, А.Исаев, Б.Абдуллаев, Т.Т ў хтаҳ ў жаев, Ж. Х акимов, З.Боситхонов, М.Тўраев, Т.Аҳмедов, К.Каримов, А.Илҳомов ва бош қ алар бор. Халқ усталаримизнинг, улардан таълим олган шогирдларнинг ишларини Тошкентдаги амалий санъат музейида, к ў ргазма залларида, бадиий салонларда, шунингдек, турар - жой ва жамоат биноларида, масалан, Тошкент Давлат цирки, Алишер Навоий номидаги опера ва балет театри, Миллий академик драма театри, Темурийлар тарихи музейи, Олий Мажлис ва Шаҳар ¥окимияти бинолари, метро станциялари, меҳмонхоналар, каби маъмурий ва маиший иншоотларда к ў риш мумкин. Ў озирги ва қ тда мактабларда ва мактабдан таш қ ари муассасаларда т ў гараклар тармо Қ ини иложи борича кенгайтириш вазифаси қ ў й илмо қ да. Хал қ на ққо шлик санъатини ў рганиш ў қ у вчиларда бадиий дидни, меҳнатсеварликни ривожлантиришга ва қ атор фойдали билим ҳамда малакаларни таркиб топтиришга хизмат қ илади. Уларнинг ижодий қ обил и ятларини ани қ лаш ва ў стиришга ё рдам беради. НА ҚҚ ОШЛИК МАКТАБЛАРИ Хонликлар даврида халқ амалий санъати усталари Хива, £ўқон, Бухоро, Самарқанд каби шаҳарларга йиғила бошладилар. Кўпинча Фарғона ва Бухоро наққошлари Самарқандга, £ўқон,Марғилон усталари Тошкентга келиб кўпгина биноларни безар эдилар. Бу эса наққошлик мактабларининг янада ривожланишига, ўзига хос композицияларнинг яратилишига, ранглар мажмуасини янада бойитишда жуда катта роль ўйнайди. Лекин бу нақшлар

бир-бирига ўхшасада, ҳар бир наққошлик мактаби ўзининг алоҳида композицияси, иш услуби, ранг колорити билан ажралиб туради. ™ Тошкент наққошлик мактаби. Тошкент нақшлари ўзининг нафислиг ва рангларнинг бир-бирига аста-секин ўтиши, аниқ бир колоритга қатъий риоя қилиниши, геометрик ва ўсимликсимон нақшларнинг кўп ишлатилиши билан ажралиб туради. Нақшлар кўпинча яшил гаммада ишланади. Ислимий нақшларда ойгул, пахта, бофта,уч барг, шукуфта, баргли гул ва бошқа элементлар аниқ стиллаштиртлган мураккаб гирих нақшлари ҳам кенг қўлланилган. Наққош усталардан Олимжон £осимжонов, Ёқубжон Рауфов, Жалил Хакимов, Тоир Тўхтахўжаев, Зокир Боситхонов, Махмуд Тўраев, Анвар Илҳомов, Комил Каримов, ва бошқалар Тошкент наққошлик мактаби асосчиларидирлар. Ё.Рауфов тожик наққошлик мактабининг аньаналарини сақлаган ҳолда ажойиб композициялар яратган. Ижодкор ўзбек-тожик нақшларининг бой маданий меросидан моҳирона фойдаланиб, кўпгина ислимий ва геометрик нақш композицияларини яратди. Унинг нақшлари рангларининг ёрқинлиги ҳамда бир-бирига уйғунлиги билан ажралиб туради. У ўз композицияларида янги-янги элементларни кашф этган. Ё.Рауфов нақшларни бўрттириб, кундал техникасидан ҳам фойдаланди. Т.Тўхтахўжаев мураккаб услубдаги нақш композицияларини туза олган. Устанинг олтинсимон-жигарранг колоритдаги нақши Тошкент наққошлик мактабининг ривожланишида қўйилган янги бир қадам бўлди. Ўзбек наққошлик мактабини ривожлантиришда самарали ҳисса қўшган Олимжон £осимжоновнинг талантли шогирди, наққошлик бўйича ўзига хос мактаб яратган, жуда кўп шогирдларнинг устози - Ўзбекистон халқ рассоми Жалил Хакимовдир. Ота-боболаримизни қадимдан яратиб келган нақшларини қайта тиклашда устанинг хизматлари каттадир. Ж.Хакимовнинг нақшларини эътибор бериб кузатсак, ундаги нақшлар элементларга бойлиги, аниқ, ровонлиги, ёрқин яшил колоритда бўлиши билан ажралиб туради. У гулли гирих композицияларини жуда кўп ишлаган. Ж.Хакимов ўзбек миллий

наққошлик санъати анъаналарини пухта эгаллаган, уни самарали давом эттирган санъаткордир. Уста нақшлаган хонтахта, курси, қутича ва бошқа буюмлар дунёнинг кўпгина давлатларида юқори баҳоланган. Унинг ижоди Шарқ анъаналари руҳида ривожланди, тарихда ўчмас из қолдирди. ™ Хива наққошлик мактаби. Хива нақши Самарқанд, Тошкент, Фарғона, Бухоро нақшидан тубдан фарқ қилади. Хива нақшида асосан зангори ва яшил ранглар жуда кўп ишлатилган. Ислимий нақш композициясида новда, марғула, шукуфта, барг, нўхат, гул, оддий ойгулдан ташкил топади. Кўпинча юлдуз ҳосил қилувчи гирихлар ишлатилиб, ораси спиралсимон ислимий нақш билан бойитилган. Хива нақшлари умуман мадохилли нақшлар асосида тузилади. Ислимий нақш эса спиралсимон майда қилиб ишланади. Хива наққошлик мактабининг ёрқин намояндалари Абдулла Болтаев, Рўзимат Машарипов, Одамбой Ёқубов, Эшмурод Сапаев ва бошқалар. Бухоро ва самарқанд наққошлик мактаблари . Бухоро нақши композицияларининг мураккаблиги ва жозибадорлиги билан ажралиб туради. Бухоро нақшларида мураккаб гирихлар аниқ ва пухта ўлчамда ишлатилиши, ўсимликсимон нақшларнинг япроқ, мева, гул барглар ритмига алоҳида эътибор берилиши билан фарқланади. Самарқанд нақшлари Тошкент, Фарғона нақшларига ўхшаб кетади. Самарқанд нақшлари ўта гулдорлиги, барг ва гулларининг ўта ҳаракатчанлиги,жонлилиги билан фарқ қилади. Нақшлар аввал зангори, кейин эса яшил ранг гаммасида ишланган. Уста Раҳмонқул, уста Жамолиддин, уста Абдузохид, уста Шариф, уста Алимжон, уста Боқи, кейинчалик уста Жалол ва Болта Жалиловлар каби наққошлар Самарқанд наққошлик мактабини яратилишига асос солдилар ва унинг ривожланишига улкан ҳисса қўшдилар.

O'xshashlar

Узбек халк амалий санъати, унинг тарихи, турлари. Наккошлик санъати

Ўзбекистон халқ амалий санъати ва унинг ривожланиши

Бадиий безак ишларида ранг

Бадиий безак ишларини ташкил килиш

Кулолчилик санъати