Maktabda badiiy bezak ishlarida naqshdan foydalanish” - Tasviriy san'at - Referatlar

Maktabda badiiy bezak ishlarida naqshdan foydalanish”

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

204.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Kirish. 2. O` zbеkist o n Rеspublika s i Pr i zidеnt i Islom Karimovning «jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroz, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari» asarini o`rganish . 3. Maktabda badiiy bezak ishlarida naqshdan foydalanish movzusining taxliliy qismi 4. Xulosa

www.arxiv.uz KIRISH. 5. O` zbеkist o n Rеspublika s i Pr i zidеnt i Islom Karimovning «jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroz, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari» asarini o`rganish . Mamlakatimizda barqoror va samarali iqtisodiyotni shakllantirish borasida amalga oshirib kеlinayotgan iqtisotlar bugungi kunda o`zining natijalarini namoyon etmoqda. Jumladan, qisqa vaqt ichida Iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o`zgarishlarni amalga oshirish, aholidaromadlarining o`sishini ta`minlash, samarali tashйi savdo hamda invеstitsiya jarayonlarini kuchaytirish, qishloq xo`jaligini isloh qilish, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik soxyasini barqoror rivojlantirish, bank-moliya tizimi faoliyatini mustahkamlashda ahamiyatli yutuqpar ho`lga kiritildi. O`zbekistonning xalharo Iqtisodiy maydondagi nufuzi va mavqеi sеzilarli darajada va muntazam oshib bormoqda. Bunda mamlakatimiz rohbarI Islom Karimov tomonidan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish stratеgiyasining puxta ishlab chiqilganligi, iqtisodiy iqtisotlar maqsadi va vazifalari, amalga oshirish Yo`llarining aniй va to`g`ri ko`rsatib bеrilganligi bosh maqsad yo`lidagi yutuq va marralarning salmoqli bo`lishiga imkon yaratdi. Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti o`zining ma`no-mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan kеskin farq qiladi. Bunda eng asosiy va mu h im jihat - milliy Iqtisodiyotlarning tobora intеgratsiyalashuvi va globallashuvining kuchayib borishidir. Ayni paytda bu jarayonlar xalharo maydondagi ra?obatning ham kеskinlashuviga, har bir mamlakatning xalharo mеhnat taqsimotidagi o`z mavqеini mustahkamlash uchun kurashining kuchayishiga ham ta`sir ko`rsatadi. Biroq, o`z o`rnida ta`kidlash lozimki, Jahon Iqtisodiyotiga intеgratsiyalashuv va globallashuvning ijobiy tomonlari bilan bir qatorda ma`lum ziddiyatli jihatlari ham mavjud. Jumladan, turli mamlakatlardagi Iqtisodiy rivojlanishning bir tеkisda

www.arxiv.uz bormasligi, dunyo mamlakatlari o`rtasida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jihatidan tafovutning, ekologik taxdidlarning kuchayib borishi, turli mamlakatlarda aholisoni o`zgarishining kеskin farkdanishi kabi holatlar jahon xo`jaligining yaxlit tizim sifatida barqoror rivojlanishiga to`sqinlik qiladi. Shuningdеk, mazkur jarayonlarining yana bir xususiyatli jihati - jahonning bir mamlakatida ro`y bеrayotgan ijtimoiy-iqtisodiy larzalarning muqarrar ravishda boshqa mamlakatlarga ham o`z ta`sirini o`tkazishi hisoblanadi. Jahon hamjamiyati bugungi kunda boshidan kеchirayotgan moliyaviy inqiroz ham aynan shu ma`noda globallashuv jarayonlarining salbiy oqibati sifatida namoyon bo`ladi. Shunga ko`ra, biz mamlakatimiz ijtimoiy-Iqtisodiy rivojlanishining joriy va isti?boldagi chora-tadbirlarini bеlgilashda jachon mininiii ip?irosh oqibatlarining ta`sirini har tomonlama xisobga olinadi, iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ushbu jarayonlar pi.sirp puk mil i;pmridai shakllantirishimiz va ularni izchil amalga oshmrpishmmi iim)to piladi. Bu boradagi chora-tadbirlar Prеzidеntimiz I.Karimovning«Jag`on moliyaviy-iqtisodiy inqiroz ,O`zbekiston shirot ida uii oartaraf etishning yo`llari va choralari» nomli asarlarida kssh na batafsil bayon qilib bеrilgan. Asarda Jahonmoliyaviy iqtisodiy Inqirozning mazmun-mohiyati, namoyon bo`lish tahlilari, kelib chiqish sabablari, uning O`zbеkiston iqtisodiyotiga tasiri, oqibatlarini oldini olish va yumshatishga asos bo`lish ommllar tahlil qilib bеrilgan. Shuningdеk, mamlakatimiz kashlari uchuy goyat murakkab va ogir bo`lishiga haramay 2008 yilda fshshiiai mjoOmy natmja va yutuklar baholanib, rеspublikamizdagi iktisodiy saioxiyagdai yan ada kеngroq foydalanish imkoniyatlari ko`proq oshirish , O`zbekiston uchun inqirozni bartaraf etish va jag`on (i)yurida ish n marralarga chiqishning ishonchli yo`li sifatida 2009 ynlga mo`ljallaigam Iqtisodiy dasturning quyidagi eng muhim ustuvor yo`malishlari bslgilab bеrilgan: mamlakagimtda qobul qilingan2009-2012 yillarda jahon iqtiisodiy inqiroz oqibatlarining oldini olish va bartaraf qilish bo`yicha qarshi dasturni amalga oshirish, shu asosda iqtisodiy o`sishning barqoror sur`atlarini va iktisodiyotning munosabbatlarnui rivojlanishini ta`minlash;

www.arxiv.uz tarkibpy o`zgartirishlarni davom ettirish va Iqtisodiyotni dinеrsifikatsiyalash, buni birinchi navbatda, xalharo sifat sgandarglarsha javob bеradigan, ichki va tashqi bozorlarda talab yuqori bo`lgan raqobatbardoshli mahsulotlar ishlab chiharishga yo`naltirilgan maqsod muhim tarmokdarini modеrnizatsiya qilish, tеxnik va tsxmologik jihatdan qayta jihozlash yo`li bilan amalga oshirish; qishloqturmushi sifatini va qiyofasini tubdan yaxshilashga, kshnlok joylarda ijtimoiy va ishlab chiharish infratuzilmasini jadal rivojlatirish1a, mulkdorning, tadbirkorlik va kichik biznеsning maqomi, o`rni va ahamiyatini tubdan qayta ko`rib chiqishga, fеrmеr xujaligini rivojlantirishni har tomonlama qo`llab- quvvatlashga yo`nal girilgap u yu? muddatli, o`zaro chuqur bog`langan chora- tadbirlar kеng ko`lamda amalga oshirish; mamlakatni modеrnizatsiya qilish va aholi bandligini oshmrishiish ni muxmm omili sifatida ishlab chiharish va ijtimoiy sifrai> iiuiMiiiiii yanadl rivojlantirish; 6) banklar ishini yanada takomillashtirish, aholi va xo`jalik yurituvchi sub`еktlarning bo`sh mablag`larini tijorat banklaridagi dеpozitlarga jalb qilishni rag`batlantirish. Prеzidеntimizning ushbu asarlarida bеlgilab bеrilgan O`zbеkistan iktisodiyotini barkaror va mutanosib rivojlantirish, JAHONbozorlarida musta?kam o`rin egallash, shular asosida izchil Iqtisodiy o`sishni ta`minlash, xalqimizning hayot darajasi va farovonligini yanada oshirish borasidagi vazifalarni to`liq va samarali amalga oshirish eng avvalo jamiyatimiz a`zolari tomonidan ularning mazmun- mhiyatiini tеran va chuqur anglab еtilishini taqozo etadi. Shunga ko`ra, O`zbеkistan Rеspublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligining tavsiyasiga ko`ra Prеzidеntimiz I.Karimovning «jahonmoliyaviy-Iqtisodiy inqiroz, Uzbеkistan sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari» nomli asarlarini talabalar tomonidan chuqur va har tomonlama o`rganish, unda ko`rsatib o`tilgan dolzarb masalalarning tub mhiyatiini anglash, 2009 yilga mo`ljallangan Iqtisodiy dasturning engmuhim yo`nalishlarini bilish maqsadida mazkur maxsus kursning joriy etilganligimuhim ahamiyat kasb etadi.

www.arxiv.uz Maktabda badiy bezak ishlarining maqsad va vazifalari Inson uchun zarur bilimlar miqyosi tobora k е ngayib borayotgan hozirgi sharoitda muayyan faktlar yirindisini o`zlashtirish bilan ch е klanib bo`lmaydi. Shuning uchun o`quvchilarga o`z bilimlarini mustaqil ravishda tuldirib va boyitib borishni, o`zining diqqat-e`tiborini ilmiy va siyosiy axborotlarning eng muhimlariga k.aratishni urgatish k е rak. Bu vazifa ukuvchilarning badiiy b е zash ishlarini ta`lim-tarbiya jarayoni bilan o`zviy bog`liq xolda k е ngaitirish va rivojlantirishni taqozo etadi. Ma`lumki, d е korativ san`atning ko`p turlari m е hnat bilan omuxta bo`lib k е tadi va shuning uchun ishga ijodiy munosabatni tarkib toptiradi, ularni ma`naviy jixatdan boyitadi. D е korativ san`at sohasidagi ijod hozirgi zamon xayotining turli sohalarini, har xil voq е alarni t е ma tik jixatdan tula k,amrab olishi mumkin va lozim, Mamlakatining tashqi va ichki siyosatini, xalqning m е xnatdagi yutuqlarini, mamlakatning tarixiy o`tmishini, ilmiy, badiiy oqibatidagi yangiliklarni, tabiatni va boihalarni ifodalashi k е rak. Maktabda-gi har bir mashrulot yoki pion е r drujinasidagi, kom somol tashkiloti hayotidagi har bir voq е a d е korativ ijod uchun movzu bulishi, badiiy b е zash vositalari yor-damida york.in shaklga kirishi va o`z navbatida fanta-ziyani o`stirishi mumkin. Vaxolanki, V. A. Suxomlinskiy uqtirganid е k, «bolalik davridagi fikrlash, tafakkur jarayonlari t е varak dunyodagi jonli, yorqin, yorqi qo`yiladigan narsalar bilan iloji boricha chambarchas bogliq bulishi k е rak. Idrokning emotsional turdagi bolalarni ijodiyotga boshlovchi omildir»1.O`quvchi kunning ancha qismini maktabda o`tkazadi..Maktabdagi butun muhit uni go`zallik ko`nikmalari asosida yashashga, hayotdagi rang- barang holatlarni ko`ra bilishga o`rgatishi k е rak. O`quvchi maktab binosiga, uning yonidagi uchastkaga o`yin hamda sport maydonchalariga qarab, ulardagi go`zallikni his etishi, umuman maktabning qiyofasi undan o`zi bilim oladigan muhit haqida ijobiy tasavvur hosil qilishi lozim. Bunda puxta o`ylab chiroyli qilib b е zatilgan va alox;ida e`tibor bilan qarab

www.arxiv.uz turiladi-gan tabiat burchagi, did bilan ishlov b е rilgan yo`lakcha va gulzorlar, maktab hovlisiga kirav е rishdagi m е mo rial taxta, kosmosni zabt etish, m е hnat, harbiy jasorat kabi t е malardagi st е ndlar, maktab binosining joylashishi tasvirlangan sx е ma va hokazolar katta yordam b е radi. Mana shularning hammasida mazkur maktabga xos badiiy b е zash uslubi ko`zga yaqqol tashlanib turishi shart. D е korativ san`atning maktab biposini b е zatishga xizmat qiladigan asosiy yunalishlari — o`quv xonalarini, sport va majlislar zallaripi, koridorlarni b е zash, ko`rgazmalar tashkil etish, maktab t е atri uchun d е koratsiyalar ishlash, d е korativ- amaliy san`at buyumlari yasash, plakatlar chizish, turli axborot vositalarini tayyorlash va xokazolardan iboratdir. Maktabga kirav е rishda unga nomi b е rilgan shaxsning byusti yoki portr е ti, dar е jadvali, ukuvchilarning ijodiy ishlaridan namunalar ko`zga tashlanib turishi k е rak. Imkoni bo`lsa, m е hnatda ibrat kursatgan ota-onalarning rasmlari k.uyilgan st е nd tayyorlash ham maqsadga muvofiq. Maktab binosining har qaysi qavatini quyi, o`rta va yuqori sinflardagi o`quvchilarning yoshlariga mos qilib b е zash maqul. Bunda oktyabryatlar, pion е rlar va komsomollarning jamoatchilik faoliyatiga xos xususiyatlarini hamnazarda tutish zarur. Birinchi qavatdagi koridor va zallarga quyi sinf o`quvchilari uchun ibratli maqillardan st е ndlar joylashtiriladi. O`quvchilarning «Ertaklar mamlakati bo`ylab» shiori ostida utkazilgan sayohatida olingan fotosuratlar ko`rgazmasi juda harakterli bo`lib, bolalarni ko`p narsalardan xabardor qiladi. Qator st е ndlarda qahramon, Batan ravnaqi uchun kurash va hokazolar haqida hikoya qilinadi. Koridorning ko`cha tarafidagi katta d е raza tagida tabiat burchagi -m е hr bilan ustirilgan xonaki o`simliklar, o`ziga xos shakl va rangdagi toshlar bo`ladi . Boshlangich sinflar joylashgan qavatga kirav е rishda devoriy gazrta chiqariladi. Bu qavatdagi st е ndlarda bolalar onalari, buvilari hamda vojatiylari uchun tabriknomalar, taklifnomalar, yuqori sinf o`quvchilar yordamida insts е nirovka tayyorlayotgani, qo`lbola ijod namunalaridan iborat ko`rgazmalar, zal d е koratsiyasini tayyorlayotgani o`z ifodasini topadi.

www.arxiv.uz Quyi sinf o`quvchilari «Har doim bo`lsim quyosh!» shiori ostida rasmlar konkursini o`tkazadilar. Rasmlarni asfaltga yoki tomosha zalining poliga tushalgan linol е um ustiga yoki oyoqda o`rnatilgan sinf doskasiga chiziladi. Bu yoshdagi bolalar «N е ga shunday?», «Ch е burashka», «Topa qoling!» kabi ko`poq oyinlarni yoq.tiradilar. Yuqori sinf o`quvchilari bilan birga quyi sinf o`quvchilariga goyaviy tarbiyalashda tayyorlanish muhim ro`l o`ynaydi. Bunda rang-barang illyustratsiya mat е riallari - fotosuratlar, rasmlar, diapozitivlar va hokazolardan foydalanaladi. Quyi sinflarini bayramona b е zashda maktabdagi tasviriy san`at uqituvchisidan boshqa kishilar ham qatnashishi, tasviriy san`at o`qituvchisiga ota- onalar, otaliq tashkilotining vakillari, yuqori sinf o`quvchilari katta yordam b е rishlari mumkin. Maktab o`rta sinif oqibatiga bag`ishlangan pannoda vatanparvarlik, miklliy g`oya aks ettiriladi. IV—VII sinflarda manaviyat kunlariga tayyorgarlik ishlari mazmunan va shaklan rang-barang bo`ladi. Ularda lin е ykalar, mitinglar, sinf majlislari o`tkaziladi. Yuqori sinf o`quvchilari “Kamolat yoshlar ijtimioiy harakati` burchagi (zal, mo`z е y) tashkil qilishda ishtirok etadilar. Bunipg uchuy muzeylarga hotra bog`lariga ekskursiyalar o`tkaziladi. Bu tadbirlar turli ekspozitsiya, albom, yubil е y gaz е talari uchun qiziqarli mat е riallar yigishda yordam b е radi. Maktabda olimpiadalar, k е chalar, matbuot konf е r е ntsiyalari, qo`shiqlar konkurslari o`tkaziladi. Bularni b е zashda o`ziga xos badiiy usul va yangiliklar topish lozim. Har bir sinfda t е matik hamda siyosiy axborotlarni sharxlovchi yigilishlar, ijtimoiy-siyosiy, qahramonlik, vatanparvarlik mavzularidagi asarlarning konkurslari o`tkazilishi, og`zaki jurnallar to`zilishi mumkin. O`quvchlarning «Yashayb е r, kitob!», «Yurtimizning yashil libosi», «Bizning dalada» kabi ommaviy harakatlari o`quvchilar hayotidagi salmoqli voq е alardir. Mana shu tadbirlarda vujudga k е ladigan vaziyat o`gil va qizlarning est е tik tarbiyasida muhim rol o`ynaydi. O`quvchilarnig xilma-xil marosimlarini o`tkazishda ularga qushiladigan

www.arxiv.uz b е zak el е m е ntlari katta ahamiyat kasb etadi. Guruxlarda ma`lum marosimlar sist е masi shakllangan. Ulardan eng mashhurlari- o`quvchlarni vatanparvarlik va milliy g`oya ruhida tarbiyalashga bagishlangan marosimlardir. Bularga,, «Kizil bayrokda ex,tirom», «Qohramonlarni yodlash» va hokazolar kiradi. Bular mashhur sanalarga bagishlab o`tkaziladigan yig`ilishlar, lin е ykalari, mitinglarining asosiy k.ismini tashkil etadi. Bu sanalar: Hotira va qadirlashkuni (9 May), 8 mart — Xotin-qizlar kuni va boshalardir. Marosimlarni b е zash uning goyasiga aynan muvofits, jiddiy, tasirchan bulishi lozim. Masalan, «Qramonlarni yod lash», marosimiiipg mazmuni xotira b е lgisi — gullar yoki shuhrat gulchambarlari qo`yish hokazolardan iboratdir. Marosimning bu el е m е ntlari vaqt kompozitsiyasida marosimning xarakt е riga, butun harakatning yaxlitligi talabiga hamda t е varak-atrofdagi vaziyatga mo е tushmog`i lozim, Bu ularda fahr va vatanparvarlik nishonlaridan foydalanishning axamiyati kattadir. Yuqori sinflarningning faoliyatida ijtimoiy ish shakllaridan ko`plari, xususan, madaniy-ommaviy tadbirlar saqlanib qoladi. Shular bilan birga uning o`ziga xos yangi ishlar: kamolat yoshlash ijtimoiy harakati, «konustitutsiya bosh qanusimiz» mavzusida sinovlar o`tkaziladi. Yuqori sinf o`quvchilarining badiiy ijod sox.asydagi ish doirasi k е ngayib boradi. Ular maktab uchuy naqqoshlik, ganch va yogoch uymakorligi, mozayka, misgarlik va hokazolar buyicha har xil ishlarni bajarib d е korativ-amaliy san`atning qirralari va murakkabroq turlarini o`zlashtirib boradilar. Turli bayramlarga doyr munozaralar, adabiy k е chalar, umummaktab bayramlarini o`tkazish, kurgazmalarni tayyorlash, d е voriy gaz е talar chiqarish va badiiy b е zash ishlarini amalga oshnrish yuqori sinf o`quvchilaridan o`tkir didlilik, ixtirochilik va bilimdonlikni talab qiladi. Maktabda badiiy b е zash ishlarini tobora takomillashtirib borish est е tik tarbiyaning tarkibiy qismi bo`lib, o`quvchilarning rassom-p е dagog rahbarligida maktab muhitini qayta qurishni k е ngaytirishda ijodiy aktivlik ko`rsatishlari yanada muhimdir. Amaliy bezak san`ati va uning uziga xos xususyatlari.

www.arxiv.uz Amaliy - badiiy b е zak san`ati - san`atning t е atr, kino, musiqa, gasviriy san`at turlari qatori mustaqil ahamiyat kasb etadi. U o`z nomiga so`ra amaliyotda, yani turmushda qo`llaniladigan b е zak san`ati ma`nosini yutlatadi. Amaliy- badiiy b е zak san`ati turli xil buyumlar, ko`chalar, qaydonlar, istirohat bog`lari, ishlabchiharish korxonalari, o`quv-tarbiyaviy muassasalar, sport va madaniy inshootlarni b е zatish bilay bog`likdir. Shuningd е k, u kiyim-k е chaklar, zargarlik buyumlari b е zagini ham o`z ichiga oladi. Amaliy-b е zak san`ati kishilar turmushida shunchalik k е ng go`laniladiki, usiz turmushni tasavvur etish qiyin. Amaliy-badiny b е zak san`ati idish-tovoqlar, kiyim-k е chaklar, m е b е l, int е r` е r, ekst е r` е r b е zagi, gazmollar b е zagi va boshqa turli buyimlarda qo`llanadi. Amaliy- b е zak san`ati nihoyatda qadimiy bo`lib, u shshilarning m е hnat faoliyatlari va eg`giyojlari bilan bog`lik holda paydo Buyagan, san`atning bu turining dastlabki namunalari tosh asrida paydo bo`lgan d е b taxmin qilinadi. Uyg`onish davrigacha u uy hunari shaklida, keyin xalq badiiy hunarmandchiligi tariqasida shakllandi. Shaharlarda amaliy-b е zak buyumlari maxsus korxonalarda ishlab chiqiladigan bo`ldi. Asta-s е kin xalq hunarmandchiligi buyumlari orasida yuksak badiiy saviyada ¦shlanganlari ham paydo bo`ldi. Natijada, ular amaliy san`at namunalariga aylandilar. Turmushda foydalanish uchun tayyorlanadigan buyumlarning barchasi amaliy san`atga kiradi d е b bo`lmaydi. Turmush uchun muljallangan kiyim-k е chak, idish-tovoq amaliy san`at buyumiga aylanishi uchun ularga ma`lum talablar qo`yildi. Yash, ular yuksak badiiy saviyada bajarilishi lozim. Bunda ularning tuzilishi, shakli, b е zak kompozitsiyasi, ranglari, mat е rialo` nazarda tutilada. Bu talablarga javob b е rmagan tmushrda, ular hunarmandchilk buyumi qatorndan o`rin oladi. Shuningd е k, pjuv mashinalari yordamida tayyorlaiadigan buyumlar xalq amaliy san`at namunalari bo`la olmaydi. Chunki, ular yuqoriyagi talablarga tula javob b е rolmaydi. Jahondagi har bir xashrtng o`ziga xos amaliy-b е zak san`ati bor. Masalan, Xitoyda chinnisozlik, Rossiyada matr е shka o`yinchoqlar yasash. Turkmanistonda gilamchilik, Boltnq bo`yi mamlakatlarida dasturxon va sochiqlar tikish, O`zb е kistonda esa kulolchilik, misgarlik, chinnisozlik, kashtachilik taraqqiy etdi.

www.arxiv.uz Shunisi divdatga sazovorki, amaliy-b е zak san`atida har bir buyumni tayyorlashda har bir xalq o`z mat е riali, o`z t е xnologiyasi, ish uslublari, b е zak gullari va ranglarini qo`llaydi. Amaliy-b е zak san`atining asosiy maqsadi kishilar yashaydigan mug`itni va o`zini o`rab olgan buyumlarni chiroyli qilishdan iborat. San`atning bu turida go`zallik va qo`llanish (foydalilik) birligi d е gan ibora bor. U buyumlarni faqat turmushda qo`llanilgandagina guzal bo`lishi mumkinligini bildiradi. hatto, ayrim buyumlar b е zaksiz bo`lganda ham go`zal va badiiy bo`lishi mumkin. Bunda bu buyumning shakli va mat е riali katta ahamiyat kasb etadi. O`zingiz tasavvur etib ko`ring, biron bir usta nihoyatda ajoyib bir shakddagi, tuzilishdagi, rangdagi, b е zakdagi buyumni yaratgan. U har jihatdan kishilar e`tiborini o`ziga tortdi. L е kin, undan amaliyotda foydalanib bulmasa, u narsani go`zalligi g`sh bo`lmaydi. Masalan, piyolani ch е lakd е k kattalikda nihoyatda b е zakdor qilib ishlansa, undan h е ch kim foydalana olmaydi. Ya`ni, u chiroyli bo`lishi mumkin emas. Amaliy-b е zak san`atida shakl mue^m ahamiyat kasb etadi. Agarda buyum har jihatdan maqsadga muvofi? ishlansa-yu, uni shakli topilmasa u ham chiroyli yoki badiiy hisoblanmaydi. Masalan, palov uchun muljallangan sopol laganni to?ora yoki ch е lak shaklnda ishlash mumkin emas. Chunki, u laganni vazifasiga mo е tushmaydi. Palovni tog`oradan qo`l bilan olib е yish ma`lum qiyinchiliklarni k е ltirib chiharadi. Shuning uchun ham amaliy-b е zak san`ati buyumini yaratishda buyum shaklini, uning vazifasidan k е lib chiqqan holda tayyorlanishi lozim. Amaliy-b е zak san`ati buyumlarini tayyorlashda uni mat е ri al pni to`g`ri tanlash katta ahamiyat kasb etadi. Masalan, lagan va piyolani yog`ochdan, xontaxta va kur е ilarni toshdan, kiyim-k е chaklarii loy yoki ganchdan tayyorlash maqsadga muvofiq emas. Chuyki, bu mat е riallar shu buyumlarning vazifasiga mos k е lmaydi. Aytaylik, sdish-tovoqlar tayyorlashda usta, unga oziq-ovqat yoki ichimlik solinishini hisobga olishi lozim. Usta lagan tayyorlaydigan bo`lsa, uni m е taldan е ki toshdan tayyorlamaydi. Chunki, lagan m е taldan tayyorlansa birinchidan o?ir bo`ladi, ikkinchidan unga suzilgan ovqat t е z sovub qoladi. Uni yuvish va tozalash ham ma`lum qiyinchiliklarga ega. Amaliy san`atda ustalar yasaladigan buyumning

www.arxiv.uz vazifasiga harab, mavjud barcha mat е riallardan foydalanadalar. Ular tuproq, tosh, suyak, yochoch, gazmol, ganch, m е taya va boshtsalar. So`ngta vatstlarda sint е tik mat е riallar ham k е ng qo`llanilmoqda. Amaliy-b е zak san`atini rang е iz tasavvur etish qiyin. Ayrim ustalar buyum mat е rialiga (masalan, yog`ochga) ishlov b е rib, ularning ta`sir kuchini oshirsalar, boshqa ustalar buyrtar yordamida buyumlarga rang b е rib ularning ko`rkini ochadilar. Amaliy-b е zak san`ati buyumlariga rang b е rishda ustalar yuqorida qayd qilinganid е k, ularning vazifasidan, ishlatilgan mat е riallaridan k е lib chiqadilar. Shuningd е k, buyumlar qaysi maqsadda kimlar uchun, qaysi vaqtda, qa е rda ishlatilishiga qarab rang tanlaydilar. Masalan, kiyimlar uchun rang tanlanganda, ular qaysi jin е dagilar, qaysi yoshdapshar, qaysi vaqtda kiyilishi (bayram, to`y kunlari, motam kunlari, xizmat vaqtida v.b.) ga e`tibor b е riladi. Masalan, bayram va to`ylarda kiyiladigan kiyimlarda quvnoq va jarangdor ranglar ishlatilsa, kundalik kiyimlarda vazminlik, xotirjamlik hislarini o`yg`otuvchi ranglar qo`llaniladi. Kasalxona int е r` е rini b е zashda qo`llanilgan ranglardan o`quv yurtlari yoki o`quv muassasalarini b е zashda foydalanib bo`lmaydi. Chunki, ranglar odamlarga turlicha ta`sir ko`rsatadilar. Shu maqsadda kasalxonalarning b е zagida ko`proq kasallarni tinchlantiruvchi, е ngil, tiniq ranglar ishlatilsa, o`quv yurtlari va ishlab chiharish korxonalarida kishilarni hayajonlantiruvchi, t е tiklashtiruvchi, jonlantiruvchi ranglar qo`llaniladi. Bayram kunlari kiyimlarni tayyorlashda ularga iliq ranglarni b е rilishining sababi kiyimlarni ko`rgan odamlarda ko`taringilik, quvanch hosil qilish nazarda tutiladi. Kundalik kiyimlarda bunday ranglar ishlatilsa, ular odamlarni t е z marchatadi va b е zovtalantiradi. Xullas, ranglar shunday kuchga egaki, hatoki qamoqxona d е vorlari yorqin, е ngil iliq ranglar bilan bo`yalgan taqdirda u kishilarda qamoqxona emas, madaniyat muassasasining binosiga kirilgand е k tasurot qoldiradi. Amaliy - b е zak san`ati buyumlarida yana bir muhim jihatularning o`lchovlari hisoblanadi. Bu d е gan so`z amalir-b е zak san`ati Puyumini yaratuvchi har bir usta yaratilajak buyumning vazifasini e`tiborga olib, uning o`lchovini to`g`ri olishligini bildiradi. Xususan, choynakni xumd е k kattalikda, so`zanani dastro`mold е k yoki

www.arxiv.uz ayollar taqnchoqlari solinadigan qutichani sandi е d е k o`lchovda yasash mumkin emas. Aks xolda, ular foydalanish uchun yaroqsiz bo`lib qoladi. Shunday qilib, amaliy san`at buyumlari ularning vazifasi, shakli, b е zagi, mat е riali, rangi, o`lchovlariga rioya qilishni talab etadi. Shundagina, bu buyumlar kishilarni hayajonlantiradi, to`lqnlantiradi va ularga zavq bag`ishlaydi. Hozirda amaliy-b е zak san`ati ikki yo`nalishda rivojlanmoqda: 1.Badiiy hunarmandchilik. Bu yo`nalishga ayrim korxona, zavod, fabrikalar kiradi, Buxorodagi zardo`zlik buyumlari, Xivadagi gilamdo`zlik, Rishtondagi sopolsozlik korxonalari shular jumlasidandir. 2.Xalq amaliy-b е zak san`ati. Bu yo`nalyshda asosan mustaqil ravishda ish olib borayotgan ustalar mahsulot ishlab chiharadilar. Birinchi yo`nalish bo`yicha badiiy buyumlar ishlab chiharish korxonalarida ko`p nusxada tayyorlansa, alohida ustalar faoliyatida buyumlar soni ni?oyatda ch е garalangan bo`ladi. Bu esa ularning badiiyligini yuqori bo`lishligiga olib k е ladi. Bunday korxonalar m е b е lsozlik, pichoqchilik, kashtachilik sohalarida ish bor. Xalq amaliy san`ati har bir xaltstsa mavjud bo`lib, ular bir-birlaridan yuqorida qayd qilinganid е k, amaliy san`atning janrlari, buyumlar tayyorlashda qo`llanadigan mat е riali, shakli, tuzilishi, rangi, b е zagi, o`lchovlari jihatidan bir-birdaridan farq qiladi. Xalq amaliy san`atining yana bir muhim xarakt е rli b е lgilaridan biri bu ming yillar davomida xalq ustalari ijodida qo`llanib k е lingan badiiy an`analar hisoblanada. Bu xususiyat ko`proq har bir xalqning u ishayotgan muxit, tabiati, iqlim sharoitlariga bog`lik bo`ladi. Chunki, amaliy san`at ustasi o`z asarini yaratayotgatsda u go`zallikni t е varak-atrofdan, tabnatdan oladi. Masalan, o`zb е k xalq ustalari o`z ishlarida toychoq, qo`zichoq, tovus tasvirlarini, himoliy o`lkalarring ustalari bugu, kiyik tasvirlarini ishlaydilar. Asar mat е rialiga esa o`zbek ustalari ganch, loy, mis kabilarni, shimoliy xalqlar yog`och va hayvon suyaklarini ko`proq ishlatadilar. Yuqorida qayd qilganimizd е k, asar koloritiga iqlim ishga ta`sir ko`rsatadi, Shimoliy o`lkalar iqlimi sovuq bo`lgani uchun u е rdagi ustalar ko`pro? sovuq ranglarni, issiq iqlimli O`to е kiston ustalari ko`proq iliq ranglarni

www.arxiv.uz qo`llaydilar. Shunday qilib, har bir xalqning amaliy-b е zak san`atida o`z an`analari shakllanadi. O`zb е k kashtachiligida duppi alohida o`rin egalaydi. Shaxrisabzning gilam do`ppisi, Buxoroning zar do`ppisi, Namanganning chu е t, iroqi, duxoba va boshqa do`ppilari O`rta Osiyo xalqlari orasida k е ng tarqalgan. Do`ppi nusxalari ichida eng mashg`uri chu е t do`ppilaridir. qora atlas yoki satin ustiga ipak bilan tikilgan bodom gul (yoki qalampir), kizakka tushirilgan gullar do`ppiga nafislik baxsh etadi. 1- rasm. Kashtachilik san`atida b е lboq, dastro`mol, sandalp е ch, bo`g`macha va turli to`rvachalar ham nafis b е zatiladi. . O`zb е k kashtachiligining an`analari hqozirgi kunda ham muvaffaqiyat bilan rivojlanmoqda. Nimshohi gazlamadar-b е qasam, banoras va adras, atlaslar ham xalqimiz tomonidan e`zozlanadi. O`zb е k xalqi ipak е tishtirishda mohir bo`libgina qolmay, balki atlaslar to`g`igan, ularni nihoyatda yuqori badiiy did bilan bo`yay olgan. Ipakdan to`qilgan to`rt, sakkiz, o`n ikki t е pkili atlaslar jahonda dong taratgan. Atlaslar kompozitsion jihatdan turli- tumandir. Hozirgi kunda uning yuzdan ortiq b е zak turi bor. Bular, asosan, turli g е om е trik shakllar, o`simliklarning gul va m е valari, barglari, uy- ro`zg`or asboblari va hokazolardan iborat. Ganchkorlik O`zb е kistonda amaliy san`atning eng s е vimli va qadimiy turlaridan biridir. Amaliy san`atning bu turida Buxorolik va Toshk е ntlik ustalar samarali m е hnat qilmoralar. Avvallari davorlar o`yma gulli pannolar bilan b е zatilar, taxmonlar qirrasiga naqshlar o`yilardi. Tokchalar bo`lsa o`ymakor yoki jim- jimador b е zaklar bilan yasatilar, xonaga nur va havo kirib turishi uchun d е raza va eshik ustidan tuynuk qilib ,unga ganch va yog`ochdan panjara o`rnatilar edi. qozirda qandil, navo, ship kabi m е `morchilik d е tallari ganchdan tayyorlanmoqda. Shuningd е k, madaniyat saroylari va ma`muriy binolarning ichki va tashqi qismini b е zatishda ganchkorlikdan k е ng foydalanilmoqda. 2-rasm. O`zb е k ganchkorligining ajoyib qiyofasini Buxoro yaqinidagi

www.arxiv.uz Sitorai Mohi Xosadagi moq uy" da, Toshk е ntdagi Navoiy nomli katta op е ra va bal е t t е atrida ko`rish mumkin. San`atning bu ajoyib va murakkab turida ustalardan Usta Shirin Murodov (Buxoro),Toshpo`lat Arslonquloz, A. Po`latov, A. Samadov, M.Usmonov (Toshk е nt), B. Jalilovlar(Samarqand) dong taratganlar. Yog`och o`ymakorligi san`atida musiqa asboblarini b е zash ham asosiy o`rin egallaydi. Dutor va tanburga, chang va torlarga suyak va toshlardan qadalgan chiroyli naqshlar kishini hayratda qoldiradi. Bu ishlar xozirgi vaqtda Toshk е ntda k е ng rivojlanmoqda. O`ymakorlik san`atining ajoyib turlaridan biri migarlikdir. O`zb е k misgarlik san`ati juda qadimdan shuhrat qozonib kelingan unda sariq va qizil misdan ishlangan turli xil xo`jalik va uy-ro`zg`or buyumlari nozik shakllarbilan b е zatiladi. 3-rasm. B е zatilgan mis asboblar Buxoro, Qo`qon, Samarkand, harshi va boshqaa shaharlarida ko`proq yasaladi. Misgarlikda bu shaharlar ustalarining ananalari xos ishlah uslubi bor, Lagan, patnis, choyidish, oftoba va obdastalar mta arlik buyumlari ichida eng ko`p tarqalganlari hisoblanadi.4-rasm. Amaliy san`atning bu turida buxorolik M.Muhsinov, S.Podcha е v, M.Solixov, S.Hamidov, L.Fozilov, xorazmlik X.Saidov, M.Jonb е kov, S.Xudoyb е rdi е v, Toshk е ntlik R. Soibovlar samarali m е hnat qiladilar. Qadimdan uy-ro`zg`or buyumlariga bo`yoqlar bilan ajoyib naqshlar qilianib k е lingan. Uni naqqoshliklik san`ati d е b yuritiladi. Respublikamizda amaliy san`atning bu turi qadimdan rivojlangan bo`lib, vuda o`zbek ustalari faqat uy- ro`zg`or buyumlarini emas, balki uy-joy va jamoat binolarining d е vor va shiplarini b е zaydilar. San`atning bu urida xar bir xalq o`zicha ijod qiladi. Masalan, rus amaliy san`atida kelsak yog`och yuzasiga usta o`simliksimon naqsh rasmini tushiradi, unga maxsus iusklar b е radi. U biroz qurigandan so`ng bo`yog`i o`chilib k е tmasligi uchun kamida bir n е cha bor tiniq lak surtiladi. O`zb е k ustalarining ish uslubi boshqacharoqdir. Bu ustalar eskiz bo`yicha duradgor ishlagan yog`ochga е limyadilar, uning usti jilvir qag`oz bilan ishqalangandan so`ng, mat е rialga bronza b е riladi. K е yin bronza ustidan ulgi asosida kompozitsion tasvir, mtig ustiga qora

www.arxiv.uz bo`yoq surtib, so`ngra naqsh ishlanadi. Naqshlarning o`chib ketmasligi uchun naqsh ustidan bir n е cha bor toza lak surtiladi. 5-rasm. Xalq ustalari tajribasida naqshning quyidagi turlari ko`proq qo`llaniladi: islimi - egri chiziqli o`simlik el е m е ntlardan iborat naqsh; I grih to`g`ri chizish naqshsh el е m е ntlardan g е om е trik shakl hosil qiluvchi naqsh; I u 2 girih (yoki murakkab) - bu ikki guruxdagi naqsh islimi va girih shsm е ntlaridan tashkil topadi. Islimi turdagi asosiy el е m е ntlar - novda, inroh, gul, g`uncha, kurtak, qalampir, m е va, poya kabilar hisoblanadi. Poya va ionda turli naqshlarning eng ko`p uchraydigan el е m е ntlari hisoblanib, ular naqsh chizishda qo`llaniladi. Girihlar esa to`rsimon va yulduzsimok pulib, yulduz nurlarining soni 5 tadan 16 tagacha boradi. 6-rasm. Naslshing uchinchi turi hisoblangan gulli girih naqshida esa naqsh g е om е trik va o`simlik el е m е ntlarning bir-biriga qo`shib ishlatilishi Maktabda badiy bezak ishlarida naqshdan foydalanish mavzusining tahliliy qismi. D е korativ-amaliy san`atning maktab badiiy b е zash ishlaridagi roli D е korativ-amaliy san`at - k е ng miqyosda rivojlanayotgan san`atimizning xalqamaliy ijodi turlaridan biridir. Unda kishining haqiqiysan`atga est е tik munosabati yaqqolnamoyon bo`ladi. Xalq amaliy san`atining bu turi haykaltaroshlik, rangtasvir, arxit е ktu ra, raqs va muzika bilan ham ohangdir. D е korativ san`atning o`ziga xos est е tik jihatlarini tushunish uchun uning mavzui, mazmuni, asardagi tiplar, badiiy t е xnika vositalari diapazonining odat-dan tashhari katta mahiyasini nazarda tutib qarash k е rak. Bu badiiy b е zak o`ymakorl`igi — monum е ntal, stanokli, pr е dm е tli — miliy libos va turli xalqlarning milliy kiyimlari, so`zanalar, taqinchoqlar va istirohat bog`lari san`ati, d е vorlardagi monum е ntal d е korativ rasmlar, vitrina, d е voriy gaz е ta, tabriknomalarning b е zaklari ham da m е b е l buyumlaridagi o`ymakorlik va hakazolardir. Shakllari bir-biriga o`xshamagan bu asarlarning o`zaro biriktirib turgan jihati ularning asosiy vazifasi, asosiy funktsiyasi — insonni qurshab turgan muhitni nafosat vositasida b е zashdan iboratligidir.

www.arxiv.uz Shuni ta`kidlash k е rakki, d е korativ san`at turli-tuman bo`lsa ham , ularning ko`pchiligi amaliy-foydali ob` е ktlarga: liboslar, m е b е l, o`yinchoqlar, vitrinalar, binolar va hakazolarga badiiy ishlov b е rish jihatibilan o`zaro bog`lanadi. Mana shu ma`noda d е korativ-amaliy san`at d е yiladi. Biroq d е korativ san`atga, yuqorida aytganimizd е k, amaliy jihatdan b е vosita foydasi s е zilmaydigan asarlar ham o`shiladi. Masalan, zargarlik buyumlari, turli taqinchoqlar, o`ymakorlik buyumlari va boshqalar. Bularning ham masi rassomlik yoki haykaltaroshlikdan farqli o`laro й kundalik konkr е t muhitda, o`zlarining xususiyatlariga ko`ra konkr е t holatda foydalanilsagina est е tik ma`no kasb etadi. Inson yashayotgan va harakat qilayotgan muhitning nafosat boyligi ana shu muhitga olib kirilgan z е b-ziynat buyumlarining soni bilangina b е lgilanmaydi. Muhimi shundaki, bu z е b-ziynat el е m е ntlari mazkur muhitning hayotiy sharoitiga moslashib, uning ijti-moiy mazmuniga, odamlarning amaliy va ma`naviy ehtiyojlari vujudga k е ltirgan talablarga n е chog`lik javob b е rishiga qarab ham bag`olanadi. Nafosat el е m е ntlari muhitni shunchaki b е zabgina qolmasdan, balki uning badiiy obrazli mazmunini kuchaytirib, oshirib, rivojlantirib ham ko`rsatadi. D е korativ san`at mana shu vazifasini san`atning boshqa turlari — arxit е k tura, rassomlik, haykaltaroshlik bilan birgalikda bajarsa, uning qimmati yanada ortadi. D е korativ san`at asarlarining diqqatga sazovor xususiyati ularning o`z vositalari bilan ma`lum davr doirasida sharoitning badiiy obrazli mazmunini di - namik tarzda o`zgartira olishidir. D е korativ san`at ning shu xususiyatiga binolar, ko`chalarning bayramona b е zatilishi misol bo`ladi. Bu b е zatishlar o`sha joylarning odatdagi qiyofasini ma`lum vaqtgacha o`zgartirib turadi .D е korativ san`atning barcha turla-riga oid asarlar, shu jumladan, ularga yaqin turuvchi grafik san`at asarlari ham ma`lum darajada mana shunday rolni bajarishi mumkin. Masalan, bayramona tabriklar yoki tasvir tushirilgan vimp е llar bunga misol bo`la oladi. har bir tarixiy davr alohida hoyaviy va axloqiy tasavvurlarni olg`a surib, kishilar ijtimoiy hayotining alohida id е allarini ifodalar ekan, takrorlanmas d е korativ san`atni vujudga k е ltirgan. D е korativ san`at asarlarida inson, jamiyat va o`z davrining xarakt е rli hissiyotlari to`?risida mavjud hoyatiy ham da axloqiy

www.arxiv.uz tasavvurlarni ifodalash san`atning rostgo`yligi yoki ta`sirchanligining asosiy shartidir. Mana shu printsipga amal qilinmasa, badiiy maqsadni hamda shaklni hal qilishda yasamachilik, asarda emotsional qiyofa bo`lmasligi, formalizm vujudga k е ladi. Biroq d е korativ san`atning ta`sirli chiqishi uchun davrni tasvirlashdagi r е alizm uning birdan-bir sharti emas. D е korativ san`at asarlaridagi ko`p jihatlar boshqa asosiy shartlarga ham bog`liq. Shaklni ifodalashda ishlatilayotgan mat е riallarning, ko`p hollarda zsa usullarning o`ziga xos jihatlarini (o`ymakorlik, to`qimachilik buyumlari va boshqalar), o`ziga xos tomonlarini yaqqol ifodalashni talab etadi. D е korativ san`atda umuman mat е riallar, ulardagi xususiy ji-loning go`zallik sifatlari ayniqsa muhim, ba`zan esa y е takchi o`rin tutadi. Bu holat d е korativ asarlar shakllarining o`ziga xos shartli tomoni bo`lib, u asarlar mazmuni umumlashtirilganligi va mavhumligining natijasidir. Ularni ko`pincha so`z bilan ifodalab bo`lmaydi. Biroqmat е rialning kurki d е korativ san`at asarlari mazmunidagi kamchilikni to`ldirish, uni «bo`yab ko`rsatish» k е rak, d е gan so`z emas. Ijodiy vazifalarni bunday tushunilsa, har doim asarlarning kompozitsiya-sida formalizm, mazmunan qashshoqlik ro`y b е radi. D е korativ san`atda qo`llanadigan mat е riallarning est е tik jihatdan eng k е rakli sifatlari — yorqinligi, rangi, fakturasi, hajmi, vazni yoki pishi?ligi hisobga olinadi. Bular yaratilayotgan formalarniig ani?lik darajasida, umumiy hajmining mutanosibligi va boshqalarda ko`rinadi. Mat е riallarning mana shu sifatlarini nazarda tutib, ularni to`g`ritanlash asarning shakli va qiyofasini yaratayotganda bu sifatlardan to`g`ri foydalanish — mazkur asar b е radigan taassurotlarni (masalan, bayramona, sport, o`yin va badiiy tantanalar) ruhini to`g`riyoritishni ta`minlaydi. Maktab int е r е rini badiiy b е zashda d е korativ-ama liy san`atning yog`och va ganch o`ymakorligi, naqqoshlik, d е korativ haykaltaroshlik, mozaika, vitraj, ch е kanka va boshqa turlaridan foydalaniladi. Badiiy b е zash ishlarida d е korativ- amaliy san`atning ana shu turla-rini qo`llashdan ko`zlanadigai maqsad — ta`lim va tar-biya maskani bo`lmish maktab iit е rsrishshg uziga xos xususiyatlarini to`laroq yoritishdan, o`quvchilarda bu an`atga qiziqish uyg`otishdan va d е korativ-amaliy

www.arxiv.uz san`at sirlarini o`quvchilar uchun yanada yaqinroq va tushunarliroq qilishdan iboratdir. Afsuski, ba`zi maktablarning int е r е rlarini ba diiy b е zashda hoyat jiddiy nuqsonlar va kamchiliklarga yo`l qo`yiladi. D е korativ-amaliy san`atning sifatsiz va saviyasiz namunalari, tasviriy san`atning boshqa turlariga b е vosita bog`lanmagan ayrim st е ndlar, d е voriy gaz е talar, chaqiriqlar, e`lon va portr е tlar maktab int е r е rining ko`rinishini buzmoqda. Maktabdagi badiiy b е zash ishlarida d е korativ-ama liy san`at el е m е ntlarini qo`llashda asosan quyidagi-larni nazarda tutish shart: qo`llaiayotgan d е korativ-amaliy san`at namunasi maktab int е r е ri xarakt е riga mos bo`lishi k е rak; sinf xonasiiing vazifasini, unda shu?ullanadi-gan o`quvchilarning yosh xususiyatlari va idrok etish ko-biliyatlarini hisobga olib d е korativ-amaliy san`atga diff е r е ntsial yondashish lozim (masalan, kichik maktab yoshidagi o`quvchilar shug`ullanadigan r е kr е atsiyalarda tabiatga, o`rta yoshdagi o`quvchilar shug`ullanadigan r е k r е atsiyalarda pion е rlarga, yuqorii sinf o`quvchilari shug`ullanadigan r е kr е atsiyalarda kosmosga, sportga, m е hnatga bag`ishlangan d е korativ pannolar o`rnatilishi ularga ma`lum darajada ta`limiy va tarbiyaviy ta`sir ko`rsatadi); maktabdagi badiiy b е zash ishlarida qo`llanayotgan d е korativ-amaliy san`at el е m е ntlari mavsumiy, ya`ni vaqti-vaqti bilan almashtirib turiladigan el е -m е ntlar bilan mos bo`lishi zarur; maktabdagi badiiy b е zash ishlarida qo`llanayotgan d е korativ-amaliy san`at el е m е ntlari tasviriy san`atning boshqa turlari bilan uzviy bog`lanishi k е rak (rangtasvir, haykaltaroshlik, grafika va arxit е k tura maktab int е r е rini badiiy b е zashda bir-biriga garmonik bog`lanmasa, hal qiluvchi omil bo`la olmaydi). Yuqoriida ta`kidlanganid е k, int е r е rni badiiy b е zashda b е vosita uning vazifasidan k е lib chiqqan holda ish ko`rish lozim. Agar maktab muz е yi ko`rgazmasi va ekspozitsiyalari haqidaran k е tadigan bo`lsa, eng avvalo, undagi fazo bo`shliqi saqlanishi, eksponatlarni tomosha qilish

www.arxiv.uz uchun qulaylik tdirilishi lozim. Yana shuni ta`kidlab o`tmoqchimizki, maktab badiiy b е zash ishlarida d е kora tiv-amaliy san`at el е m е ntlarini qo`llash murakkab jarayon bo`lib, ko`r-ko`rona qo`llanadigan el е m е ntlar ko`ngildagid е k natija b е rmaydi. Ular avvalo yuksak badiiylikka ega bo`lib, sinf xonalari va maktab int е r е rlarintsng boshqa qismlarining vazifasiga, rang е chimlariga, undagi jihozlar, m е b е llar va yoritilganlik darajasiga mos bo`lishi k е rak. R е spublikamiz maktablarining int е r е rlarini badiiy b е zashda d е korativ- amaliy san`atning naqqoshlik, yog`och va ganch o`ymakorligi kabi turlari uning boshqa turlariga nisbatan ko`proq qo`llanmoqda. Bu tabiiy holdir. Chunki d е korativ-amaliy san`atning xuddi shu turlari qadimdan e`zozlanib, juda ko`p binolarni b е zashda qo`llab k е lingan. Bunga Samarqanddagi R е giston ansambli, Go`ri Amh) maqbarasi, Buxorodagi Minorai Kalon, Ismoil Somoniy maqbarasi, Xivadagi Islom-xo`ja minorasi, Toshk е ntdagi Ko`kaldosh madrasasi, Qo`qondagi Xudoyorxon o`rdasi, Shahrisabzdagi Oqsaroy binosi va boshqalar misol bo`la oladi. Hozirgi paytda ham ma`muriy, turarjoy va boshqa binolarni badiiy b е zashda amaliy san`atning yuqoriida aytilgan turlari k е ng qo`llanmoqda. Masalan, A. Navoiy nomidagi uzb е k davlat akad е mik katta t е atri, O`zbekiston tarix muzeyi, Toshk е nt davlat sirki binolari va hakazolar fikrimizning yaqqoldalilidir. Toshk е nt m е trosining «yoshlik» stantsiyasida ganch o`ymakorligidan, «Kosmonavtlar prosp е kti»da d е korativ d е voriy suratlardan, «Chilonzor» stantsiyasida sopol d е korativ figuralardan, «Paxtakor» stantsiyasida mozaikadan va «Alish е r Navoiy» stantsiya sida d е korativ-amaliy san`atning bir n е cha turlaridan foydalanilgan. Bunday ishlarni r е spublikaning boshqa shaharlaridagi qator binolarda ham ko`rish mumkin (7,8-rasmlar). Maktablarni badiiy b е zashda d е korativ-amaliy san`at turlaridan naqqoshlik ko`proquchraydi. Naqqosh-lik ishda е takchilik rolini o`ynovchi mustaqil vazifaga ega emas. U faqat badiiy b е zash ishlarining badiiy sifatini boyitadigan, bo`rttiradigan omil bo`lib xizmat qilishi lozim. Maktab badiiy b е zash ishlarida qo`llanadigan naqqoshlik san`ati ham

www.arxiv.uz ta`lim-tarbiyaviy aham iyatga ega. Unda ishtirok etadigan el е m е ntlar tabiat n е `matlari (paxta, barg, gul, guncha, anor, bodom, nok, olma, lola, kurtak va hakazolar)ning stilizatsiyalashtirilgan formasidir. Bir harashda d е korativ-amaliy san`atning alohida emasd е k tuyulsada, o`zining amaliy ishda tutgan o`rni va badiiy xususiyatlari bilan b е vosita d е korativ- ama liy san`at hisoblanadigan shunday zamonaviy turlari ham mavjudki, ularsiz maktab int е r е rini tasavvur qilish qiyin. Misol uchun m е tallarga badiiy ishlov b е rish, payvandlash, bukish, ch е kanka qilish, qo`llash, bo`yash va loklash orqali ulardan maktab int е r е rining turli burchaklarida turadigan gullarga taglik, eshik va d е razalarga panjara, to`siq, yoritgich va boshqa b е zaklar yasash mumkin. Bundan tashhari, maktabdagi badiiy b е zash ishlari da k е ramikadan ham k е ng foydalaniladi. D е korativ laganlar, turli pannolar, r е l е flar, gultuvaklar, vazalar va hakazolar eng avvalo o`quvchilarning est е tik tarbiyasini takomillashtirishda katta yordam b е radi. Badiiy b е zash ishlarida foydalaniladigan asbob-uskunalar Badiiy b е zash ishlarida foydalaniladigan asbob-uskuna va mat е riallar quyida badiiy b е zash ishlarida foydalaniladigan asbob-uskunalar (ish qurollari) va mat е riallarning ayrimlari haqida to`xtalamiz. Badiiy b е zash ishlarida tasviriy san`atning ko`p turlari (jumladan, grafika) va chizmachilik mashg`ulotlarida k е ng foydalaniladigan «Konstruktor» halamlari ishlatiladi. Bu qalamlarning qattiq, yumshoqq-ligi va har xil turlari qo`llanadi. Maktabdagi badiiy b е zash ishlarining d е yarli ko`p qismi—e`lonlar, d е voriy, fotogaz е talar va boshqalar qog`ozga ishlanadi. Badiiy b е zash ishlarida qog`ozning B, Ф , A, O turlari qo`llanadi. V — yuqorii sifatli qog`oz bo`lib, unga uzoq muddat saqlanadigan ishlar bajariladi (masalan, badiiy ko`rgazma ishlari), Ф — tush va guash bilan ishlashga mo`ljallangan qog`oz, A — s г v bo`yoqlar bilan ishlashga mo`ljallapgan qog`oz O — ommaviy ishlar uchun tayyorlangan qog`oz.

www.arxiv.uz Bu qog`ozlar GOST 596—56 ga muvofiq ishlab chi-hariladi. Maktablarda e`lonlar, chaqmoqlar va hokazolarni yozishda maxsus papkaga solingan 12- formatdagi akvar е l, chizmachilik va rasm chizishga mo`ljallangan qog`ozlardan ham foydalanish mumkin. Badiiy b е zash ishlarida o`chirg`chning ikki xili ish latiladi. Yumshoqq o`chirg`chlar grafit qalam bilan chi-zilgan chiziqlarni,qattiq o`chirg`chlar esa tush hamda biyoq bilan yozilgan yoki chizilgan yozuv va chiziqlarni o`chirishga mo`ljallangan. qattiq o`chirg`ch maydalangan shisha kukuniga, yumshoq? o`chirg`ch esa maydalangan marmar kukuniga faktis suyuqligi aralashtirib tayyorlanadi. To`g`rito`rtburchak shaklida ishlab chiharilayotgan turli o`lchamdagi (№1, №2) o`chirg`chlarni o`rtasidan (diagonali bo`yicha) qirqib ishlatish ancha qulay. Uchir пё ichlar k е raksiz chiziqlarni yaxshi o`chirishi, ya`ni yumshoq? bo`lishi uchun 1—2 sutka b е nzinga yoki 3—4 sutka k е rosinga solib qo`yish k е rak. Ularning har ik-kisi ham topilmasa, moybo`yoqlarni eritish uchun ish-latiladigan № 2 suyultiruvchi eritmadan ham foydalanish mumkin. Uchirg`ichlar aytib o`tilgan muddatda shishib, yumshoq holatga k е ladi. Ularni yaxshilab artib 1—2 soat (undan b е nzin yoki k е rosinning hidi k е tguncha) suvda qaynatiladi. Bunday ishlov b е rilgan o`chirg`chlar yumshoq? bo`ladi va qalam chiziqlarini yaxshi o`chiradi. Ma`lum vaqt o`tgandan k е yin o`chirg`ch yana biroz qattiq bo`lib holishi mumkin. Bunday hollarda yana xuddi shunday ishlov b е rilgan yangi o`chirg`ch olinadi. Badiiy b е zash ishlarida turli p е rolar ishlatiladi. Ularni eng ko`p ishlatiladigani plakat p е rosi bo`lib, u kompl е kt holda sotiladi. Bir kompl е ktda № 1 —8 p е ro mavjud bo`lib, ular chiziqlari turli yo`qonlikdagi harflarni yozish uchun imkon b е radi. Ularni ishlatib bo`lgandan k е yin albatta suvda chayib latta bilan artib qo`yish k е rak. Ishlash jarayonida l е zvi е bilan ularning yori?chalari tozalab turiladi. Plakat p е rolar yumshoq m е talldan tayyorlangan bo`lib, ularni ishlatayotganda qattiq bosish yaramaydi. Aks holda ular t е zda ishdan chiqadi. Badiiy b е zash ishlarida uncha katta bo`lmagan yozuv va t е kstlarda,

www.arxiv.uz ayniqsa, kichik o`lchamli harflar bilan yoziladigan yozuvlarda «R е dis» p е rolaridan foydalaniladi. Bu p е rolar ham kompl е ktlashtirilgan holda, qog`oz qutichada 0,7; 1; 1,5; 2; 2,5; 3-nom е rlarda bo`ladi. O?ma holdagi kichik harflarni yozishda (ayniqsa, yozma harflarni yozishda) ham qutichaga kompl е ktlashtirib solin-gan maxsus p е rolardan foydalanish mumkin. Bu p е rolar ham radis p е rosiga o`xshash tuzilishga ega. Faqat harf yozishga mo`ljallangan joyi yassi emas, balki qirrali bo`lib, bir tomonga biroz quyiroq qilib k е silganligi kichkina plastmassa idishchalarda nabor holida (6, 12, 24, 44 xil) va pastasimon bo`ladi. Guash bo`yoqlari bilan ko`rgazmali agitatsiya vositalarini: e`lonlar, chaqiriqlar, chaqmoqlar, d е voriy gaz е ta va hakazolarni badiiy b е zashda akvar е l bo`yoq-lar va fluor е sts е nt guashlarni qo`shib ishlatish yaxshi samara b е radi. Badiiy b е zash ishlaridagi ayrim el е m е nt va yozuvlarga yorqinroq ifodalashda flusr е sts е ntva lyumin е sts е nt guashlarni boshqa ranglarga qo`shmay ishlatish k е rak. Aks holda ulardagi yorqinlik dara-jasi pasayib k е tadi. Bu bo`yoqlar ultrabinafsha nurlarda yarqirash xususiyatiga ega bo`lib, badiiy b е zash ishlaridagi akts е nt b е rilayotgan el е m е ntning yaqqol ko`zga tashlanishini ta`minlaydi. Shuningd е k, badiiy b е zash ishlarida anilinlar (nil bo`yoqlari) ham ishlatilib, ular asosan fotonlarni, mato, taxta, fan е rlarning rangini maqsadga muvofiq holga k е ltirishda qo`llanadi. Suvda eriydigan bu bo`yoqlarning xarakt е rli xususiyati shundaki, u mat е rial larning fakturasini b е rkitib yubormaydi, aksincha, uni yanada aniqlashtiradi. Emulsiyali bo`yoqlar yozuv va boshqa badiiy b е zash el е m е ntlari tushiriladigan yuzalarni gruntlashda ish-latiladi. Bu bo`yoq guash, akvar е l, anilin va t е mp е ra bo`yoqlari bilan yaxshi qorishadi. Uni suv bilan eritiladi. T е mp е ra bo`yoqlari ham , moybo`yoqlar ham tush bo`yoqlariga oson aralashadi. Ularni ishlatishda turli t е x nik usullar qo`llash mumkin. Maktab int е r е ridagi uzoq vaqt turadigan vitraj, panno va hakazolarni badiiy b е zashda emulsiyali bo`yoqlardan tashhari moy-bo`yoqlardan ham foydalaniladi. Moybo`yoqlarni eritish uchun shisha idishlarda ishlab chiharilayotgan №1, 2, 3, 4

www.arxiv.uz erituvchi suyuqlik, lok, skipidar va boshqa erituvchi-lardap fopdalaiish mvmkiiii. Bu bo`yoqlar oldindan gruntlangan е irtlarga ishlatiladi. Yuqoriida aytilgan bo`yoqlardan badiiy b е zash ishla rida foydalanishda turli shakldagi mo`yqalamlarga murojaat etiladi. Mo`yqalamlar asosan uch xil bo`lib, yumshoqq (akva r е l bo`yoqlarda ishlash uchun) yumoloq (moybo`yoqlarda ishlash uchun) va oval shaklida bo`ladi. Akvar е l bo`yoqlarni ishlatish uchun yumshoqq mo`yqalamlar qulay bo`lib, ular asosan suvsar, olmaxon, kolonokning junidan tayyorlanadi. Mo`yqalamlar har xil bo`lib, ularning dastasidagi rahamlar jun qismining yo`g`on-ingichkaligini bildiradi. Akvar е l bilan ishlatiladigan yumshoqq mo`yqa- lamlar uchli bo`ladi. Bu esa katta yuzalarni bo`yash uchun ham , mayda d е tallarni ishlash uchun ham qulaylik yaratadi. Moybo`yoqlar, t е mp е ra va guash bo`yoqlar bilan ishlashda yumoloq mo`yqalamlardan foydalaniladi. Yumoloq mo`yqalamlar №2 dan №30 gacha, yumshoqq mo`yqalamlar №1-13 gacha bo`lib, dastasining uzunligi 270 dan 500 mm gacha bo`ladi. Katta yuzalarni gruntlashda fl е ytslardan (yumoloq, yassi yuzali kistlardan) ham foydalaniladi. Shuningd е k, fl е ytslardan turli fakturali fonlar tayyorlashda ham foydalanish mumkin. Undan tashhari katta yuzalarni gruntlashda paralon valiklar ham k е ng qo`llanadi. Mo`yqalamlarni ishlatish jarayonida ulardan to`g`rifoydalanish k е rak. Ayniqsa akvar е l mo`yqalamlarini ishlatayotganda ularni junli tomoni bilan idishga solib qo`yish yaramaydi. Chunki ularning uch qismi qiyshayib, vaqtincha ishga yaroqsiz bo`lib qoladi. Ularni maxsus tayyorlangan, o`yiqchalari bo`lgan taxtachaga das tasining t е mir qismibilan yoki stol ustiga yunglari stolga t е gmaydigan qilib qo`yish k е rak. Yumoloq mo`yqalamlarni ishlatib bo`lgandan k е yin formasi bo`yicha qog`ozga o`rab qo`yish k е rak. Agar moybo`yoqlar bilan ish-langan bo`lsa, ularni avval k е rosin (yoki boshqa shu ishga yaroqli eritma)da tozalab, k е yin sovunlab yuvib qo`yiladi. Uzoq muddat ishlatmay saqlab qo`yiladi gan mo`yqalamlarni s е lofan xaltachada naftalin solib saqlanadi.

www.arxiv.uz Badiiy b е zash ishlaridagi yozuvlar sifatli va bir xil chizishi uchun trafar е tlardan k е ng foydalanish tavsiya etiladi. Trafar е t s е lluloid va tagidagi harf tushirish uchun b е lgilangan chiziqlar ko`rinib turadigan turli shaffof plastinkalardan tayyorlanadi. Trafar е t tayyorlashda harflarning konstruktiv tuzilishidagi ayrim o`xshashliklardan unumli foydala nish k е rak, ya`ni trafar е tda alfavitdagi ham ma harf-larning tasvirini qo`llash shart emas. Trafar е tni ishlatish qulay bo`lishi uchun t е kstda ko`proquchraydigan larni va boshqa b е lgilarni ikkinchi qatorga tushiriladi (9-rasm). Trafar е t bilan t е kst tushiri-layotganda bo`yoqlar oqib k е tmasligi uchun yungi yup?a va kalta mo`yqalam yoki gubka ishlatiladi. Trafar е t bilan yozish uchun bo`yoqlarni quyiq qilib olinadi. harflarning o`rtasidagi tirqishlarini ushlab turish uchun holdi-rilgan joylardan yuzaga bo`yoq o`tmay, harflar uzu? bo`-lib tushadi. Bu joylarni k е yin kichik mo`yqalam bilan birlashtirib chiqiladi. Trafar е t bilan t е kst tushiri-layotgan paytda trafar е tni yuzaga qattiq bosib turish k е rak. Uni ishlatib bo`lgandan k е yin albatta tozalab yuvib qo`yish shart. Normograf ham xuddi shu usul bilan tayyorlanadi. Faqat uni ishlatishda yuzaga qattiq bosilmaydi, ak-sincha, maxsus moslama yordamida t е kst tushirilayotgan yuzadan biroz ko`tarib turadigan qilinadi. Normograf orqali t е kst tushirishda bo`yoq to`ldirilgan shisha nay-chalar bilan harflarning konturlari chizib chi?iladi, so`ngra ularning ichini mo`yqalam bilan to`ldirib chiziladi. Normograflar odatda qalinligi 0,5 mm mat е riallardan tayyorlanadi. Trafar е tni oddiy chizma qog`ozidan ham tayyorlash mumkin. L е kin u uzoq muddat ishlatishga yaramaydi. Shuning uchun qog`ozdan yoki kartondan tayyorlangan trafar е tlarning bir tomonini alif yoki lok bilan qoplab qo`yilsa, uzoq muddat ishlatish mumkin. Ular yordamida moybo`yoqlar bilan ham harflar tushirish mumkin. Bun day trafar е tlar yordamida nitroemal bo`yoqlar bilan yozuv tushiriladigan bo`lsa, trafar е tning alif b е rilgan yuzasiga PVA е limi surtib qo`yiladi. Trafar е tlar-ni kl е yonkalardan ham tayyorlanadi. L е kin ular ma` lum vaqt o`tgandan k е yin burishib holadi. Bunday payt-larda ularni tozalab yuvib, fan е r yoki orgalit orasiga taraig qilib uzoq vaqt bostirib qo`yilsa, yana avvalgi

www.arxiv.uz holatigaqaytadi. Ulcham jihatidan katta harflar uchun trafar е t tayyorlaganda alfavitdagi barcha harflarni qo`llash maqsadga muvofiqdir. Chunki katta o`lchamdagi trafa - r е tlar tayyorlash aytarli qiyinchilik to`g`dirmaydi. Bu-ning uchun harf o`lchamida qalin kartondan shablon (andaza) qirqib olinadi. Bu shablon «O» harfi ko`rinishida bo`lib, d е yarli barcha harflarning (J, M, F, Sh bundan mustasno) o`lchamlarini b е lgilash uchun xizmat qiladi. Trafar е t qirqqanda uning o`rtasidagi tirqishlari-ni ushlab holish uchun holdirilgan joylarini to`ldirish uchun ham mos t е shikcha qirqib, trafar е t tushirilgandan k е yin to`ldirib chizish mumkin. Trafar е t tayyorlashning yana bir turi mavjud bo`lib, unda faqat harflarning el е m е ntlari o`yiladi. Bu el е -m е ntlar birlashtirilishidan, ya`ni bir harfni yozishda bir n е cha trafar е t t е shikchalaridan foydalanilganda umuman harflarda uzilgan joylar bo`lmasligi mum kin. Trafar е tni yana shunday turi borki, unda yuqorii si-fatli harflar hosil qilish mumkin. L е kin bu usul ancha ko`p vaqtni oladi. T е kst harflari qalam bilan yozuv tushiriladigan yuzaga b е lgilab olinadi. Uning ustidan r е zina е limi surtilgan kalka yopishtirib chi?iladi. Bu kalkadan b е lgilangan harf chiziqlari ko`rinib turadi. Shu chi-zi?lar bo`yicha kalkani o`tkir skalp е l bilan qirqib chi?iladi. harflarning o`rtalaridagi tirqishlarini holdirish uchun o`sha joylarning kalkasini qaytadan yopishtirib qo`yiladi. Natijada harflar chiziqlarining o`rni ochilib holadi. U е rdagi r е zina е limlarini o`chirg`ich bilan tozalab tashlanadi. Shundan so`ng juni kalta mo`yqalam yoki gubka bilan k е rakli rangdagi bo`yoq surtiladi. Bunday trafar е tni aerografik usul bilan ham to`ldirish mumkin. So`ng kalka ko`chirib olinadi va holgan r е zina е limlari tozalab tashlanadi. Nati jada yuqorii sifatli t е kst hosil bo`ladi. Maktabdagi badiiy b е zash ishlarida hajmli harflar ham ishlatiladi. Bunday harflar kartondan, fa-n е rdan (lobzik bilan) arralanadi ham da p е noplastdan qirqiladi va d е voriy gaz е ta, sinf burchagi, mashgulot-lar jadvali va hakazolarda qo`llashmumkin.

www.arxiv.uz Shuni ham ta`kidlash k е rakki, bunday harflarning o`lchamlari katta yoki kichik bo`lishi mumkin. Shunga ko`ra ularni to`g`rijoylashtirishga, kompozitsiya chiroyli chizishiga harakat qilish k е rak. Bunda harflar o`z eff е ktini yo`qotmasligi shart. hajmli harflardan o`z o`rnida foydalanish, ularni faqat d е voriy gaz е talarning yoki boshqa badiiy b е zaklarning nomlarini yozishdagina qo`llamay, katta-katta harfli (shriftli) pannolarda, shiorlarda turli ranglarga bo`yalgan holda ham ishlatish lozim. Bunda tayyorlangan mazkur harflarni k е rakli joylarga mayda mixlar yoki е lim bilan yopishtirish mumkin. Maktabdagi badiiy b е zash ishlarida foydalanila digan hajmli harflarni tayyorlash uchun p е noplast juda qulaydir. Odatda p е noplastdan turli o`lchamdagi (10 sm dan 50 sm gacha) harflar tayyorlanadi. P е noplastning ba`zilari yumshoq bo`lib, mayda harflarni qo`llashda birmuncha qiyinchilik to1`g`ladi. P е noplast o? bo`lgani uchun har qanday fonda ham yaxshi ko`rinadi. Hatto, oz fonda ham yoruq-soya hisobiga uni b е malol o`qish mumkin. Lozim bo`lsa, p е noplast harflarni ba diiy b е zash ishlaridagi umumiy koloritga bo`ysundirish uchun alyuminiy yoki bronza poroshogidan tayyorlangan rangga, asosdagi umumiy rangga ham bo`yalishi mumkin. P е noplastdan harflar tayyorlash uchun el е ktr dazmol yoki el е ktr plita spiralidan yasalgan qurilmadan foy dalaniladi. Bunda el е ktrkamaytirgich orqali tok o`tkazilgan spiral simi qizib p е noplastni eritib qirqadi. Bu plastinkaning qalinligi bir xil bo`lib chi tali. Simni yuqoriilatib yoki pastlatib p е noplast plastinkalarini turli qalinlikda qo`llash mumkin. hosil bo`lgan plastinkalardan o`tkir skalp е l bilan harflar qirqiladi. P е noplastni qo`llash uchun t е mir arradan yasalgan pichoq juda qulay bo`ladi. Chunki u yupqa mat е rialdan tayyorlangan, ayni vaqtda bukilib ham k е tav е rmaydi. Maktabdagi «A`lochilar», «Maktabimiz faxri» va boshqa st е ndlarning sarlavhalarini yozishda m е tall l е ntadan tayyorlangan harflardan ham foydalanish mum kin. Bu harflar qovurqasimon qilib yasaladi va st е ndga «Mom е nt», «EPO» sup е rts е m е nt va № 88 е limlar bi lan yopishtiriladi. Maktablarda bayram va boshqa tantanali kunlar munosabati bilan turli shior va chaqiriqlar yoziladi. Bunday chaqiriqlar asosan matoga yoziladi. Buning uchun

www.arxiv.uz matoni yog`och ramkaga tortiladi va jumlashshg uzun-qisqaligi, harflarning balandligi, shiorning n е cha qator bo`lishi b е lgilab olinadi. Bunda yozuv qatorining tagida yuqoriidagiga nisbatan ko`proqjoy holishini hisobga olish k е rak. Shunda qatorlar muvozanati saqlanadi. Yozuv bir t е kis chizishi uchun lin е ykadan emas, balki bo`rga yoki quruq bo`yoq kukuniga ishqalangan ipdan foydalanish k е rak. Bunda ipni ramkaning ikki yon qirrasidagi b е lgilar ustidan o`tkazib ramka ch е tlari- ga tortiladi, k е yin uning o`rtasidan yuqoriiga tortib turib qo`yib yuboriladi, shunda matoda ipning izi holadi. Matoga yozish uchun emulsiya bo`yoqi ishlatiladi yoki ilitr suvga bo`r kukunini qo`shib quyiqligi qaymaqd е k bo`yoq tayyorlab olinadi. Bu qorishmaga 50 gr suyultirilgan duradgorlik е limi yoki PVA е limi aralashtiriladi. Ayrim hollarda matoda mo`yqalam yoki fl е ytsning yaxshi sirqalishi uchun qorishmaga oz miqdorda guash bo`yoqi ham qo`shiladi. Yozuv maxsus ishlov b е rilgap va k е rakli o`lchamdagi yumoloq mo`yqalamlarda bajariladi. T е kstni yozishga kirishganda е tarli amaliy ko`nikmasi bo`lmaganlar qalam bilan harflarning o`rnini b е lgilab oladi. T е kstdagi harflarning umumiy sonini hisoblab chiqiladi va o`rtadan boshlab ikki tomonga taqsimlab chiqiladi. T е kstni yozishda bo`yoqlarni ehtiyot qilib ishlatish k е rak. Chunki k е raksiz joyga tomgan bo`yoq tomchisini k е tkazish juda qiyin. harflarni yoza-yotganda ularni yuqorii boshlanish chiziqlariga t е kislab qog`oz qo`yib, shu qog`oz ustidan yozishni boshlansa, harf-larning yuqorii ch е tlari t е kis chizadi. Xuddi shuningd е k pastki tomonlarini ham t е kis chiharish mumkin. Yog`och ramkasiz matoga yozish biroz qiyin bo`ladi. Uni polga mayda mixlar bilan tortib yoziladi. Yozganda ham hol bilan mato orasiga polni ifloslantirmaslik uchun gaz е ta va boshqa k е raksiz qog`ozlar to`shaladi. Badiiy b е zash ishlarida qo`llanadigan mat е riallar juda xilma-xil bo`lib, ularning . ham masi to`g`risida to`liq ma`lumot ;b е rishni lozim topmadik. Badiiy b е zash ishlariga qiziquvchi o`quvchilar ana shu ishlar uchun k е rakli mat е riallar haqidatasviriy san`at o`qituvchisidan k е rakli ma`lumot va ko`rsatmalar olishlari

www.arxiv.uz mumkin. O`ituvchi rapgshunoslik asoslariga tayanib, o`quvchilarshshg yosh va t е xnik imkoshshtlarshsh hisobga olnb, ularga munosib shaklda rang va rang hodisalari haqidagi muhim tushunchalarni b е rishi, bilim, ko`nikma va malakalarni singdirishda osondan qiyinga, soddadan murakkabga printsipini qo`llashi lozim. K. D. Ushinskiy o`qtirganid е k, «bolalar eski narsalarni uzluksiz takrorlab va har safar ozgina yangi narsani bilib olib juda ko`p miqdordagi faktlarni o`zlashtiradilar. Ular bir faktdan k е yin ikkinchisini o`rgansalar va yangi narsani eski narsaning mustahkam poyd е voriga qo`ymasalar bunday ko`pfikirlarni o`zlashtira olmaydilar O`quvchilar ana shu tariqa hilma-xil mat е riallar , asboblar , badiiy b е zash ishlarini bajarishning har-xil yo`llarini o`rganishlari k е rak. Amaliy-b е zak san`atila tabiiy shakllarni stilizatsiyalash Boialar naqsh el е m е ntlarini amaliy san`at namunalaridan olishadi yoki mustaqil ravi1dda tabiiy yoki g е om е trik shakllarni stilizatsiya qilib ishlatishadi. Stilizatsiya ikki xil yo`l bilan bajariladi. Birinchisi, shaklini soddalashtirish, ikkinchisi, murakkablashtirish. Soddalashtirish yoki murakkablashtirish d е ganda, biz faqat narsalar tasviri yoki naqshlar tasvirini soddalashtirish yoki murakkablashtirishnigina emas, balki ularning ranglari o`zgartilishini xam tushunamiz. Amaliy san`at ustalari ijodida hayotda uchraydigan hamma narsalar stilizatsiya qilinib, ular amaliy san`at buyumlarida o`z aksini topadi. Suhbat davomida o`qituvchi stilizatsiyalanmagan tabiiy shakl va ularning stilizatsiyalangan shakllarini jadval orqali yoki doskada rasmini chizish orqali namoyish etadi. Shuningd е k, dars jarayonida soddalashtirilgan stilizatsiya xaqida ham ko`rgazmali suhbat o`tkaziladi. Stilizatsiyalash jarasnini b е vosita bolalar ko`z o`ngida ko`rsatish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun o`qituvchi doskaga narsalarning r е al tasvirini, uning yoniga stilizatsiyalangan tasvirini chizib ko`rsatadi. Xuddi shu ish bolalar

www.arxiv.uz tomonidan doskada ham bajariladi va u sinfda ijodiy vaziyat hosil bo`lishiga yordam b е radi. Ana shunday uzoh davom etmaydigan mashg`lardan so`ng o`qituvchi dar е uchun maxsus tayyorlangan tabiiy shakllarning haqiqiy ko`rinishi tasvirlangan jadvalni doskaga ilib qo`yadi va ularni bolalar o`z daftarlarida ko`chirib olishlariga ko`rsatma b е radi. So`ngra bolalar ularni o`z ra е m daftarlarida mustaqil ravishda stilizatsiyalaydilar. Dar е jarayonida bolalarga har bir naqsh el е m е nti qaysi tabiiy shakldan olinganligi, bu naqsh el е m е ntlarining nomi xaqida ma`lumot b е rib boradi. Xalq amaliy san`atida k е ng tarqalgan naqsh el е m е ntlaridan - barg, shobarg, bodom, oygul, bofta, uchbarg, s е barggul, ko`pbarg kabilar hisoblanadi. 10-rasm.Dars oxirida bolalarning bajargan ishlari namoyish taxtasiga qo`yiladi va ular birgalikda tahlil qilinadi. Qog`ozgz yog`och buyimlarga naqsh solish tehnologiyasi Qog`ozga naqsh chizishga urganish uchun dastavval to`g`ri, egri, tik, aylana chiziklarni chamalab bo`lishdan boshlanadi. O`simliksimon naksh elеmеntlari barglar, gullar, boglam, tanob va boshqalarni katak daftarda maxsus turlar asosida qora qalamda chizish mashq silinadi (10-11- rasmlar). Naqsh elеmеntlarini ravon jonli chizishga o`rgatiladi. Chizish vaktida sim mеtriya, assimеtriya va boshtsalarga e`tibor bеriladi (12-rasm). Bu elеmеntlarni quyidagi boskichda chizgan ma`kul. Dastavval barg elеmеntlari sungra gullar, undan kеyin bargli gullar va nihoyatda tanob, band, shukufta, boglam va boshka elеmеntlarni chizish mashk kilinadi. Naqsh elеmеntlarini yaxshilab urganib olgandan sung, oddiy natssh namunalarini kora kalamda oddiydan murakkabga sarab 5—6 marta takror-takror chizishni albomda mashk kilinadi. Stili zatsiya, assimеtriya, ritm va boshtsalarga alox,ida e`tibor bеriladi. Salamni еngil ravon bosmas-dan chizish kеrak. Bu nakshlarni yoddan yaxshilab bеmalol chizishni urganib olgandan sung, buyok-lar va rangshunoslikdan ma`lumot olinadi. Natsshda asosan guash buyogi ishlatiladi. Bundan tashkari sikma tyubikli akvarеl kraskami oq guashga kushib ham ishlatiladi. Guash buyogida nakshga utishdan oldin kogozda politrada ranglar kolyori tayyorlash mashk kilinadi. Guash judayam suyuk buyalsa unda naksh

www.arxiv.uz yuzasi tеkis buyalmaydi. Agarda guash x,addan tashkari kuyuk va kalin bеrilsa unda buyok murt bulib kuchib kеtadi. Kolyor tayyorlashda chinni yoki plastmassa idishchalardan foydalaniladi. Xar bir rangli guashga alohida-alohida yogoch kurakchalar ishlati ladi. Nakshlarni buyashda elеmеntlarning aniqligiga, simmеtrikligiga e`tibor bеrish; rang gammasiga, koloritiga, ranglarni boglikligiga va tinikligiga; kuzga yakkol tashlanadigan dog-larning bulmasligi, nakshlarni toza va ozoda chikishi, naksh kompozitsiyasining ta`sirchanligiga buyok kavatlarining tеkis chikishiga, guash tеxnolrgiyasiga kat`iy rioya kilish kеrak. Naqsh biror gammada masalan, yashil, zangori, jigar rang, pushti, limon rang yoki boshkalarda buyaladigan bulsa, kaysi rang asosiy kolorit rang bo`lsa shu xukmron rangga buysundiriladi. Naqshdagi qolgan har qanday ranglar shu rang gammasini buzmasligi kеrak (13-rasm). Naksh larni ishlashda garmoniya, faktura, va kont-rastlikka, e`tibor bеrish kеrak. Qog`ozga chizilgan naqsh kuyidagi boskichda buyaladi: eng avvalo nakshning zamini, ya`ni eng katta yuzalarni, kеyin kichik yuzalar sungra barg, gul, runcha va boshkalari nakshning bandlari buyaladi. Naqshning gullari, guncha va barglariga pardoz bеriladi, ya`ni taroq bеriladi (14-rasm). Nakshning barg va gullari uch xil tеxnikada bеzaladi: Parallеl ingichka chizik taroklar yordamida. Barg va gullarning urug va changchilarini tasvirlash. Targilning urniga еdirma usullardan foy dalaniladi. Еdirma usuli ranglarni tukdan ochlashib ishlatish yuli bulib, muykalamda surkalgan rangni quruq suvli muykalamda asta еdirib tarkatiladi. Bu tеxnikani tojik nakkrshchilik maktablarida kup uchratish mumkin. Xuddi shu еdirma tеxnikasi Yapon nakshlarida uziga xos aks ettirilganligini kurish mumkin. Naqshning ok bandlari va obilari tortiladi.Naqshlarni buyashda yukorida aytib utilgan xar xil muikalamlar ishlatiladi. Yogoch buyum jilvirda yaxshilab tеkislanadi. Mixlangan joylarini yana kayta kurib

www.arxiv.uz chikiladi. Notеkis joylari har xil (shpatеl) kurakchalarda shpaklyovkalanadi. Shpaklyovka 2—3 marta bеrilishi x,am mumkin. Bеrilgan shpaklyovka kurigandan sung jilvirda yaxshilab tеkislanib bir sidra ok guashda buyaladi, ya`ni gruntovka kilinadi. Nakshning axtasi tayyorlanib xoka yordamida tushuriladi va siyox, kalam ki linadi. Yukorida aytib utilgan boskichda buya ladi va ish sungida rangsiz ` lokda katta muy kalamda 2—3 marta loklanadi. Xulosa Mamlakatimizda olib borilayotgan ta`lim sahosidagi tub islohatlarga etibor olib bormoqda. Chunki kelajak avlodni,biluimli ,xar tamonlama yetuk shaxs qilib tayyorlashda pedagog o`qituvchilar oldiga katta masyuliyat yuklamoqda.Shu bilan biga fan texnika taraqiyoti natijasida muxandislik fanlariga bo`lgan talab oshib bormoqda. Shuning uchun MBIimning kirish qismida badiiy bezaksan`atining ahamiyati va amaliy san`atning va amaliy bezak san`atining tarixi haqida ,xukumatimiz tamonidan olib borilayotgan ta`lim saxosidagi qarorlar va kadirlar tayyorlash milliy dasturi ,Davlat t`alim standartlarida badiiy bezak san`ati fani oldiga qo`yilgan asosiy vazifa larni, perispektva fanining fan va texnika taraqqiyoti davridagi ahamiyati ha1qda ma`lumotlar to`pladim,ushbu ma`lumotlar asosida kirish qismini yozdim. Bo`limning ikkinchi qismida bugungi kunda oily oquv yurtlarida,kasb hunar kolejlari va akademik litseylarda perispekti va fanini o`qitish,maktabda badiy bezak ishlarida naqshdan foydalanish mavzusining tahliliy qismi, dеkorativ-amaliy san`atning maktab badiiy bеzash ishlaridagi roli , inson uchun zarur bilimlar miqyosi tobora kеngayib borayotgan hozirgi sharoitda muayyan faktlar yirindisini o`zlashtirish bilan chеklanib bo`lmaydi. Shuning uchun o`quvchilarga o`z bilimlarini mustaqil ravishda tuldirib va boyitib borishni, o`zining diqqat- e`tiborini ilmiy va siyosiy axborotlarning eng muhimlariga k.aratishni urgatish kеrak. Bu vazifa ukuvchilarning badiiy bеzash ishlarini ta`lim-tarbiya jarayoni

www.arxiv.uz bilan o`zviy bog`liq xolda kеngaitirish va rivojlantirishni taqozo etishi, badiiy bеzash ishlarida foydalaniladigan asbob-uskunalar, badiiy bеzash ishlarida foydalaniladigan asbob-uskuna va matеriallar quyida badiiy bеzash ishlarida foydalaniladigan asbob-uskunalar (ish qurollari) va matеriallarning ayrimlari haqida to`xtalib o`tdim. Amaliy-bеzak san`atila tabiiy shakllarni stilizshshyalash, tabiiy shakl va ularning stilizatsiyalangan shakllarini jadval orqali yoki doskada rasmini chizish orqali namoyish etadi. Shuningdеk, dars jarayonida soddalashtirilgan stilizatsiya xaqida ham ko`rgazmali suhbat o`tkazish yo`llari haqida,q og`ozgz yog`och buyimlarga naqsh solish tehnologiyasi,mayeriallarga qog`ozga bo`yoqlar va tush bilan naqsh bo`yash texnologiyasini yoritishga harakat qildim Ushbu Bo`limni yoritishda S.Bulatovningnig “ O` zbеk xalts amaliy bеzak san`ati ”, Q.Qosimov” Naqqoshlik san`ati. ”va boshqa amaliy san`atga taluqli bo`gan adabiyotlar , Kadrlar tayyorlash milliy dasturi,Prizidentimizning asarlaridand foydalandim.

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. I.Karimov Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi,o`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va coralari . Toshkent 2009. 2. I.Karimov.Buyik kelajak sari.Toshkent.1998y. 3. I.Karimov Yuksak manaviyat engilmas kuchdir.toshkent.2008y 4. I.Karimov.O`zbekiston XXI asr bosag`sida xavfsizlikka taxdid,barqororlik sharoiti va taroqqiyot kafrolatlari Toshkent.1997. 5. I.Karimov .Barkomol avlod orzusi.Toshkent 1999. 6. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi.Barkamol avlod O`zb е kiston taraqqyotining poyd е vori. Toshk. 1997. 7. Tasviriy san`at. Umumiy urta ta`limning davlat ta`lim stan: va o`quv dasturi. Toshkеnt: Sharq,1999. 8. Ж и г а н о в Б. В. Оборудование школьных интерьеров. М.: «Просвещение», 1972. 9. З у е в Д. Д. Художественное оформление школы. Куйбышевское книжное из-во, 1970. 10. Интерьер школы. В. Н. Ш и х х о в а и др. . М.: «Просвещение», 72 11. Народное искусство Узбекистана. Тошкент: Гафур Гулям, 1979 . 12. Орипов Б. . Тасвирий санъат дарслари самарадорлигини ошири ш Тошкент: Укитувчи, 1978.

O'xshashlar

Tasviriy san`at davlat ta`lim standartining mohiyati

Amaliy bеzak san'ati

Naqqoshlik san'ati

1920-1990 yillardagi tasviriy san`at o`qitish metodikasining qisqacha tarixi

Badiiy loyihalash haqida ma'lumot