Kompozitsiyaning makoniy imkoniyat talablari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6292 KB

Ko'chirib olish

Kompozitsiyaning makoniy imkoniyat talablari Rassom imkoniyatlari bcnihoya chcksiz. U gul yaproqlarining nozik titrog'i va cheksiz koinotni, kundalik turmush lashvishlari va jahonshumul ahamiyatga ega bo'lgan voqea-hodisalarni tasvirlay olish imkoniga ega. Unda yuzlab kvadrat metr keladigan tasvirlar, yirik toshlardan haykal yasay olish malakalari mavjucl. U bug'doy donasi sathiga portrct chizishi va jirnjiloc|tlek keladigan haykalcha yasay olishi mumkin. Ijodiy imkoniyatlarini amalga oshirish uchun rassom o'nlab ashyolardan foydalangan holda, yangi imkoniyallarni ochish uchun lirishadi. Qalam va moybo'yoqlar, loy va oltin, qog'oz va oyna, malo va po'lal - buiarning barchasi ijodkorning qolida san'at asariga aylanadL Ammo rassom qanclialik noyoblik darajasida, qanchalik mahorat bilan chizib, toshga ishlov bermasin va ashyolar shakli hamda rangini qanchalik nozik his elmasin, u kompozitsiya mahoralini egallamagan bo'lsa, haqqoniy san'at asarini yarata olmaydi. Kompozilsiyani ijoddan alolnda tasawur qilib bo'lmaydi. Rassom asar yaratishga kirishuvi bilanoq u kompozitsiya bilan shug'ullanadi. Naturadan cng sodda nalyurmort ishlaganda ham kompozitsiyaga e'tiborberadi. Kalta hajmdagi tasviryoki haykal ustidaishlayotganda, odatda kompozitsiya ustida ishlamoqda deyiladi. Kompozitsiya so zi lotincba «compozito» so zidan olingan bo'lib, tuzisb, birlashtirisb, bog'fosb, turli xil ramziy qisrn ifodalarni bir butun yaxlillikka birlashtirisb va biron bir g'oyani madh etisb ma nosini bildiradi. Badiiy ijod tajribasi shakllanish mobaynida, kompozitsiyaning asosiy izchil, mukammal qonun qoidalari va vositalari, hamda ishlab chiqishga sharoit yaratib bercli. Shu jumladan, olimlar tomonidan har qanday san'at asarini his qilishda zarur bo'ladigan go'zallikning prinsiplari ishlab chiqilgan. Ular odatda, san'at nazariyasida, badiiy va kompozitsion ifoda vositalari, xususan, nur va soya, kontrast, simmelriya, nisbat, plastiklik, ritm, tonallik, dinamika, hajmlilik,

arxiteklonika. uyg'unliklar deb yuritiladi. Kompozilsiyaning asosiy mazmun hususiyallaridan biri manliqiylik, shakl va qismlarning o'zaro mutanosibiigidadir. Rassom o'z asarining qay bir badiiy, ifodaviy, kompozitsion vosita asosida yaratilayolganligiga alohida e'tibor bermog'i zarur. Kompozitsiya lasviriy san'atning asosiy sharllaridan biri bo'lib, yaralilayolgan asarning asosiy fikr va g'oyasi, maqsadi hamda mazmunini tushunarli, yorqin ifodalash bilan uzviy bog'liqligi e'tirof etiladi. Shuningdek turli shakllar, siymolar, ko'rinishlardan badiiy asar obrazlarini yaratish ijodkor oldiga asosiy vazifa qilib qo'yiladi. Yaratilgan asarlar bizning yodimizda. tushunchamizda uzoq saqlanib qolishi sababalaridan biri, kompozitsiya yechimida tanlangan mavzuning aniq, toliq, mazmunan mukammal, tushunarli ifoda ctilganligidadir. Bunga Bahodir Jalolovning scvimli raqqosa va «Bailor» ansambli tashkilotchisi Mukarrama Turg'unboyeva ijodiy faoliyatiga bag'ishlangan «Raqsning tug'ilishi» nomli mahobatii rangtasvir asari yorqin misol bo'la oladi. Gorizontal liolda joylashgan ko'p qomatli asar kompozitsiyasi markaz simmetrik ko'rinishda yechim topgan. Asar markazida raqqosa obrazi bo'y barobar tasvirlangan. Asar fonida o'zbek milliy raqslaridan biri bo'lgan «Tanovar» yengil harakatlar yordamida mahoral bilan ijro etilyapti. Asar fonida. qomatning orqa tomonida. yorug'lik laralayolgan doira shaklidagi lasvir obrazga yanada ko'rkamlik va btiyramona kayfiyat bahsh elgan.

Kompozilsiyaning o'ng va chap qismlarida esa parvoz etayotgan qizlar - «Bahor» ansambli raqqosalari porlrcl obrazlari o'rin olgan. Rassom ijodida e'tiborni o'ziga jalb etadigan asosiy hislat - zamondosh obrazi tasvirida ichki yaxlillik va chuqur mazmundorlikka erishganligidadir. Boburnoma asari rassomlari murakkab voqealarni to'liq ifoda etish uchun dastlab ularni uch-tort epizodga ajratadilar. Har bir epizod bo'yicha mustaqil kompozitsiya yaraliladi. Ular kitob sahifasining pastidan yuqori lomon joylashtiriladi. Kompoxitsiyalar larkibiga kiradigan manzaralar, arxitektura qomadari, tog'lar, adirlar, daryolar, o'simliklar yoki matn parchalari yordamida bir-biridan ajratib bcriladi. Ayni vaqtda har bir kompozitsiya o'z mustaqilligini saqlagani holda bir-biri bilan mantiqiy bog'lanib, asar mazmunini ochib beruvchi bir butun polotnoni taahkil qiladi. Masalan Boburning singlisi Xonzodabegim bilan uchrashuvi (2-rasm) to'rt planli qilib bajarilgan. Birinchi planda Bobur va uning kuzatuvchisi Mahammad Ko'kaldosh otini xizmatkor ushlab lurgani; ikkinchisida Bobur va Muhammad Ko'kaldoshning Xonzodabegim bilan qurayotgan suhbatlari; uchinchisida yuqoridan o'ng tomonda saroy ko'rinishi; lo'rtinchi planda esa Hindislon labial manzarasi bcrilgan. Kompozitsiya muvozanali to'liqligicha ritm qonuniyati bilan isbotlangandir. Inson qomali, hayvonlar, o'simliklar, turli manzaralar tasvirini qog'oz sathiga joylashrtrishda ritmga qat'iy rioyaqilish. rasm ritmi, imo-ishora, harakatlarnijpnli

bcra bilish, bo'yoqlardagi ichki monandlik, o'sha davr rassomlariga xos bo'lgan go'zallikni scza bilish fazilallari ifoda ettirilgan. Boburnoma asarini asl durdonalardan biriga aylantirgan. V.I.Surikovning «Boyar ayol Morozova» asari tarixiy janrda yaratilgan bo'lib, ko'p qomatli murakkab kompozitsion ycchimda bajarilgan (3-rasm). Asar markazidan diagonal ycchim taassurotini qoldiracligan simmetriya tarzidagi xayrixon va tomoshabinlar ruhiy holati va haqiqiy qish manzarasi tasvirlangan. Kartina markazida tizzalari bukilib o'tirgan ayol qomatini deyarli shunday holatda turgan guvohlar qomatlarining harakati to'ldirib turadi. Yetakchi timsollardan go'yoki to'lqinlar taralmoqda, ular boshqalarga urilib chana harakalidan yanada jo'shmoqda. Asar plastik ritmning klassik namunasiga misol bo'la oladi. R.Ahmedovning «Qo'shiq», O'.Tansiqboyevning «Qayroqqum GESi tongi» va yuqoridagi asarlarning biror bir ko'rinishni, masalan, matoning o'lchovini, soyalarning lo'q va ochligini, qomatlar soni, ufq chizig'ini, o'zaro mulanosiblikni va umumiy yaxlitlikni o'zgartirishga harakal qilib ko'raylik. Bu holda, albatla biz barcha mutanosibliklami buzilishiga guvoh bo'lamiz. Bu asarlarda kompozitsiya qurilmalarining qonun-qoidalar asosida nihoyasiga elkazib tugallanganiigi bu kabi asarlarga o'zgartirishlar kiritish mumkin emasligini isbotlaydi. «Kompozitsiya» so'zi tasviriy san'at yo'nalishlarida termin sifatida

uyg'onish davridan boshlab uzluksiz ishlatib kelinmoqda. Ko'pincha asarning tomoshabin lomonidan qabul qilinishi. uning kompozitsiya yechimiga bog'liq ckanligini yodda tulmoq kcrak. Badiiy asar yaratish jarayonida kartina ustida ijod qilish kompozitsiya yuluqlaridan bin deb c'lirof ctish maqsadga muvohqdir. Kompozitsiyani o'simliklar dunyosi majmuidan boshlab o'rganishga harakat qilib ko'raylik. Daraxt misolida ko'rilganda unib chiqayotgan ildiz, shox, barg. novdalarining lanasiga uzviy bog'liq ekanligini nazarda tutmoq lozim. Tasviriy shakllar orqali esa bo'laklarni bir-biriga bog'laydi va umumlashtiradi. Tasvirlash, demak, asar bo'laklaritiing o'zaro aloqalarini o'rnatish, ularni umumiy yaxlitlikka bog'lash, umumlashtirish orqali ko'zlangan maqsadga crishishdan iborat. Kartina «kompozitsiya» so'zi bilan atalganda. asarning umumiy ko'rinishi, mazmuni, maqsadi yorqin bir maromda ifodali tasvirlanishi, chizmatasvir, rangtasvir sliakl ko'rinishlarining birlashishlari nazarda tutiladi. Kartina qaysi janrga mansub ekanligi va ifodalash uslubidan qal iy nazar «kompozitsiya» so'zi bilan atalishi kartinaning tugallangan san'al asari ckanligini bildiradi. Boshqa bir holatda bu so'zi tasviriy san'atda ustuvor yo'nalish, biror asosiy qism hamda asar luzilmasini baholash mezoni sifalida tushuniladi.

iVIukammal bilimlar asosidagina haqqoniy mahoratga ega bo'lish va erkinlik bilan ijodiy yutuqlarga erishish mumkin. Rassomlar asrlar davornida o'z asarlarini tasvirlash, yechimini aniq, ravshan, tiniq namoyon etish maqsadida kompozitsiyaning yangi tuzilmalarini qidirishgan. Natijacla asarlarda shakl qismlarining joylashuvi tartibsiz emasligi, malo yuzasida syujetning ahamiyalga molik bo'laklari odcliy geometrik ko'rinishlardagi joylashuvidan (uchburchak, piramida. doira, oval, kvadrat, to'g'ri to'rtburchaklardan) tashkil lopadi. Biror muslahkam, harakatsiz turgan hayotiy lavha obrazini berishda yopiq holdagi mutanosib kompozitsiya mos kcladi. Bunda chiziqlaming asosiy yo'nalishlari markaz tomon inlilgan bo'ladi. Simmetriyasi hisobga olingan aylana, kvadrat va to'rtburchak shakllari kerakli clarajada asar ifodaliligiga yordam beradi. Bu xususda quyidagi G.Abdurahmonovaning «Kashla tikuvchi qiz», M.To'xtayevning «Oila», J. Umarbekovning «Olis bolalik», V.PerovningwIVIitishiyaqishlog'idachoyxo'rlik» (6-llrasmlar) kabi kartinalar bilan lanishib, o'rganib, ishonch hosil qilish mumkin. Fazoviy manzara yoki katta kenglikni tasvirlashga kirishar ekansiz, unda atrofni daraxt va binolar bilan qamrab oiish sharl emas, balki ramkadan chiqib

ketayotganligini ochiq kompozitsiya usulida tasvirlasb maqsadga muvofiqdir. Bunda chiziq yo'nalishlari markazdan laralgan bo'ladi. ITomoshabinning ravon fikrlay olishini shakllantirish maqsadida birinchi plandan uzoqda joylashgan ufqni qisman turli jismlar daraxl va boshqa asar clcmentlari mantiqan to'g'ri ishlirok ettirilgan bo'lsa, kompozitsiyani bar tomonlama miikammal, kompozitsiyaning ifodali ■ yechimi topilgan deyish rnumkin.

o'qilishi, to'q-och dog'larning ritm asosida taqsimlanishi kompozitsiya mato markaziga monand lushgan. Markazda ikki inson qomali uzoqliklar fonida lasvirlangan. Qal'a kalitini topshirayolgan odam boshini, uning katla oq yoqasi namoyon ctib ta'kidlab luribcli va kalil ushlagan o'ng qo'li o'la ma'nodor qilib lasvirlangan. Uning yarim cgilgan gavdasi g'olib ixliyoriga rahm-shafqatga umid bilan ishonib lopshirayotganligi ifodalanadi. Kalilni qabul qilib olayolgan odam jussasi yorug' manzara fonida ishlangan. Uning yuzlari qora fonda yorug' ko'rinishga ega bo'Iib, oq yoqa va qora sochlari kontrast ravishda lasvirlangan. Ranglarning hamma joylarda o'zaro kcskinligi va bir-biriga qarama-qarshi qo'yilganligi libos ustida sharfning diagonal ravishda o'ralisbi hamda otning o'ng tomonda lasvirlanishi diogonal kartina ekanligini tasdiqlaydi. Kartinaning yana bir diogonalini bayroq, markaziy qomatlarning qo'l holatlari va chap burchakda joylashgan qurollar tashkil clmoqda. Uchinchi planda jangchi kaflanining yorug* dog'lari va uning yonidagi ot boshi fazoviy bo'shliqning chuqurligini ifodalab bcrmoqda (16-rasm). Ikki qora dog'ni bir daqiqaga berkilib koraylik, bunda siz kompozilsiya bir butun yaxlitlikka birlashganligini liamda uning fazoviy kengligi yo'qolayotganligini birinchi va oxirgi planlar birlashib qolganligining guvohi bolasiz. Fazoviy boshliq kompozitsiyasi bir necha planlar va uzoqlik

Kompoziuiya o'zining qamrovi bilan talay imkoniyatlarga ega. Kartinada kompozitsiyaviy yechimlar uzoq o'tmish va yaqin davrlarda ketma-kct sodir bo'lgan voqcliklarni tasvirlash imkonini beradi. KompoziUiyaning yechim va uslublari lo'lig'icha san'at turiga bog liq bo'ladi. Umumiy qonuniyatlar bilan birqalorda har bir san'at turining o'z xususiyallari mavjud. Shu bois yagona bir kompozitsion uslubdan turlicha foydalanish mumkin. Ranglasvir asarida kompozitsion yechimlar shunday bo'lmog'i lozimki u labiiyligi va uzviyligini yo'qotmasin. Badiiy asar oliy maqsadini tomoshabinga majburan bog'lab qo'yish noo'rin bo'luredi. I omoshab inning rassom g'oyasi va kartina mazrnuniga tushungan hamda idrok etgan holda kirib borishi maqsadga muvofiq bo'ladi. Kompozitsiya rangtasvirda fazoviy kenglik va chuqurlikni tasvirlashga yordam beradi. Tasviriy san'atda badiiy asarning g'oyasi, mazmuni, xaraktcri va

lining maqsadi kompozitsion qurilmalar asosida bunyod etiladi. Kompozitsiya xoh avimgard, xoh realizm yo'nalishida bo'Uin, har bir asarda ishtirok ctadi. Realistik kompozitsiyadao'simliklardunyosi, hayvonot olami, inson qomallari va jismlarning tckislik ustida qanday joylashganligi. ular orasidagi masofalarni hosil ctish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu omillar orqali kartmada illyuzion maydon paydo bo'Iib, nur va soya munosabatlarini hosil qiladi va turli hajmlarni namoyon eladi. San'alshunoslikda kompozitsion tip degan tushuncha mayjud bo lib, u asarda qay yo'sinda qo'llanilganligi va qurilganligini anglatadi. Agar u dumaloq shaklda qurilgan bo'lsa «londo» deb nomlanadi. Bundan tashqari, kompozitsiya simmetriya qonuniyatlariga asoslangan liolda yopiq yoki ochiq statik mustahkam qurilishi mumkin. Uyg'onish davri san'atida markazlashgan kompozitsiyaga asoslangan mustahkam va yopiq kompozitsiyalar ustunlik qilgan. Ochiq usulda markazdan turli tomonga taralayotgan chiziqlar mavjud. Qadimgi Misr va Sharq, antik. o'rta asrlar Uyg'onish davridagi kompozitsiya turlarining har biri u yoki bu san'atning uslubiy xususiyatlariga ta'sir o'tkazgan. Uyg'onish davriga qadar fazo, ko'pincha o'zining silliq yechimini topgan. XV asrga kelib csa tasviriy san'atning ko'p muammolarini hal etib beruvchi to'g'ri perspektiva paydo bo'ldi. To'g'ri perspektivadan foydalangan holda yorug' havo bo'shlig'i muhitini yaratish, nur- soya o'yinlari asosiga qurilgan kompozitsiyaning akademik usullari kc-ng tarqaldi.

Yangi davr san'atida rassom, atrof dunyo haqidagi tasawurlarga oga bo'lgan holda yondoshib, o'zini namoyon etishga harakat qiladi. Avangard yo'nalishlar, jumladan qomatsiz, mavhum kompozitsiyalar paydo bo'lishi tufayli, barcha realistik ranglasvir qonuniyatlarining'yo'qolib ketishiga olib kclishi mumkin. Realistik san'atning har bir janrida kompozitsion yechimning o'z usullari shakllangan. Ranglasvir, grafika asarlarini yaratish jarayonida rassom san'atning dastgohli turlariga oid bo'lgan bilimlari, ichki uyg'unlik hissiyoti va kompozitsiyadagi barcha qismlarning to'g'ri joylashganligi haqidagi luyg'ulariga tayanadi. Uyg'unlik tushunchasi, koinot va inson tabiati uyg'unliklari singari oliy va mukammallik darajasini bildiradi. «Uyg'unlik» - bu bog'liqlik, birlashuv, muvofiqlik, o lchamlilik va mutanosibliklardir. Rassomlar o'z asarlarida barcha bo'yoq dog'larining yagona bir koloritga bo'ysundirilishiga erishish maqsadida ma'no va mazmunga alohida urg'u beradilar. Kompozitsiyada och-to'q, rangdor-axromatik, yirik-mayda, faol-nofaol kabi munosabatlar bir maromda mantiqan mazmunga ctkaziladi. Kompozitsiyaning bir qismidagi, yuqorida aytib o'tilgan ashyolardan binning ta'sir etish intensivligi, qarama-qarshi lomondagi boshqa omillarning faollashuvi evaziga, mulanosibliklaryaratibbcriladi. O'quv jarayonida ijodiy ishlar bajarish va bulun

jahon'miqyosidagi hainda ona zamin tasviriy san'at durdonalarini'tomosha qilib, ularga baho bcrish orqali, voqelik rivoji haqidagi axborot hajmini rassom lomonidan badiiy his clilisbi muammosini alohida ta'kidlash lozim. Aynan shu omillar keyinchalik rassom mahoratiga asar yaratish uslubining shakllanishiga, shu bilan birga o'z asarlarida qo'llangan kompnzilsiya ishlash jarayoniga munosib ta'sir etadi. Bunda rassom kompozitsion usul, kompozitsion qonun qoidalar va kompozitsion vositalar deb nomlanadigan qoidalarga asoslanadi. Bundan lashqari voqelikni badiiy his qiHshda «plasliklik>> va «tonallik» singari tushunchalar ham katta rol o'ynaydi. Plaslika deganda jism yuzasini silliq, ravonligi nafis go'zalligi tushuniladi. Plastikaning asosiy xususiyati - jismlar shaklining badiiy ifodalanishidadir. Tonallik - rang, yorug'lik va oliang tushunchalarini o'z ichiga oladi. Rang tuslarining asosiy rang spekioriga bo'lgan uyg'unlik munosabatidan kelib chiqqan tonallik yuzaga kcladi. U barcha ranglarni umumlashlirib, o'ziga bo'ysundiradi va yaxlit koloritni hosil qiladi. O'lchamlilik qonunlari kompozitsiya qismlari va yaxlitlik o'rtasida sanoqli nisbatiarni o'rnaladi. Uyg'un kompozilsiyada bunday o'lchovlarga ritmika va mutanosiblik kiradi. Tektonika so'zi tasviriy san'atda malum tushunchalarga ega bo'lib, u kuchlar ta'sirining ko'z bilan ilg'anadigan, qayriltirish, kesish, burash, osish, ravoq, to'sin va hokazo lektonikalarga ajratiladi. Tektonika kompozitsiyaning har bir jism va qismdagi harakalning ko'rinish darajasini beradi. Mutanosiblik printsipi kompozitsiyaning barcha tomonlari va tasvirlangan jismlaming xususiyatlarini jufl munosabatlarda yaxlitlik bilan bog'laydi. Shuningdek bu uzviylik maydonida plaslika va hajmlilik tushunchalari ishtirok etadi. Mutanosiblik lushunchasi jism qismlarining o'leham borasidagi o'zaro munosabatlarini izohlaydi. Umumlashtirib oladigan bo'lsak, mutanosiblik bu yaxlitlik va bo'laklar orasidagi nisbat yechimini lo'g'ri topishdir. Tasviriy san'atda kompozitsiya qonunlari, printsip, vosita va badiiy limsol lushunchasi bilan bir qatorda kompozitsion usul lushunchasi ham mavjucl. Kompozitsion usul - badiiy

timsol tuzilmasi, aniq kompozitsiyadagi muhim tomonlarnin» qisqacha izohidir. Yaxlitlik, birlik kompozitsiyaning asosiy qonunidir. Minglab yillar davomida Sharq tasviriy san'atida ramz va belgilarning yaxlit majmuasi ishlab chiqilgan. O'zbek xalq amaliy bczak san'atidagi naqshlarning ma'nosi tomoshabinlarda katta qiziqish uyg'otadi. Geometrik, o'simliksimon va bo'rtma tasvirlar, shu qatorda qadimiy tarixga ega bolgan tioira, kvadrat, uchburchaksliakllar ma'nosidan hozirgi kunda O'zbekiston tasviriy san'atida keng foydalanilmoqda. Kvadrat dunyoning 4 tarafini anglatsa, uchburchak ayriliq, ajralish ramzi hisoblanadi. Doira yovuz kuchlardan saqlaguvchi, Xudo hamda Borliq va Quyosbni anglaladi. Doira eng mukammal sbakl, u bax! belgisi ham hisoblangan. Ushbu ramz kichik doirachalar ko'rinishida bo'Iib, devoriy panno, amaliy san'atda ko'p qo'llanilgan. U tiimorcha deb nomlanib, ajdodlarning ishonchlariga ko'ra ko'z tegishdan, turli ofatlardan asragan. ..

$Qadimiy ramz naqshi 2 ta mazmunni atiglaigan. Agarda u o'ng tomongayo'nalgan bo'Isa, u abadiy harakatni, chap tarafga qaragan bo'Isa vayrona qilishni, lalofatlarni anglatgan. O'zbek naqshida keng tarqalgan o'simliksimon va zoomorf naqshlarhamo'zscmantikasigaega.Quyosh. hayvon, hashoral va inson tasvirlari taraqqiyotning malum bosqichida gul tasviri biJan uyg'unlashib, o'simliksimon naqshlarga aylanib ketdi. O'zbek xalqining asdik tarixida xalq amaliy bezak san'ati turlari nihoyatda boy, rang-barang madaniy merosirnizning eng ajoyib durdonalarini lashkil etadi. Amaliy san'atda rassorn kompozilsiya usullari orqali bezatilishi kcrak bo'lgart tekisliklarga jilo berish bilan birga buyumlarga bo'rtma sbakl berish, hamda go'zallik nafosat qonun-qoidalari asosida san'at asari durdonalarini yaralish ustida ijod qilisbga inliladi. Amaliy san'atda kompozilsiya mavzusi ycchimlarini turli xil usullar, izlanishlar orqali\$

ifodalanishi rangli kartina kompozil&iyasi uslida ishlash jarayonlaririan mullaqo farq qiladi. Amaliy bezak san'aticla tasvirlash usullarining turlicha yechimlariga qaramasdan, bosqichma- bosqich uslubiy ijro jarayonida ertaklarga ishlangan illyusliatsiyalardan ko'rinishlar kiritish, bn holatda kiloblarga ishlanayotgan miniatyura va illyustratsiyalar bezakli ravishda o'z yecliimini topishi mumkin. Mavzuli bezak kompozitsiyasining o'ziga xos xususiyatlari mavjud bo'lib, ular boshqa san'at lurlariga o'xshamasligi, takrorlanmas badiiy yechimlari bilan bir olamdir. U o'zitiing mavzu ma'nosini osonlik bilan anglab olinadigan, ravon bayon elish xususiyatlari bilan boshqa san'at yo'nalishlaridan farq qilib turadi. Bczak san'ati kompozitsiyasida buyum shakli va jismlarga bayramona kayfiyat baxsh etuvchi naqshindor nafis go'zallik ato etuvchi yechimlarga erishish maqsad qilib olinadi. Topilishiga rioya qilish, shakl ko'rinishi yechimlarini lasvirlashda ijodiy izlanish jarayonida umumiy yaxlitlikka erishish va ikkinchi darajali ko'rinishlardan holi bo'lish, asosiy ko'rinishni yanada mukammalroq go'zalroq, bo'rttirib ko'rsatishga erishish kabi qatur vazifalar turadi. O'zbekistonda xalq amaliy bezak san'ati kompozitsiyalarida geometrik, o'simliksimon va bo'rtma tasvirlar bilan bir

qalorda qadimiylikka ega bo'lgan doira, kvadrat, uchburchak shakllaridan keng qamrovda foydalanilmoqda. O'zbek naqshlarida keng tarqalgan o'simliksimon va zoomorf naqshlar o'z taraqqiyolining ma'lum bosqichida gul tasviri bilan uyg'unlashib, o'simliksimon va geometrik naqshlar majmuiga aylanib ketdi. Zamonaviy o'zbek amaliy bezak san'atining eng rivqjlangan ganchkorlik, kulolchilik, naqqoshlik, yog'och o'ymakorligi, zargarlik, kandakorlik, zardo'zlik. gilamchilik va boshqa turlari mavjud. Hozir Respublikamizning Xiva, Buxoro, Qo'qon va Toshkent kabi hududlarida xalq amaliy bezak san'ati maktablari faoliyat ko'rsatmoqda. Bu maktablarda yaialilayotgan san'at asarlari o'zining an'anaviy bczalish va ishlov berish usullariga ega- Sliu bilan birga ashyolardan foyclalanish, rang layyorlash lexnologiyasi. o'simliksimon hamtla geornelrik girixJardan

kompozilsiyalar tuzishda bu maklablar bir-birini takrorlamasligi bilan bizninge'tiborimiznio'zigajalbqiladi. Sharq uyg'onish davrida barcha sohalarda bo'lgani kabi liboslarga tus berishda bam g'oyat ilg'or tajribalarga erishilgan. Liboslar shakli esletik ideal, ijlimoiy- iqtisodiy hayot, udum va marosimlar, din, urf-odatlar bilan chambarchas bog'lana borgan. XIX asr o'zbck milliy liboslarida keng, uzun, yaxlit bichimli inson qomalini berkilib, erkin to'kilib turishi kabi qadimiy xiisusiyatlar saqlangan. Kiyimlar o'z cgasi liaqida juda ko'p axborot bera olgan. Uning qaysi viloyatda isliqomat qilishi, yoshi ulug' yoki kichikligi, nasi nasabi, oilaviy ahvoli (lurmush qurganligi yoki qurmaganligi), ijlirnoiy kelib chiqisbi, Labaqasi va shu kabilarhaqida ma'lumot bcrib turgan. O'zbek milliy kiyimlarining bicbimi asosan 3 lurga bo'lingan: Buxoro- Samarqand, Farg'ona-Tosbkent va Xorazm turlari.

Buxoro ayollari liboslari Buxoro-Samarqandcha bichimga ega bo'lgan. Bu bichim boshqa bichimlardan yengi va kiyim yegnining kcngligi bilan farqlanadi. Shuningdek, liboslar bezagida Buxoro zardo'zi asosiy o'rin cgallaydi. Buxorolik ayol libos majmuining rang yechimi va naqshlar kompozitsiyasi boshqa viloyatlarga nisbatan keskin va yorqinligi bilan fare] qiladi. Ich ko'ylagining rang lusi ustki ko'y'agiga nisbaian ochroq, yoqa o'mizi chuqur ernas, eng va ko'ylak elaklarida mato rangiga konirast bo'lgan iplardan islimiy naqshlar likilgan. Usiki ko'ylagi yengi, etagida ycnli zardo'zi usulda tikilgan islimiy naqshlar, yoqa o'mizidan lizzasigacha uzunlikda, xuddi shunday zardo'zi likilgan naqshlari vertikal ritmda joylashgan peshkuiladan iboral. Oyog'ida lozim va zardo'zi naqshli kavush. Boshida maballiy ipak rnatodan, naqshlari mctall iplar bilan likilgan kullapumak. Peshonaband bahmal matoga lilla iplardan zardo'zi usulda ishlangan islimiy va girix naqshlar lo'plamidan iboral lo'rtburchak ko'rinishdagi xililim ro'moli bo'lib, kostyum majmuini esa zebigardon va boshqa laqinchoqlaryakunlagan. Buxoro crkaklarining liboslari och rangli, paxla tolali matodan tikilgan yaxlak, ustidan engi, yoqasi. oldi. etagi zardo'zi

usulda ishlangan naqshli chopon, sholvar ishton, zardo'zi etik, bosh kiyimi do'ppi va salladan iborat. Farg'ona va Toshkenl liboslariga xos ranglar havorang va och yashil tusdagilardir. Bu voha ayollarining liboslar majmuiga c'tibor qaralsak. sam va boshqa matolardan tikilgan qayirma yoqali kamzul, lozim va oyog'ida charm kavush, boshida ipak ro'mol, ro'mol sirtidan esa tillaqosh, quloqlarga zirak va ko'ksiga zebigardan taqilgan. Erkaklar khidan yaxtak kiyishgan, uslidan qavilgan paxlali beqasam matoli chopon. Chopon ustidan kashta naqshi tushirilgan xonatlasdan qiyiqcha bog'langan, qiyiqcliaga qinga solingan pichoq osilgan. Boshida chust do'ppi ustidan kashta tikilgan xon atlas ro'mol bog'langan. Oyog'ida baland poshnali charm etik. Liboslar kompozitsiyasi o'zining sodda va nafis ranglari uyg'un va sokinligi bilan ajralib turadi. Xorazin viloyati ayollarining o'ziga xos kiyinish odobi bo'lgan. Ko'chaga chiqayotgan xorazmlik ayol ichidan yupqa ipak yoki yarmi ipak (ko'pincha adras) matodan tikilgan. yoqasi chuqur vcrtikal kcsimli ichki ko'ylak, ustidan paxta bilan qavilgan chopon sifat elak kiygan. Oyog'ida mahalliy charmdan tikilgan an'anaviy kavush, boshida kumush yoki zardan yasalgan zargarlik buyumi, lax'yado'zi va do'ppi, cho'qqisida ko'p miqdorda osilgan langachalarga ega sulton jiga bo'lgan. Ko'ksida uch qator ko'pgina osilchoqlarga ega zardo'zlik buyumi shavkala tikilgan. Libosning kompozitsiyasi sodda va ixcham bo'lib, ba'zida eng uchi, etak, vcrtikal tushgan old kesimdan bczak sifatida mato rangiga nisbatan yorqinroq jiloli jiyaklar o'lgan va asosiy kompozitsion markazi boshi va ko'ksida bo'lgan. Xorazmlik erkak kishining an'anaviy kiyimlaridan bin gorizontal kesimli yoqa o'mizi mavjud yengil ko'ylak paxla tolali matodan tikilgan. Ustidan kiyilgan naslardcsh belbog' ro'rnoli bilan bog'langan. Paxta loladan lo'qilgan ishton. Oyog'ida an'anaviy charm kavush, boshida qo'y mo'ynasidan tikilgan sugumia liboslar majmuini lashkil qiladi.

Barcha o'zbek milliy liboslari naqshlarining joylashishi, nisbadar va simmetriya qonuniyatlariga rioya ettirilgan. Kompozitsiya har doim rassom oldiga maqsad sari inlilishda turli xil muammolar qo'yadi. Bunga javob aniq va o'ziga xos takrorlanrnas ycchimlar bo'lmog'i kerak. Kompozitsiyada hamma narsa, buyum va ko'rinishlar o'z vazifalari bilan muliim ahamiyatga egadirlar. Tekislikda joylashuvi va siluctlarning ta'sirchanligi ritm chiziqlarining ketma ketligi, soyalar va fazoviy kengliklarning berilishi hamda tasvirning kuzalish nuqtasidan Bcqa ko'rinishi, .'q va och soyalarning sath bo'ylab taqsimlanishi karlinanin angkoloriti, qahramonlarhis-hayajonholalivao'lchamlar tomoshaf -lar ishtirokigacha bo'lgan barcha omillar nazardan chelda qolmasl' darker. Kompozilsiya faqalgina fikr bolib qolmastlan balki asarnin asosiy mezonlaridan biridir. Rassomtar kompozilsiyadan vosita sifatida foydalanib kelganlar. Ranglasvir, grafika, haykaltaroshlik va xalq amaliy san'ati. dizayii yo'nalishlari bo'yicha asarlar yaratib ulaming his-hayajon jozibadorligiga, ta'sirchanligiga e'tibor bcrganlar. Rassom o'z ijodida qo'liga moyqalam yoki qaiam olar ckan, u o'zining icliki bis luyg'ularini vaqt talabidan kelib chiqqan holda plastik shakl ycchimi orqali ifodalashga intiladi.

Karlina tuzitmasini oldindan tasavvur qilish mumkin. Kompozitsion san'at asarlarida doimo mashqlar orqali, kcrak bo'lsa kompozilsiya yangiliklarini rivojlantirisli va an'anaviy tuzilmalarini o'rganib olish mumkin. Kompozilsiya uslida ishlashni nimadan va qanday boshlash kerak? Agarqog'oz yoki matnyuzasiwa rfiH'izonlal tuVri rlii/.iq o'tkazilsa, u chiziq yuqori qismi osmon pastki qismi yer tasawurini bcradi (a-rasm). Endi ushbu qog'oz yoki matoga vertikal chiziq o'tkazilsa, tomonlar xona yoki uy burchagi tasawurini beradi (b-rasm). Ya'ni, bu mashqlardan xulosa - lazo tasawuri shakllanishi bilao bog'liq xaykaltaroshlikdan boshqa barcha Easviriy san'at turlarida kompozitsiyaning ya'ni xayoliy lavhaning fazoviy tizimini yaratishdan

iborat. Encli yuqoridagi ikki chizmaning biryuzadajamlanuvi misolida fazoviy tasvir shakllanuvida to'xlalamiz. Bu tasvirlar birinchisida gorizontal cho'ziq ufq chizig'i gorizont bilan bir kelganda, ikkinchisida csa ufq chizig'i yuqoriga joylashtirilgandagi holati (v-rasm). Endi bu tasvirga nuqla tasviri (uchib borayotgan kaplok yoki jussa va hokazo) fazoviy o'rnini mantiqiy to'g'ri belgilash kompozitsiya asosiy maqsadi hisoblanadi (g-rasm). Bir varaq qog'ozga bir nuqlani joylashtirar ekanmiz, kcyinchalik uni bimdanda yaxshiroq va ma'noli joylashlirish muammosi paydo bo'ladi. Tekislikdagi nuqlani joyidan boshqa tomonga suradigan bo'lsak, fikrimiz ham o'zgara boshlaydi. Nuqla o'rnida inshoot yoki biror shakl bo'lishi ham mumkin. Masalan, milliy dorbozlar o'yinini kuzalaylik. Dor o'yinlarini ko'rish uchun to'planayotgan tomoshobinlarning dorboz namoyish etayotgan katta balandlik nuqtasidan qaralganda, kompozitsiyada yangi muammolar paydo bo'layotganligirri va chiziqlar yurililsa bo'laveradigan nuqlalar kutilganidan ko'proq ekanligi ma'lum bo'ladi (42-rasm). Odamlardan tashkil topgan zanjirni lasawur etib, ularga balandlikdan qaralganda zanjirsimon chiziqlarni ko'ramiz. Bmrichi chizmatasvirda daryoda qayiqni boshqarayotgan odarn tasvirlangan deb lasawur etish mumkin.

Ikk'mchi chizmatasvirda toqqa chiqayotgan alpinist tasvirlangan. Uchinchi chizmatasvirda yo'lda to'xtab turgan avtomashina tasvirlangan. To'rtinchi chizmatasvirda qishloq ko'chasi tasvirlangan.

43. Kompozilsiyada bir necha nuqla va chiziqlardan tashkil topKan luzilmalar ko'plab yaxshi yechimlarni beradi. 44. Bir necha nuqta va chiziqlarga asoslangan holda kompozitsiya qurilirmsini luzish. Ijodkor bu luzilmalar orqali o'z kartinasini ko'rib chiqishi mumkin. Nuqla, dog' va chiziqlardan xilma-xil va poyonsiz kompozilsiya asarlarini yaralish mumkin. Rassom mahoratining yuqori bosqichga ko'tarilishi uchun

$kompozilsiyaning sir-asrorlarini. muammo va lurli yechimlarini o'zlashtira olish, qonun-qoidalar, usul va uslublar to'g'risida lo'la ma'lumotlarga cga bo'lmog'i kerak. Kompozitsiyaning qonun - qoidalari, usuI va vositalari Kompozitsiyaning badiiy amaliyoti va ravnaq nazariyasi davomida shakllanib boradigan o'z qoida-tartiblari mavjud. Bu masala kcng miqyosli murakkab masala bo'Iib, mavzuli kompozilsiyalar qurishda ko'mak beruvchi, g'oyani badiiy asar darajasigako'taruvchi, bir so'z bilan aytganda, kompozitsiya ishlash qonuniyatlari, qoida, tartib va uslublari haqida so'z boradi. Biz asosan realistik asarning yaralilishiga ta'lluqli bo'lgan jarayonni kuzalamiz. Realistik san'at faqatgina borliqni tasviriy ifodalabgina qolmasdan, balki rassomning his-hayajonli tuyg'usi orqali oddiy narsalarga go'zallik baxshida etiladi, ya'ni olamni cstetik kashf etadi. Albatta rassomdan iming badiiy-ijodiy mahoratmi ilg'or g'oyalarga inlilishini hech qanday qonunlar bilan almashtirib bo'lmaydi. Iqlidorli rassomlar tabiatdan kompozitsiya yechimlarini his etish, sczish, h'krlash, ko'rish orqali topishlari mumkin. Lekin kompozitsiyani rivojlantirish ustida izlanish, qidirish, nazariya va amaliyot ustida ishlash, uni amalda tatbiq etish, albatta ko'p mehnat talab etadi. Kompozitsiya asrlar mobaynida shakllangan qonunlar va qoidalar asosida quriladi. Uning qonun qoida va usullari o'zaro bog'liq bo'Iib, kompozitsiya ustida ishlash jarayonida unga hamma holatdagi harakatlar ta'sir etadi. Ilg'or g'oya maqsadlarini ishonarli, ta'sirchan ifodalashda asar yaxlitligiga amal qilgan holda va badiiy san'atning barcha imkoniyatlaridan o'rinli foydak olish talab etiladi. \$

Badiiy asar yaralishiiing turli usul va qonuniyatlari, uning qurilmasi bilan tanishib chiqar ckanmiz, bunda kompozitsiyani qonuniyat va usullar asosida ifodalash ekanligini ilg'ab olamiz. Kompozitsiyaning asosiy g'oyasi kontrastlar orqali, ya'ni yorug'likvaqorong'ulik, ruhiy ko'tarinkilikva tushkunlik, sahiylik va baxillik, quvnoqlik va g'amginlik, yangilik va eskilik, sokinlik va harakatlar orqali ifodalangan bo'lishi mumkin. Kontrast o'zining universal imkoniyatlari bilan yorqin va ma'nodor san'at asarlari yaratishda beqiyos asqotadi. Leonardo da Vinchi o'zining «Rangtasvir traktati qomusida» kaltaliklar kontrastidan, jumladan baland-past bilan, katta-kichik bilan, to'liq nimjonlik bilan, shuningdek turli sirtlar, ashyo, hajm, shakl, tekisliklar va shu kabilardan foydalanish kerakligini aytib o'tadi. Tus va rang kontrastlari rangtasvir, grafika va boshqa yo'nalishdagi san'at asarlarini yaratishda imkoniyat omillarining ajralmas bir qismidir. Yorug' ob'ekt to'q fonlarda, va aksincha, to'qlari yorqinlik ichida ko'zga yaqqol tashlanadi. V.Serov mo'yqalamiga mansub «Shaftoli bilan qiz» kartinasida (46-r.) bu jarayonni yaxshiroq kuzatish mumkin. Qizning bug'cioyrang yuzi yop-yorug' deraza fonida to'q dog' bo'Iib ajralib ko'rinadi. Qizning ko'rinishida sokinlik bo'lsa-da, uning yuzida hayot barq urmoqda, go'yo u hozir tabassum qiladigandek, go'yo nigohini olmoqchidek va qandaydir harakat qilmoqchidck holat yuz bcrmoqda. Inson holalining o'ziga xos tabiiyligi, bir joyda qotib qolmasdan, harakatli faoliyatni tasvirda ifodalab bcruvchi bunday portrellar oldida biz albatia hayratlanamiz. Karl Bryullovning «Pompcyningso'nggikuni» nomliko'pqomatli. mavzuli kompozitsiyasi kontrastlardan foydalanish borasida yorqin misoldir (47-r.). Bu

asarda vulqon otilish chog'ida insonlaming fojiali halok bo'layotgan payti lasvirlangan. Asosiy qomatlar ikkinchi plan kengligida joylashgan bo'Iib, charaqlagan chaqmoqning eng yorug' nudari bilan ajratilganligi bois kontrastlar ancha kuchli ko'rinadi. Bu planda ayniqsa qomallarning dinamik harakatlari va o'ta nozik ruhiy holatlar ifodalangan. Asarda odamlarni qo'rquv, dahshat va sarosimalar qamrab olganligi, lartibsizliklar va boshqa alomallar nihoyatda ishonarli va tabiiy elib ifodalangan. Kompozitsiyada umumiy yaxlitlikka erishish uchun asosiy maqsadni yorituvchi diqqat e'tiborli markazni belgilash, ikkinchi darajali qismlardan voz kechish, chalg'iluvchi konlrasllardan holi bo'lish lalab eliladi. Asarning barcha yorqinlik, tus, rang kolorillari bo'laklarini o'zaro uyg'unliklar bilan birlashtirgan holda umumiy yaxlitlikka erishish mumkin. . Kompozilsiyaning ahamiyatga molik roli, voqea sodir bo'ladigan orqa fon va muhilga ajratiladi. Qahramonlar doirasi asar mazmunini yorilib berishda muhim ahamiyat kasb eladi. Kompozitsiyada yaxlitlikka va g'oyaning hissiyotlar ta'sirchanligiga

crisliish uchun maqsadni anialga nshirish choralarini va shuningclck o'ziga xos interer yoki manzara tanlab topish zarur. Shunday qilib. kompozilsiyaning yaxlitligi rassomning iqtidoriga bog'liq, u ikkinchi darajali qismlarni asosiy elemenllarga o zaro bog'lamog'i, shuningdek kompozilsiyada ikkinchi darajali ko'rinishlarning o'zaro mutanosibligini o'matib, asosiyga bo'ysundirishi kerak. Dcmak, kompozilsiyaning ikkinchi darajali elementlaii cng asosiy «ovozini» bo'g'ib, ilgari sakrashlariga yo'l qo'ymaslik kerak. Har bir qism o'zining zarurligi bilan muallif g'oyasini biror yangilik tomon boyitmog'i zarur. ' Kompozitsiyaning biror bir bo'lagini yaxlitlikka zarar yctkazmasdan olib lashlash yoki almasluirish mumkin emas, Shuningdek bo'laklar bir butunlikka putur elkazmasdan o'zaro o'rin almashlira ohnaydilar. Kompozitsiya yaxlitligiga ziyon kellirmasdan biror yangi clcmcntni kiritib bo'lmaydi. Kompozilsiyaning qonun va tuzilmalarini bilmoq - karlina uslida ishlashda ajralmas qurol bo'lib xizmat qiladi. Ayrim hollarda rassom o'z g'oyasini mukammalroq yorilib berish maqsadida kompozilsiya qonun iyatlarini ongli ravishda buzib ishlaladi va ijodiy yutuqlarga erishadi. , (

Masalan, Sulton Husayn Boyqaro porlrclida shohning gavdasi to'laligicha o'lirgan holalda lasvirlangan. Asardagi bosh qiyofa va tana gavdasining boshqa bo'laklardagi nafis garmonik tiizilishlari bilan asar harqanclay tomoshabinni o'ziga jalb etadi. Karlina markazini aniqlab, oddiy geometrik shakllar orqali lekshirib ko'rganimizda ham garmonik jixatdan asar mukammal ckanligini guvoxi bo'lamiz. Bunday taxlil, portrelni shaklan mulanosib, har jixatdan barkamol bo'Iishi bilan birgalikda eslelik lalablarga javob bera olishini isbotlaydi. Bu esa rassomni tasviriy san'at sir- asrorlarini mahoral bilan cgallab, amalda qo'llay olganligini ko'rsatadi. Portretda shohona libosning nihoyatda bezaklarga boyligi elka va ko'krak oldi naqshlar bilan bezatilgan kiyim tasvirida yaqqol ko'rinib turibdi. Behzod zamonasining naqqoshlik san'atiga yana bir bor Ian bermasdan qolmaydi kishi. Haqiqatdan bam portretda, oddiy bir holat bo'lsa-da, inson tanasiga xos mutanosibliklar rassom tomonidan g'oyat ustalik bilan ko'rsatilgan. Portrcl orqali Behzod zamondoshlari va ularning ma'naviy olami haqida bizga bebaho ma'lumot qoldirganligj asaming yana bir qimmatli tomonidir. Boshqa bir portretda odam boshi va gavdasini o'ng lomonga burilgan holalda turishi va qaergadir qarab turish uchun uning oldida bo'sh joy

$qoldirish yoki aksincha uning boshi chapga burilganligi uni markazdan o'ngga surishni taqozo ctadi. V.Serov \ermolova portretida bu qoidani buzadi va yechimlarni samarali hal ctadi, tasawurni lomoshabin ongiga ishonarli singdiradi. Aktrisa kartinadan tashqariga -tomoshabinlarga murojaat ctmoqda. Kompozitsiyada qomal silueti. libos va oyna muvozanatlari orqali umumiylikka crishiladi. Kompozitsiya qoidalariga quyidagilarni ajratish mumkin: harakat lasvirini berish (dinaniika), harakalsizlik, sokinliklasviri (stalika). oltin kesishuv (uchdan bir). Kompozitsiya usullari ritm, simmctriya, asimmetriya, kompozitsiya qismlarining muvozanatliligi va kompozitsion markaz ko'rinishini bo'rttirib ko'rsatishlarga ajratish mumkin. Kompozitsion vosilalarga o'lchov (format), kenglik, kompozitsion markaz, muvozanatlik, ritm, kontrast, yorug' va soya, rang amaliy bczak (dekorativnost) dinamika va stalika, simmctriya va asimmetriya, ochiq va yopiq, umumiyliklar kiradi. Shunday qilib, kompozitsion ko'rinishlarni ifodalash uchun zarur bo'lgan qoidalar va usullar turli-tumandir. Ularni kompozitsion ko'rinishlari badiiy ifodalash mezoni deyilib, bu erga ularning hammasi kirililmagan, faqatgina asosiylari olingan xolos. Ritm - tabiatda jism va xodisalarning ma'lum tartibda, muntazam izchillikda takrorlanishi. Ritm - bu kompozitsiya qismlarining bir tekis, uzluksiz, kctma-ketligi tarlibi bo'lib,$