Kartina yaratishning tasviriy imkoniyatlari - Tasviriy san'at - Referatlar

Kartina yaratishning tasviriy imkoniyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

102.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Rang tabiati haqida 2. Asosiy tarkibiy va to`ldiruvchi ranglar 3. Ranglarning asosiy xarakteristikasi 4. Lokal ranglar 5. Rang kontrastlari 6. Ranglarni aralashtirish 7. Kolorit 8. Ranglar garmoniyasi tiplari

www.arxiv.uz Ranglar haqidagi fan musavvirga ranglarni xususiyatlarni yaxshi tushunishga , rang tasvirda faydalanishga va amaliy bezak san ` atida qo ` llashga yo rdam beradi . Koloristika - bu ranglar haqidagi fan bo ` lib , u rang madaniyati va tili , rang garmoniyasini , koloriti , ranglarni aralashtirishni , rang kontrasti , ranglarni asosiy xarakteristikasi , asosiy tarkibiy va qo ` shimcha ranglar , ranglarni tabiati haqidagi bilimlarni o ` z ichiga oladi ranglarni fizikaviy asoslari uni qabul qilishning psixofiziologik poydevoriga tayanadi va bir vaqtning o ` zida jamiyatning rang madaniyati haqidagi tasavvuriga ham asoslanadi . Boshqacha mazmunda olib qaralsa koloristika xuddi rang muhiti , yoki uni ob ` ektlarini shakllantiruvchi polixromiya sifatida karaladi . Bu esa insoni estetik jihatdan qoniqtiradi. Bu tushuncha esa shahar, bino, interer, san`at asari koloristikasi va rassom yoki dizaynerning professional yondashuvchi mevasi haqida gapirishga yordam beradi. Ranglar haqidagi fan juda qadimdan paydo bo`lgan. Inson rang sirlarini qadam-baqadam ochishga harakat qilgan. Qadimdan sharq mamlakatlarida rang simvolikasi paydo bo`lgan va bularning barchasi Yevropa va Osiyoning rang madaniyatiga katta ta`sir qilgan. Ranglardan juda keng miqyosda foydalana boshladilar. Antik davirda rang estetika kategoriyasi sifatida qabul qilina boshladi. Eramizgacha bo`lgan IV asirlardayek qadimgi grek faylasufi Aristotep rang va rang hodisalarni aniqlashga harakat qilgan. O`rta asrlarda esa rangni o`rganish diniy nuqtai-nazardan qarab o`rganila boshladi. Evropa Uyg`onishi o`rta asrlardan diniy qobiqqa o`ranib qolgan rang muammosini ochib tashlaydi. Alberti va Leonardo da Vinchi dunyoga olim eksperimentator ko`zi bilan qarab, rang va yorug`likning o`zaro aloqasi qonuniyatlarini, qabul qilish, rang induktsiyasii va rang estetikasi qonuniyatlarini ochadi. Leonardo da Vinchi o`zining «Rang tasvir haqidagi traktatlar» nomli kitobida hozirgi davir rassomlari uchun ham zarur bo`lgan, katta amaliy ahamiyatga ega bo`lgan ma`lumotlarni keltiradi.

www.arxiv.uz U olti hil ranglardan iborat bo`lgan rang qatorlarini yaratib, ularni tabiat hodisalariga bog`lab ko`rsatadi: oq-yorug`lik, sariq- yer, yashil- suv, ko`k -havo, qizil-olov, qora-qorongilik va hokazo. Har bir bo`lak ranglar uchun garmonik ranglar topilgan va turg`un rang akkordlari o`ylab topilgan masalan, yashil bilan qizil, yorqin qizil va so`lg`in siyohrang uyg`unlashadi. Leonardo da Vinchi garmonik qarama–qarshi ranglarni aniqlaydi: bular oq- qora, ko`k-sariq, qizil- yashil. Shunday qilib ranglar haqidagi fan paydo bo`ldi. Olti hil rangli rang qatorlari haqidagi fikrni F. Runge, A.Shopengauyer, U.Adame, E.Delakrua, Van Gog, V.Kandinski va boshqalar rivojlantirdilar. Isaak N`yuton rangshunoslikni fizika nuqtai-nazaridan o`rganib chiqdi. U oq –yorug`likni ko`p rangli ekanligini isbotladi. Prizma orqali yorug`lik o`tkazib spektr ranglar hosil qilgan. Keyinchalik frantsuz olimi Roje de Pil rang rangtasvirda rasm emas, balki rang katta ahamiyatga ega ekanligini isbotladi . M.V.Lomonosov rangli ko`rish komponentliligi gipotezasini ilgari suradi. Bu gipoteza hozirgi davrda ham o`z ahamiyatini yo`qotmagan. U inson ko`zida rangni his qiluvchi uchta priyomnik borligi va ular birgalikda faoliyat ko`rsatishiga e`tiborni qaratadi. Ikkita qo`shimcha ranglarni aloqasi uyg`un hissiyot hosil qiladi, chunki ulardan biri ikkita asosiy rang uchun muhim hisoblanadi. Shunday qilib har bir o`zaro qo`shiluvchi ranglar juftligida uchta rang bor bo`ladi. Gyote rang garmoniyasi va ranglarning insonga ruhiy ta`siri haqidagi ta`limotini ishlab chiqdi. Runge uch o`lchamli rang sirti asosidagi printsipini ilgari surdi. XX asrga kelib rangshunoslikda yirik kashfiyotlar kilindi. Uning asosida lazer, golografiya, kompyuter grafikasi yaratildi. Bu ilmiy izlanishlar rangshunoslik, rangtasvirda maqsadli qo`llanilyapti va turli yo`nalishda ijod qiluvchi rassomlarning ijodiga o`z ta`sirini o`tkazyapti. Rang tabiati haqida Hammaga ma`lumki, biz qorong`ida hech qanaqangi rangni ko`rmaymiz.

www.arxiv.uz Ko`zimizga quyosh yoki elektr yorug`ligi, ya`ni yorug`lik to`lqinlari tushsa biz rangni seza boshlaymiz. Yorug`lik- bu elektromagnit nurlanish hodisasi hisoblanadi. Yorug`lik ikki hil tabiatga ega: yoyilsa to`lqinga o`hshaydi, nurlanganda yoki yutilganda esa zarralar oqimiga o`xshaydi. Quyosh nurlari ajoyib xususiyatga ega. Agar quyosh nurlari yomg`ir tomchisida yoki shisha qirralarida, masalan, uch qirrali shisha prizmada sinsa, kamalak paydo bo`ladi. Bu hodisani birinchi bo`lib ingliz fizigi I.Nyuton aniqlagan edi. U oq yorug`likni spektr ranglariga aylantirgan. Buning uchun Nyuton quyoshning oq yorug`ligini derazadagi qora pardaning ingichka tirqishidan o`tkazgan va uning yo`liga uch qirrali prizma qo`ygan edi. Natijada ekranda har hil ranglardan iborat keng yorug`lik dastasi ko`ringan. U spektrda yetti hil rangni aniqlagan va tabiatdagi bo`yoqlarning boyligi, turli–tuman ranglar garmoniyasining kelib chiqishiga asosiy sabab o`sha ranglar ekanligini aniqlagan. Prizma nurlarni uch guruhga, ya`ni, qisqa, o`rta va o`zun nur to`lqinlariga ajratgan. Qisqa to`lqinlar qizil va sariq ranglarni, o`zun to`lqinlar ko`p va siyoh ranglarni hisqilishga yordam bergan. Quyosh nurida barcha rang to`lqinlari mavjud. Ular aralashsa oq rangli yorug`likni ko`ramiz, singanda esa kamalakning barcha ranglarini ko`ramiz. Yorug`lik to`lqini tabiati– bu ko`rish organlari orqali rang sezishning asosi hisoblanadi. Hammaga ma`lumki qizil, zarg`aldoq, sariq, yashil, osmon rang, ko`k va siyohranglari spektr ranglari hisoblanadi. Spektr ranglari xuddi shunday ketma –ketlikda joylashadi. Spektrning chetki ranglari-qizil va siyohranglar bir-biriga o`rtada turgan ranglarga nisbatan o`xshab ketadi. Bu spektr ranglarini halqa qilib joylashtirishga yordam beradi. Spektr ranglarining turli-tumanligi ularning to`lqin uzunligiga bog`liq. Har-bir yorug`lik to`lqini o`ziga xos bo`lgan rang taassuroti hosil qiladi. Spektr ranglari toza rang hisoblanadi. Kulrang, jigarrang, pushtirang, oxra va boshqa ranglar toza ranglarning o`zaro aralashishidan hosil bo`ladi.

www.arxiv.uz Har hil yorug`lik manbalaridan chiqadigan yorug`lik nurlarining spektral tarkibi bir hil bo`lmaydi. Ular bir-birlaridan ranglari bilan farq qiladilar. Elektr lampochkasidan taralayotgan nur kunduzgi yorug`lik nuridan sariqroq, kerosin lampochkaning yorug`ligi esa elektr lampochkasining yorug`ligidan sariqroq bo`ladi. Chunki kunduzgi yorug`lik nurlarining spektrida zangori tuslarning ta`siri kuchliroq bo`ladi. Elektr lampochkasi yorug`ligi va ayniqsa, kerosin lampa yorug`ligida qizil hamda zarg`aldoq nurlar ustunlik qiladi. Shu sababli bitta predmetning o`zi u qanday yorug`lik manbaidan yoritilayotganligiga qarab, turli hil tusda ko`rinishi mumkin. Tabiatdagi mavjud har bir predmetning rangi uning fizik xossalariga, ya`ni yorug`lik nurlarini qaytarish, sindirish va o`tkazish qobiliyatiga bog`liq bo`ladi. Natijada yorug`likning yuzaga tushayotgan nurlari qaytgan, singan va yuzadan o`tgan nurlarga bo`linadi. Jism yoki predmetlarning ko`zga rangli bo`lib ko`rinishida ularning tarkibidagi yupqa qavatning ta`siri juda kuchlidir. Quyoshning spektral nurlari bu yupqa qatlamdan o`tganda jilovlanadi va undan orqaga qaytadi. Yorug`lik nurlarini deyarli to`la qaytaruvchi yoki o`ziga singdiruvchi jismlarni tiniq bo`lmagan jismlar tarzida idrok qilamiz. Yorug`lik nurlarining ko`p qismini o`tkazuvchi jismlar tiniq (shaffof oyna) jismlar jumlasiga kiradi. Yuzalar o`ziga tushayotgan sariq va shunga yaqinroq tuslarni qaytarganda oq rangda ko`rinadi va spektrdagi boshqa nurlarni yutadi. Shaffof yuzalar esa rangli nurlarni o`tkazib yuboradi. Masalan, yashil rangli oyna yashil va unga yaqin tuslarni o`tkazib yuboradi, boshqa nurlarni esa yutadi.

www.arxiv.uz Nemis shoiri va san`atshunosi I.V. Gyoteni ko`proq ranglarning kishi organizmiga ko`rsatadigan ta`siri qiziqtirgan. Gyote ranglarni iliq va sovuq tuslarga ajratadi. Iliq ranglarga alangani qizigan temirning taftini eslatuvchi sariq, zarg`aldoq, qizil, yashil kabi ranglar kiradi. Ular ko`zga tez tashlanadi. Sovuq ranglar esa muz, suv, osmonning ranglarini eslatuvchi ko`kish yashil, zangori va binafsha havo rang, to`q yashil, ko`kish, qizil ranglardir. Tabiatdagi mavjud ranglarni ikki qismga axromatik va xromatik ranglarga ajratish mumkin. Oq, kul rang va qora ranglar hamda ularni har hil nisbatda aralashtirib hosil bo`ladigan ranglar axromatik ranglar deyiladi. Axromatik ranglar bir-birlaridan faqat tuslari jihatidan farq qiladi. Ularning 300 ga yaqin tuslarni ko`z bilan aniqlash mumkin. Axromatik ranglarni bir- birilaridan ajratishda yorug`lik kuchi muhim rol o`ynaydi. Shuningdek, axromatik ranglar spektrning ko`rinuvchi qismidagi har hil to`lqin o`zunligiga ega bo`lgan barcha ranglarni bir hil qaytaradi. Natijada yuza yorug`likni qancha ko`p qaytarsa, u shunchalik oq tusga, qanchalik ko`p yutsa,shunchalik qora tusga o`xshab ko`rinadi. Axromatik ranglarni qaytarish koeffitsenti har hil bo`lib, yuzaning rangi ana shu koeffitsiyentlarga qarab aniqlanadi. Tabiatda tushayotgan yorug`likning hammasini ya`ni 100% ni qaytaradigan yoki yutadigan material yo`q. Binobarin, tabiatda mutlaqo oq rang ham qora rang ham yo`q. Eng oq rangdagi materialga Mg oksidi misol bo`ladi. Uning qaytarish koef-fiyenti 96 foizni tashkil etadi. Eng kichik qaytarish koeffitsiyenti 0,3 foizga ega bo`lgan material qora duxobadir. Shuning uchun qora duxoba eng qora rangga o`xshab ko`rinadi.

www.arxiv.uz Axromatik ranglardan boshqa barcha ranglar ya`ni biror rang tusiga ega bo`lgan ranglar xromatik ranglar deyiladi. Har bir rang uchta xossaga rang tusiga, rang yorqinligiga va rang to`yinganligiga ega bo`ladi. Shuni ham aytib o`tish lozimki, agar oq, qora yoki kulranglarda ozgina bo`lsa ham rang tuslari sezilsa ular ham xromatik ranglarga aylanadi. Har bir rassom ijodida vaqti- vaqti bilan u yoki bu rang gammasiga tez–tez murojaat qiluvchi davrlar bo`ladi. Masalan ispan rassomi P.Pikasso bir vaqtlar sovuq ranglarda, boshqa davrda esa issiq ranglarda ijod qilgan. (Shuning uchun ham uning ijodi osmon rang va pushti ranglar davriga bo`linadi.) Ba`zi rasomlar issiq ranglarda (Rembrandt, Rubens, D.Levitskiy, Titsian, V.Tropinin), boshqalari esa sovuq ranglarda ijod qilgan (El` Greko, Murilo, V.Borisov-Musatov). Rassomning muvaffqiyatli ijod qilishida ranglar sistemasi va koloristika asoslarini bilishi muhim rol o`ynaydi. Asosiy,tarkibiy va to`ldiruvchi ranglar Biror bir ranglar aralashmasidan olish mumkin bo`lmagan ranglar asosiy ranglar deyiladi. Qizil, sariq va ko`k ranglar–asosiy ranglar hisoblanadi. Ularni bir hil aralashtirsak kulrang hosil bo`ladi. Asosiy ranglarni aralashmasidan hosil bo`lgan ranglar shartli ravishda tarkibiy ranglar deb yuritiladi. Bu zarg`aldoq, yashil va siyohranglar hisoblanadi. Rang halqasida sariq rang o`rtasidan diametr o`tkazsak uning qarama–qarshi tomoni siyohrang o`rtasidan o`tadi. Zarg`aldoq rangning qarama –qarshi tomonida ko`k rang turibdi. Shu tartibda juftlari aniqlangan ranglar, shartli ravishda to`ldiruvchi ranglar deyiladi. Qizil ranglarning to`ldiruvchisi yashil rang bo`ladi yoki yashil rangning to`ldiruvchisi qizil rang bo`ladi. Bu ranglar ohangdosh bo`ladi va bir –birini to`ldiradi. (-rasm) To`ldiruvchi ranglar qator qo`yilganda muvofiqlashuv qonuniga binoan yanada ochiqroq yoki yorug`roq bo`lib ko`rinadi. Aytaylik qizil rang yashil rang bilan yonma –yon qo`yilsa boshqa rang qatorlariga nisbatan yanada ochiqroq va qizilroq bo`lib ko`rinadi. (-rasm)

www.arxiv.uz Lekin har qanday qizil rang ham har qanday yashil rang bilan to`g`ri kelmasligi mumkin. Balki bu qizilda boshqa rang tuslari (yashil, ko`k, zarg`aldoq, sariq, siyohrang va boshqalar) mavjuddir. Agar shunday bo`lsa, masalan, qizil rangning tusi ko`k tusga yaqin bo`lsa, bunday rangning to`ldiruvchisi sariq- yashil bo`ladi. Rang halqasi 12, 24 ta ranglardan iborat bo`lishi mumkin va ularni har bir yonma–yon turgan rang juftlari orasiga yangi tuslar qo`shish hisobiga ko`paytirish mumkin. Rang halqasi to`ldiruvchi ranglar va ularning juftlarini tuslarini aniqlashga yordam beradi. Ranglarning asosiy xarakteristikasi Har bir rang uchta asosiy xususiyatga: rang tusiga, rang to`yinganligiga, rang yorqinligiga ega bo`ladi. Xromatik ranglar ana shu uchta xossasga ko`ra bir biridan farqlanadi. Rang tusi ranglarning to`lqin uzunligiga qarab belgilanadi. Rangning bu xossasiga ko`ra biz ko`z orqali qizil, sariq, zangori va boshqa spektral ranglarni ko`ramiz hamda idrok qilamiz. Lekin rang tuslari ularga qo`yiladigan rang nomlariga qaraganda ancha ko`pdir. Agar biror rangga oq rang qo`shilsa, mazkur rang tusining to`lqin o`zunligi o`zgarmaydi. Chunki oq rang qo`shilganda faqatgina rang yorqinligi o`zgaradi va u qaytarish koeffitsiyenti bilan ifodalanadi. Yorqinlikni aniq o`lchash uchun fotometr degan asbobdan foydalaniladi. Rang yorqinigi ham xromatik ranglarning asosiy xossalaridan biri bo`lib, tushayotgan yorug`lik nurini o`zida ko`p yoki kam aks ettirishidir. Agar yorug`lik nurlari ko`p aks etsa,biz rangni och tusda (masalan: och qizil, och sariq va xoqazolar), kam aks etsa, to`q tusda (masalan: to`q yashil, to`q qizil) idrok qilamiz. Ranglarning bu xossasi barcha tusdagi ranglar uchun-xromatik ranglar uchun ham, axromatik ranglar uchun ham umumiy hisoblanadi. Shuning uchun ranglarni yorqinligi jihatidan bir-birlariga taqqoslab ko`rish mumkin bo`ladi. Shuningdek, xromatik ranglarning yorqinligiga mos to`shadigan (xromatik rang qarama-qarshiligi) xromatik tusni tanlab olish oson bo`ladi. Rang tuslari spektr ranglariga qanchalik yaqinlashsa,ularning yorqinligi shunchalik yaxshi bo`ladi. Biz tevarak

www.arxiv.uz atrofimizdagi predmetlarning rangini ularning yorqinligiga qarab ajrata olamiz. Masalan, sariq limon ko`k dasturxondan yorqinroq ko`rinadi, va biz sariq rang ko`k rangdan yorqinroq ekanligini tushunamiz. Axromatik ranglar, qo`l rang, oq va qora ranglar faqat yorqinligiga qarab xarakterlanadi. Rang to`yinganligi ham ikkala rang guruhiga xos narsa bo`lib, axromatik ranglardan ko`proq kulranglar shkalasiga, xromatik ranglarda esa ko`pincha spektr ranglariga solishtirish yo`li bilan aniqlanadi. Rang tuslarining to`yinganligi turlicha bo`ladi. Masalan, birorta sariq rangni yorqinligi bo`yicha unga teng keladigan och qo`l rang bilan aralashtirilsa, unda rang tusining to`yinganligi birmuncha pasayadi, oqishroq yoki kam to`yinganroq bo`lib qoladi. Predmetlarning rangi ularning turgan sharoitiga qarab o`zgarishi mumkin. Bunda yorug`lik katta rol o`ynaydi. Agar predmetga tushib turgan yorug`lik sovuq rangda bo`lsa, uning soyasi issiq rangda bo`ladi. Lokal ranglar Predmetning lokal rangi bu bizning tasavvurimizdagi aniq predmetning ob`ektiv, o`zgarmas xususiyatlariga bog`liq bo`lgan toza, aralashmagan ranglar hisoblanadi. Lokal rang biron–bir predmetning tashqi ta`sirlarsiz asosiy rangi hisoblanadi. Predmetning lokal rangi bir tonli bo`lishi bilan birga turli jilvalardan ham iborat bo`lishi mumkin. Naturadan va xotiradan rasm chizishda predmetning lokal rangini xarakterli xususiyatlarni, uning yorug`likda, yarimsoya va soyadagi ranggini bera olish juda muhim. Yorug`lik, havo va boshqa ranglar ta`sirida lokal ranglar soya va yerugda turlicha tonga kiradi. Quyosh yorug`ligida predmetlarning aniq rangi shu predmetdagi yarim soyada aniq namoyon bo`ladi, to`lik soya tushib turgan joylarida esa yaxshi ko`zga tashlanmaydi. Tajribali rassomlar predmetlarning lokal ranggini yorug`likda ham soyada ham aniq bera olishadi. Predmetdan tushib turgan soyada va uning o`zidagi soyasida predmetning rangiga qo`shimcha bo`lgan ranglar katnashadi. Masalan, qizil olma soyasida

www.arxiv.uz albatta yashil rang qatnashadi, chunki yashil rang qizil rang uchun qo`shimcha rang hisoblanadi. Bundan tashqari soyada predmetning o`zining rangiga nisbatan to`qroq bo`lgan ton va ko`k rang bo`ladi. Shuni esdan chiqarmaslik lozimki, predmetning lokal rangiga uning atrofidagi narsalar ham ta`sir qiladi. Agar sariq olma yashil parda ustida yetgan bo`lsa bu olmada rangli refleks paydo bo`ladi, olmaning shaxsiy soyasida esa yashil jilva paydo bo`ladi. Rang kontrastlari Rang kontrastlari ikki turga bo`linadi: axromatik (yorqinlik)va xromatik (rangli) kontrastlar. Bu har ikkala turda ham ketma – ketlik, chegarali (chetki )bir vaqtli, kontrastlarni ko`rish mumkin. Yorqinlik kontrastini rassomlar predmetdlarning tasvirdagi turli tonini berishda foydalanishadi. Ular yorqin obektlarni to`q rangli ob`ektlar yoniga qo`yish orqali ranglarning jarangdorligi va kontrastliligini kuchaytirish bilan birga shaklning ta`sirchanligini oshirishadi. Qora va oq fonga qo`yilgan bir hil kulrang predmetni kuzatsak, ular bizga turli hil bo`lib ko`rinadi. Qora fonda kul rang yorqinroq, oq fonda esa to`qroq bo`lib ko`rinadi. Bu hodisa bir vaqtli axromatik kontrast yoki yorqinlik kontrasti deb ataladi. Bir vaqtli rangli kontrast ikki xromatik rangining yoki xromatik va axromatik ranglarning o`zaro aloqasidan paydo bo`ladi. Predmetlarning rangini biz atrof – muhitdagi foniga bog`liq holda qabul qilamiz. Agar oq dasturxonga zarg`aldoq rangli apel`sinlarni qo`ysak u bizga osmon rangga o`xshab ko`rinadi, yashil olmalarni qo`ysak u pushti rang bo`lib ko`rinadi. Bunga sabab fonning undagi predmetlarning rangiga qarab qo`shimcha ranglarni o`zida aks ettirishidir. Ustida qizil predmet turgan kul rang fon sovuq tusga, ko`k va yashil rangli predmet tursa issiq tusga kiradi. Agar bir hil kul rang figuralarni olib turli hil rangli fonga qo`ysak ular turli tonlar beradi. Masalan, qo`l rang figura ko`k fonda zarg`aldoq tusni, sariqda – siyohrang, yashilda esa pushti rang tusga kiradi, ya`ni ular fonning rangiga qarab

www.arxiv.uz qo`shimcha ranglarni o`zida aks etiradi. Bu bir vaqtli kontrastga misol bo`la oladi. Bundan tashqari, predmetning rangi yorqin fonda to`qlashadi, to`q rangli fonda esa yorqinlashadi. Rang kontrasti hodisasining asl mohiyati shundan iboratki, ranglar uning atrofidagi ranglarning ta`sirida o`zgarib turadi. Qo`shimcha ranglar bir–birining yoniga turib qolsa yorqinroq va to`yinganroq bo`lib ko`rinadi. Masalan, qizil pomidorning yoniga yashil petrushka qo`ysak yanada qizilroq bo`lib, siyohrang baqlajon esa sariq turp yonida yanada to`qroq ko`rinadi. Qo`shimcha ranglar kontrastida yangi ranglar hosil bo`lmaydi, balki ranglarning to`yinganligi o`zgaradi. Ko`k va qizil ranglar kontrasti- bu issiq va sovuq ranglar kontrasti hisoblanadi. U ko`pgina Yevropa rangtasviri asarlarining koloriti asosida yotadi va Titsian, Pussen, Rubens, A.Ivanov asarlarida seziladi. Demak rang kontrasti badiiy ijodning asosiy priyomlaridan biri hisoblanadi. Chegarali (chetki) kontrast bir –birining yonida ketma –ket turgan ranglarning chegarasida paydo bo`ladi . Chegarali kontrastlar faqat rangligina emas, balki yorqinlik kontrasti ham bo`ladi. Axromatik chegarali kontrast. Bunda to`qroq rangga yaqin turgan yorqin turgan uchastkalarining bir qismi yorqinroq bo`ladi, ya`ni uchaskalarning chegarasida ton o`zgarishlari paydo bo`ladi, shakl xuddi qirrali bo`lib qoladi. Xromatik chegarali kontrastda esa qo`shni ranglarning chegarasi o`zgaradi .Masalan, yashil rang chegarasida turgan oxra rangli dog`lar qizgishroq bo`lib ko`rinadi, undan o`zoqlashgan sari esa bu effekt kamayadi.Chegarali kontrast effektini qator-qator rangli qilib bo`yalgan yo`llar misolida aniq ko`rish mumkin. Agar bu yo`lkalar orasiga yorqin yoki to`q rangli chiziqlar chizib chiqsak kontrast yo`qoladi. Yana bir varianti yo`laklarni siljitsak ham kontrast yo`qoladi . Ketma–ket xromatik kontrast qandaydir yorqin rangli dog`ni uzoq vaqt qabul qilish, kuzatishdan paydo bo`ladi.

www.arxiv.uz Masalan,qizil pomidorga uzoqvaqt tikilib turib, keyin ko`zni yummasdan oq dasturxonga qarasak unda yorqin – yashil rangli pomidorni siluetini ko`rish mumkin. Ketma – ketli kontrastda ilgari ko`zatilgan kam to`yingan rang paydo bo`ladi. Kam to`yingan ranglar ketma – ket rang kontrastini yaratmaydi. Rang kontrastini aniqlash uchun ranglarning soni juda muhim. Hayotda yuqorida aytib o`tganimizdagidek ranglarning o`zaro ta`sirini sezish qiyin, lekin asosiy kontrastlarni o`rganish musavvirga hayotda ranglarni o`zaro aloqasini sezish va olingan bilimlarni amaliy ishda foydalanishga yordam beradi. Yorqinlik va rang kontrastini qo`llash tasviriy vositalar imkoniyatini oshiradi. Ranglarni aralashtirish Tabiiy sharoitda ko`rinuvchi ranglar spektr ranglarining aralashmasi hisoblanadi. Ranglarni uch hil aralashtirish usuli mavjud: optik, masofali va mexanik aralashtirish. Ranglarni optik aralashtirish yorug`likning to`lqinli tabiatiga asoslangan. Uni sektorlari kerakli rangga bo`lgan halqani tez aylantirish orqali hosil qilish mumkin. Ranglarni optik aralashtirishga oid eksperimentlarni maxsus aylanuvchi halqa tayyorlab o`tkazish mumkin. Agar uni biron – bir elektromotorga qo`shib aylantirsak juda yaxshi o`rganish mumkin. «Rangshunoslik» (koloristika) fanida rang fizik hodisa sifatida ko`riladi. Ranglarni optik va masofali aralashtirish mexaniq aralashtirishdan farq qiladi. Optik aralashtirishdagi asosiy ranglar – qizil, yashil va ko`k ranglar hisoblanadi. Mexanik aralashtirishdagi asosiy ranglar – qizil, ko`k va sariq ranglar. Optik aralashtirishda qo`shimcha ranglar (ikkita xromatik rang) axromatik rang (kul rang) ni beradi. Agar uchta projektorning nurlariga e`tibor bersak, ularning optik aralashishi natijasida oq rang hosil bo`ladi. Optik aralashtirish orqali ko`p bo`yoqli tasvir olish uchun boshqa eksperiment o`tkazish mumkin. Buning uchun uchta proyektor olib unga rangli fil`trlar (qizil, ko`k, yashil) qo`yamiz va, bu nurlarni bir vaqtda kesishtirish orqali oq ekranda yangi ranglar olish mumkin. Bir vaqtda yashil va ko`k ranglar tushirilgan ekranda osmon rang

www.arxiv.uz paydo bo`ladi. Ko`k va qizil yorug`lik qo`shilgan tomonda jo`shqin qizil rang, yashil bilan qizil yorug`likni aralashtirishdan esa ko`tilmaganda sariq rang paydo bo`ladi. Uchta rangli nurni qo`shish orqali oq rang olamiz, agar proyektorga oq- qora slayd o`rnatsak, ularni rangli nurlar orqali rangli qilish mumkin. Yuqoridagi tajribalardan shu narsa ma`lum bo`ldiki uch hil nur, ya`ni ko`k, yashil va qizil nurni qo`shish orqali turli hil rang tuslarini keltirib chiqarish mumkin. Albatta, ranglarni optik aralashtirish uchun juda ham murakkab asboblar mavjud, masalan televizor har kuni biz rangli televizorni qo`yish orqali turli rang tuslarini ko`ramiz bu esa qizil, yashil va ko`k nurlarning aralashmasiga asoslanadi. Ranglarni masofali aralashtirish kichikroq, bir-biriga tegib turgan rang dog`larini biroz masofadan turib kuzatishdan hosil qilinadi. Mayda rang dog`lari tugal dog`ga aylanadi. Ranglarni masofada aralashib ketishi optik aralashtirish qoidalariga, inson ko`zining xususiyatlariga va yorug`likning yoyilib ketishi qoidasiga asoslanadi. Har bir rassomning ranglarni masofali aralashtirish qonunlariga amal qilishi juda muhim. Chunki yaratilajak kartina albatta ma`lum bir masofadan ko`zatiladi. Asosan, katta masofadan ko`rishga mo`ljallangan asarlarni yaratayotganda ranglarni aralashtirishning bu qoidasiga amal qilish lozim. Ranglarning bu xususiyatlarini impressionist rassomlar o`z ijodlarida keng qo`llaganlar. Ular mazok texnikasini qo`llashgan, ya`ni mayda rangli dog`larni qo`yish orqali asar yaratishgan. Bu usul rangtasvirda yangi bir oqim-puantilizm (frantsuzcha "puant" nuqta)ga asos solgan. Aniq bir masofadan kuzatganda mayda turli rangli mazoklar bir-biriga aralashib ketadi va yaxlit ranglarni ko`rish tuyg`usini hosil qiladi. Nashriyotda rastrli shakllarni chop qilishda turli rang tuslarini tasvirlash ranglarni masofali aralashtirishga asoslangan. Mayda turli bo`yoqlardan tashkil topgan ranglar aniq bir masofadan qaralsa masofali aralashtirilgandek his qilinadi. Kitoblardagi barcha rangli reproduktsiyalar uchta asosiy ranglarga (jilvakor qizil,sariq va osmonrang) ajratib chop qilinadi. Chop qilish jarayonida bu ranglar ketma-ket aralashtirib qo`yiladi (mexaniq aralashtirish). Qora rangdan konturlarni qo`yishda, rang qo`yilmagan oq qog`oz

www.arxiv.uz esa oq rang effektini beradi. To`rt hil rangli kattalashtirilgan fragmentni uzoqva yaqin masofadan turib qaralsa ranglarni mexaniq va masofali aralashtirish effektini kuzatish mumkin. Ranglarni mexaniq aralashtirishda bo`yoqlarni palitrada, qog`ozda yoki xolstda aralashtirishdan hosil qilinadi. Bunda rang va bo`yoqni aniq ajrata bilish lozim. Rang optik (fizik) tabiatga, bo`yoq esa kimyoviy tarkibga ega. Tabiatdagi ranglar to`plamdagi bo`yoqlarga nisbatan juda ko`p. Bo`yoqlarning rangi, predmetlarning rangiga nisbatan kam to`yinganroq bo`ladi. Eng yorqin bo`yoq (oq bo`yoq) eng to`q bo`yoq (qora)dan faqat 25—30 marta yorqinroq. Tabiatning turli tuman rang munosabatlarini va rang boyligini rang tasvirda bunday vositalar bilan aks ettirish katta muammo bo`lib tuyuladi. Lekin rassomlar rangshunoslikka oid bilimlariga tayangan holda bu muammoni muvaffaqiyatli hal qilishyapti. Ular o`z ijodlarida aniq tonli va koloristik munosabatlarni qo`llashyapti. Rangtasvirda turli bo`yoqlar aralashmasi bilan bir rangni va aksincha bir hil rang bilan-turli ranglarni berish mumkin. Har bir bo`yoqqa kul rang yoki qora ranglarni qo`shish orqali qiziqarli ranglarni olish mumkin. Ba`zida ranglarni mexanik aralashtirish orqali optik aralashtirishga yaqin bo`lgan ranglarni olish mumkin. Lekin ular bir—biriga umuman o`xshamaydi. Masalan palitradagi hamma bo`yoqlarni aralashtirish orqali, optik aralashtirishdagi kabi oq rangni olish mumkin emas, balki kir – kul rang, jigarrang yoki qora rang olish mumkin. Kolorit Kolorit – bu san`at asarining rang sifatlarini umumiy estetik baholash, asarning barcha rang elementlarini o`zaro aloqasi xarakteri, uning rang tuzilmasi hisoblanadi. Koloritning eng katta xususiyati – ranglarning boyligi va o`zaro bog`liqligidir. Kolorit – badiiy obrazning eng muhim komponenti, rangtasvir, rangli grafika, dekorativ san`atning ko`pgina asarlarida badiiy ifodalashning vositasidan biridir. Rangtasvirda ranglarning birligi muhim rol o`ynaydi. Ko`pincha rang toni va yorqinligi bilan bir – biriga yaqin bo`lgan ranglar o`zaro birlashadi. Ranglar o`zaro tonli biriksa, unda sifat o`zgarishlari yuz beradi va jarangdorlik paydo bo`ladi.

www.arxiv.uz Agar rang umumiy tondan ajralsa, o`ziga mos kelmasa rangtasvir asarining yaxlitligi bo`ziladi. Badiiy asar barcha ranglarning o`zaro aloqasi hisobiga quriladi, unda hech qanday rang dog`larini o`zgartirish, kattalashtirish yoki kengaytirish mumkin emas. Kartinadagi turli ranglarning tonli birligi, o`zaro aloqasi, garmonik mos kelishi kolorit deb ataladi. Kolorit bizning ko`z o`ngimizda dunyoning barcha rang boyligini ochib tashlaydi. U rassomni kartina kayfiyatini berishida yordam beradi. Kolorit tinch, quvonchli, qayguli va xokazo bo`lishi mumkin. Kolorit issiq va sovuq, yorqin va to`q bo`ladi. Qadimgi davr rassomlarining asarlarini o`rganib chiqsak koloritning rivojlanishi tarixini bilib olishimiz mumkin. Kolorit tushunchasi XV asr oxiridan boshlab paydo bo`ladi. Koloritning imkoniyatlari barokko davrida, ayniqsa impressionistlar ijodida gullab yashnaydi. XV asrlarda italyan, frantsuz, nemis rassomlari ijodida bo`yoqlar bir – biridan ajratib, mustaqil ravishda ishlatilgan. Masalan, Bernard Strigel maktabiga mansub noma`lum rassom tomonidan ishlangan «Avliyo Roxning yarasini davolash» nomli asarida pla ҳ rangi yorug`likda ham, soyada ham qizil, faqat yorqinroq yoki to`qroq qilib berilgan.Bu asarda predmetlar yorug`lashib turganga o`xshaydi, qahramonlar figurasi atrof – muhit bilan yaxlitlashib ketmagan, balki noaniq kul rang fonida yorqin dog` bo`lib ko`rinadi. Koloritdagi birinchi o`zgarishlar XV asr oxirida paydo bo`ladi. Bu davrda bo`yoqlar yarimtonli qilib aralashtirilgan, ranglar bir – biriga mayin o`tgan. Rang va shakl bir bo`tun bo`ladi, bo`eq yorug`lik va masofadan ajratilmaydi. Bellinidan Titsian va Tintorettoga tomon yo`l – bu lokal koloritning tonli koloritga tomon o`tishni bildiradi. XVI asrga kelib rangtasvirda rang ancha konkretlashadi. Yangi tuslar paydo bo`ladi. Karavadjoda – to`q qizil, yashil, jigarrang – sariq, bo`tako`z rangli,ko`k, Velaskesda esa qora, kulrang, oq va pushti ranglarning ko`z ilgamas o`tishini qurishimiz mumkin. Rembrandt to`q rangli tonlar bilan ishlagan, ranglar yangi

www.arxiv.uz xususiyatlarga ega bo`ladi, ya`ni ko`tarinkiliq va noma`lumlikni keltirib chiqaradi. Uyg`onish davri rangtasvirchilari ,masalan Titsian, rangdan naturani hayotini aniqlash uchun foydalanadi. Barokko davrida rang estetik funktsiyani aniqlovchi rangtasvir fantaziyasi elementi sifatida yuzaga keladi.Qadimgi rassomlarning asarlari aralash tonlar, murakkab texnik usullar, bo`yoqlarning bir-biriga nozik o`tishi hisobiga qurilgan. Ular kuchli tonli va rang kontastidan foydalanishgan. Rassomlar qo`tilgan rangli tonni topish uchun lessirovka usulidan foydalanigan. XVIII asrga kelib bo`yoqlar bilan estetik o`yin juda murakkablashib va go`zallashib ketadi. Rassomlar bitta rangning nozik nyuanslaridan yuz, sochlar va kiyimlarni ishlashda foydalanganlar. Birinchi planga oq.yorqin-sariq va qahva rangli-jigarrang chiqadi. XIX asr uchun rang va shakl orasidagi qarama-qarshiliq, optik eksperimentlar xarakterlidir. Bu davr rassomlari, ayniqsa impressionistlar quyosh yorqinligini shuningdek, yorug`likdagi yorqinlikni ajratib ko`rsatishga harakat qilishgan. Ular rang kontrastlariga diqqat e`tibor qaratdilar, ranglarni optik aralashtirish effektidan foydalangan holda toza ranglarga o`tdilar. Matiss, Gogen, Van Gogda – tiniq konturlar va juda jarangdor, katta dog`li bo`yoqlar bo`lgan. Matiss qog`ozdan rang dog`larini qirqib rasmini chizmasdan tekislikka joylashtirgan. Matiss tayyorlagan qog`oz nakleykalarni yengilgina gobelenga, matodagi rasmga va kitob bezaklariga aylantirish mumkin. Gogenning kartinalaridagi ranglar faqat tasviriy ahamiyatgagina emas, balki dekorativ va simvolik ahamiyatga ham ega. Uning kartinalarida qizil qumni, pushtirang otlarni, ko`k daraxtlarni ko`rish mumkin. Van Gog kartinalari ranglar kontrasti asosida qurilgan, lekin unda dekorativ emas, balki psixologik omil bo`la oladi.Ular o`ziga xos bo`lgan kayfiyatni beradi. Kolorit hissi – juda qimmatbaxo qobiliyat. I.Repin, V.Surikov, K.Korovin, M.Vrubel, F.Malyavin, V.Borisov-Musatov, o`zbek rassomlardan Urol Tansikboyev, M.Nabiyev, A. Abdullayev va boshqalar yirik kolorist – rassomlar hisoblanishadi. Masalan, Repin issiq, oltinrang–qizil koloritda asarlar yaratgan. Surikovning koloriti osmonrang–ko`k, sovuq ranglar bo`lgan. Serovning ko`pgina asarlari ko`krang–kumush koloritda ishlangan, Vrubel esa kul rang,osmonrang va

www.arxiv.uz ko`k ranglarni sevib ishlatgan. Malyavinning ko`pgina kartinalari olovrang–qizil koloritda yaratilgan. O`.Tansiqboyev–osmonrang, to`q-ko`k va yashil ranglarni, P.Benkov esa oltinrang- oxra, sariq ranglarni sevib ishlatgan. Ko`pincha kolorit tabiat, maishiy hayotning, odamlarning milliy xususiyatlarini rangtasvirda berishning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi. Rangtasvirda "milliy kolorit" tushunchasi shundan kelib chiqadi. M.Saryan va R. Ahmedov asarlari bunga misol bo`la oladi. Rassomning koloriti haqida uning palitrasidan bilib olish mumkin. Har bir rassom ranglarni palitrada o`ziga qulay, aniq va kerakli miqdorda joylashtiradi. Rassom foydalanadigan bo`yoqlar to`plami va bo`yoq aralashtiradigan maxsus idish palitra deb ataladi. Bunda rassom ijodi yoki konkret asar uchun xarakterli bo`lgan ranglar qatori e`tiborga olinadi. Bu jihatdan olib qaraganda «palitra» termini «kolorit» tushunchasiga juda yaqin. Masalan, frantsuz rassomi P.Pikassoning palitrasi uning ijodining «Osmonrang» davrida sovuq osmonrang va ko`k bo`yoqlardan iborat bo`lgan, keyingi «pushti» rang davrida esa – issiq pushti va oltinrang tuslardan iborat bo`lgan. Rang garmoniyasi tiplari Tabiatdagi hamma narsa o`zining aniq rangiga ega. Tabiat yaratgan barcha narsani garmonik yaratilgan deb hisoblanadi. Tabiiy ranglar va ularning o`zaro birligi va aniq shakllar bunga misol bo`la oladi. Rassom san`at asarini yaratar ekan, garmonik rang munosabatlarini o`ylashi lozim. Bo`yoqlar joylashtirilganda ko`pincha muammo paydo bo`ladi. Nima uchun ba`zi ranglar bir – biri bilan yoqimli munosabat hosil qiladi, boshqasi esa ko`zni o`yib,asabni ko`zgatadi? Bu muammolarni hal qilishda rang halqasi va rang garmoniyasi qonuniyatlari to`g`risidagi bilimlar yordamga keladi. Ranglarning garmonik aralashmasi kul rangni hosil qiladi. Bu siz tanlagan rang garmoniyasining to`g`riligini tekshirishga yordam beradi. Agar ikki, uch, to`rt xattoki oltita rangni aralashtirsak aniq garmoniya qonuniga ko`ra kul rang hosil bo`ladi. Birinchi bo`lib ranglar sistemasini Gyote tartibga keltirgan. U ranglarni sistemalashtirgan va bu amaliyotda qo`llanib kelinyapti.

www.arxiv.uz Getening tabiiy ranglar aylanasi Ranglar aylanasida ranglarning berilbshi va nomlanishi Q QSi QZ Si Z KSi SaZ K Sa KYa Sa ya Ya KQSa -- asosiy uchburchaklik, birlamchi asosiy ranglar. SZYa -- teskari uchburchaklik,ikkilamchi ranglar,birinchi qatordagi aralash ranglar. KYa, KSi QS va boshqalar- ikkinchi qator aralash ranglar. Ranglarning aylanada bir – biriga nisbatan joylashuvi moslashuvning quyidagi turlarini ajratishga yordam beradi. 1. Qarama – qarshi moslashuv.Bir–biriga qarama–qarshi joylashgan ranglar (masalan ,S va Sa) bir – birini o`zaro to`ldiruvchi va uyg`un ranglar hisoblanadi. 2. Asosiy yoki o`girilgan uchburchaklikning (masalan, ko`k va sariq) uchbo`rchaklarida joylashgan ranglarning mosligi kamroq uyg`unlashgan. 3. 90 burchak ostida aylanada joylashgan (ikki, uch yoki to`rtta rang tanlanadi) masalan, ko`k siyohrang (Ks) va yashil (Ya) yoki sariq olov rang (So) va yashil ranglarning mosligi. 4. Nyuans (monoxrom) moslashish (masalan, ko`k va ko`k delfinium.) Q -qizil QZ -qizil-zarg`aldoq Z -zarg`aldoq Sa -sariq Sa Ya -sariq-yashil Ya -yashil KYa -ko`k-yashil K -ko`k KSi -ko`k-siyohrang Si -siyohrang QSi -qizil-siyohrang

www.arxiv.uz 5. Bir hil rangdagi predmetlar yoki o`simliklarning (masalan, sariq atirgullar, xrizantema, nartsiss va lolalar dastasi) mosligi. Qizil, zarg`aldoq, sariq va ularning tuslarini inson issiq ton sifatida qabul qiladi; ko`k va siyohrangni esa sovuq ton deb qabul qiladi. Yashil rangda esa issiq va sovuq ottenkalar mavjud. Xromatik rang tonlari axromatik rang tonlari bilan quyidagi xollarda ko`proq uyg`unlashib ketadi. Qizil,zarg`aldoq va sariq (issiq) qora bilan; ko`k, osmonrang, siyohrang (sovuq) oq ranglar bilan. Gyote kontseptsiyasida asosiy ranglar oltita. Ular ikkita rang uchligini tashkil qiladi. Ikkita rang-sariq va ko`k ranglar gorizontal joylashadi-bu birinchi "Xarakterli juftlik". U yuqorisida jo`shqin rang bo`lgan birinchi uchlikning asosi hisoblanadi. Sariq va ko`k ostida ikkinchi Xarakterli juftlik-zarg`aldoq-siyohrang va pastda yashil rang(aylantirilgan uchlik). Shunday qilib Gyote birinchi marta o`zining oltinrangli halqasida garmonik aloqadorlikni ko`rsatib berdi. Gyote halqasida uchta turdagi o`zaro aloqadorlikni ko`ramiz. Bo`lar garmonik, xarakterli va xaraktersiz. Garmonik juftlik: jo`shkin– yashil, siyohrang – sariq, zarg`aldoq – ko`k. Qarama – qarshi turgan ranglar bir – birini topib olib, inson ruhiyatiga to`laqonliliq va ko`ngil to`qlik hissini beruvchi yaxlitlikni tashkil etadi. Xarakterli juftlik:sariq – ko`k, jilvakor -sariq,jo`shkin-ko`k, zarg`aldoq siyohrang , zarg`aldoq – yashil va siyohrang – yashil. Xaraktersiz juftlik : sariq – yashil, sariq – zarg`aldoq, zarg`aldoq – qizil, qizil – siyohrang, siyohrang – ko`k, ko`k – yashil. Gyote uyg`unligi faqatgina ko`ruv organi orqaligina his kilinmasligi kerak, u bizning ruhiyatimiz orqali ham qabul qilinishi lozim. U ranglar inson qalbiga ta`sir qilib, hissiyot, emotsiya va fikr tug`diradi deb hisoblagan. Gyotening fikricha har bir rang o`zining temperamentiga ega bo`lgan va boshqa ranglarga qo`shilganda turlicha nomoyon bo`luvchi emotsional haqiqat to`plami hisoblanadi. Gyote har bir inson o`zining ijodiy harakati bilan to`laqonli uyg`unlik hosil qila olishga ishongan, lekin garmoniyani ruhiyat mahsuloti deb bilgan. Rungening rang sistemasi

www.arxiv.uz Rang garmoniyasi sistemasiga Runge yorug` – tonli munosabatlarni kiritdi. Rang modelining asosi sifatida Gyotening ranglar halqasidan foydalandi, faqat ikki o`lchamli modelni uch o`lchamli modelga aylantirib qora – oq koordinata kiritdi. Shu tarika Runge rang sistemasini shar ko`rinishida ko`rishni taklif qildi.Bu sharning ekvatoridan ranglar spektri joylashadi. Ranglar meridiandan qutbga qarab yorqinligiga qarab o`zgaradi. Rang halqasida ikki, uch, to`rtta rang tonlarining garmonik mutanosibligini kuzatish mumkin. Ostvaldning katta rang halqasi Ostvaldning katta rang halqasi quyidagicha tuzilgan: 1. Limon – sariq. 2.Sariq. 3.Oltinrang–sariq. 4.Sariq–zarg`aldoq. 5. Qizil–zarg`aldoq. 6.Kinovar – qizil. 7.Qizil. 8.Karmin–qizil.9. Jarangdor– qizil. 10.Jarangdor–siyohrang . 11.Siyohrang . 12.Ko`k – siyohrang . 13.Ko`kish – siyohrang . 14. Ultramarin. 15.O`rtacha – ko`k. 16. Ko`k. 17.Bo`tako`z – ko`k. 18.Feruzarang. 19. Dengiz to`lqini rangi. 20.Zumrad – sariq. 21. Ko`k – yashil. 22.O`rtacha – yashil. 23. Xlorofillrang. 24. Sariq yashil. Turlicha izlanishlar orqali to`plangan ma`lumotlarni umumlashtirish asosida rang garmoniyasining quyidagi tiplarini taklif qilamiz: 1. Ikki rangli kontrast (ikkita asosiy rang yoki ikki guruh ranglar kontrasti.) 2. Uchrangli. 3. To`rtrangli. 4. Oltirangli. 5. Monoxromatik,yorqinlik va to`yinganligiga ko`ra farqlariga qaramay bir hil rang tonida saqlanadi. 6. Gamma, rang halqasida kichik interval bilan cheklangan. 7. Gamma, ranglar bitta asosiy ranga bo`ysunadi. 8. Axromatik gamma. 9. Axromatik va xromatik gammalarning mosligi (issiq ranglar qora rang bilan, sovuq ranglar oq ranglar bilan moslashadi.)

www.arxiv.uz Rang garmoniyalariga oid misollar bilan tanishib chikamiz. Garmonik ranglar mosligini aniqlashga 24 hil rangdan iborat bo`lgan rang halqasi yordam beradi. Halqa diametrining qarama–qarshi tomonida joylashgan ikkita rang kontrast- garmonik mutanosiblikni beradi. Bir–biriga garmonik mos keluvchi ranglar juftligini to`g`ri bo`rchak ostida joylashgan halkadagi ikkita strelkani aylantirish orqali aniqlab olamiz. Uch rangli garmoniyani esa rang halqasiga to`g`ri tomonli yoki to`g`ri burchakni chizish orqali yoki 120 burchak ostida birlashgan uchta strelkani aylantirish orqali aniqlaymiz. To`rtta rang garmoniyasini kvadrat tomonlari yoki to`g`ri burchakliklar bilan aniqlaymiz. Rang halqasida 90 burchak ostida birlashgan to`rtta strelkani aylantirish orqali to`rtta rangdan iborat bo`lgan garmonik gammani aniqlaymiz. Olti hil rangni uyg`unlashtirish juda qiyin. Rang halqasidagi oltiburchaklar kerakli variantlarni topib beradi. Rang halqasidagi kichik intervallar chekkasidagi ikkita rang bir – biriga yaqin bo`lgan ranglar garmoniyasini tashkil qiladi. O`rta intervallarda esa kontrastliliq kuchayadi, yaxlitlik kam seziladi. Katta intervallar qo`shimcha ranglar kontrastiga kurilgan. Rang garmoniyasi xarakteri rang dog`lari va ularning shakllarining o`lchamiga bog`liq holda turlicha namoyon bo`ladi. Kompozitsiyada bitta rang kontrastliliqni kuchaytirib, qolganlarini o`ziga bo`ysundiradi. Bu rang dog`ini o`lchamini kichraytirsak, boshqa ranglar kuchliroq jaranglaydi. Amaliy ishda bu hodisani albatta e`tiborga olish lozim. Masalan, kichikroq o`lchamda ishlagan etyudingiz juda yaxshi chiqdi, rang munosabatlari aniq topildi, lekin bu etyud katta polotnoga ishlanganda garmoniya yo`qoldi. Bu rang dog`larining o`lchamlari yoki konfiguratsiyasini o`zgargani bilan bog`liq bo`lishi mumkin. Oq, qora va kul rangning turli tonlari hamma vaqt chiroyli bo`lib biri –biriga mos keladi. Kontrastlarning turli – tumanligi va boyligi dog`, figura va shaklning joylashishi va o`lchamiga bog`liq bo`ladi.Xromatik va axromatik rang tonlari quyidagi

www.arxiv.uz moslashuvda ko`proq bir – biri bilan uyg`unlashib ketadi: Qizil, zarg`aldoq va sariq (issiq) qora bilan; osmonrang, ko`k, siyohrang (sovuq ) oq bilan. Rangtasvirda rang garmoniyasini izlash jarayonida quyidagilarni bilish lozim.  Yorqin ranglar, xira ranglar bilan yaxshi mos tushadi.  Issiq ranglar, sovuq ranglar bilan mos to`shadi; To`q ranglar, ochiq ranglar bilan. Rangtasvir san`ati – bu rang va yorug`lik munosabatlari san`atidir. Bo`yoqlar bilan ishlashda ranglarning bir – biriga ta`sirini e`tiborga olish lozim, ya`ni ranglar munosabatini qo`llash muhim. Kartinadagi to`g`ri topilgan rang munosabatlari dunyoni va kartinani bor go`zalligi bilan ko`rishga yordam beradi. Rang halqasi badiiy asarning rang tuzilishini tushunishga yordam beradi. Rang garmoniyasi qonuniyati faqat rangtasvir uchungina emas, balki dizayn, halk

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. X. Egamov «Bo`yoqlar bilan ishlash» T-1987 y. 2. M. Nabiyev "Rangshunoslik va rangtasvir texnologiyasi " T-1995y. 3. Ensiklopediya xudojnika. Izdatelstvo «Vneshsigma» 2000 g. 4. P. Koshel. Ensiklopedicheskiy slovar shkolnika. Iskusstvo. M – 2000 g. 5. N. M. Sokolnikova «Izobrazitelnoye iskusstvo i metodika yego prepodavaniya v nachalnoy shkole». M. «ASADEMIA» - 1999 g. 6. S.D.Levin "Besedi s yunim xudojnikom" M-1988. 7. N.P.Bestchastnov i dr. "Jivopis" M-"Vlados"-2001. 8. amaliy bezak san`ati uchun ham xarakterlidir.

O'xshashlar

Tasviriy san`at tarixi

Kompozitsiyaning makoniy imkoniyat talablari

Tasviriy san`at o`qitish metodikasi

Tasviriy san`atning tur va janrlari

Rangtasvir o`qitishning nazariy asoslari