Yozuv, uning paydo bo`lishi, taraqqiyoti va yozuv vositalari - Tarix - Referatlar

Yozuv, uning paydo bo`lishi, taraqqiyoti va yozuv vositalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

276.5 KB

Ko'chirib olish

Yozuv,uning paydo bo`lishi,taraqqiyoti va yozuv vositalari Reja: 1. Yozuvning paydo bo`lishi uchun turtki bo`lgan omillar. 2. S h akldan harfga o`tish uchun zaruriyat.

K ishilik jamiyati o`z tarixining ko`proq qismini Yozuvsiz o`tkazgan. U Yozuvga etib kelguncha uzoq yo`lni bo sib o`tgan va nutqni yozib olish uchun bir necha ming yil ilgarigina belgilar qo`llanila boshlagan. Bu qariyb olti ming yil ilgari, eramizdan oldingi to`rtinchi ming yillikda sodir bo`lgan, deb hisoblaniladi. Biroq 1901 yili Transilvaniyada, Terteriya posyolkasi (Ruminiya) yaqinida arxeologlar juda ham ko`p sirli rasm-belgi lar chizilgan uchta sopol taxtacha topishdi. Bular deyarli etti ming yillik o`tmishga ega yozma yodgorliklar edi. Odamning tajribasi va bilimi orta borgan sari unda bilganlarini yodda tutish va boshqalarga berish zarurati tug`ildi. Zamonaviy til bilan aytganda, axbo rotni saqlash va uzatish problemasi kelib chiqdi. Bevosita aloqa bog`lash yo`li bilan buni amalga osh i rish qiyin emas edi, biroq bu holda inson xotirasining mukammal emasligi tufayli ko`p axborotlar esdan chi qib qolgan, yo`qolgan. Bunga fazo hamda vaqt asosiy to` sik bo`lib, yozilgan so`zgina ulardan ustun kela olardi. Buyumlardan dastlab mnemonika vositalari yoki «eslat uvchi» vositalar sifatida foydalanish zamonaviy Yozuvga olib keluvchi mashaqqatli uzoq yo`ldagi birinchi qadam bo`ldi. Bu vositalar fikrni uzatmas, balki uni faqat eslatardi. Biror narsani eslab qolish uchun ro` molning uchini tugish odati shundan qolgan. So`ngra buyumlarga konkret ma`no berila boshlagan. Ular oldindan kelishib olingan narsalarni bildiruv chi o`ziga xos signallar, shartli belgilar bo`lib hisob langan. Cho`pxatga yoki daraxt tanasiga kertib belgi soli sh, tugunlar, tizimchalar, urush e`lon qilish vaqtida esa kamon o`qi va boshqa buyumlar Shunday shartli belgi vazifasini o`tagan. Buyumga ma`no birkitib qo`yishning bu usuli «buyumli Yozuv» deb atalgan. Son, raqamlarni bildirish uchun, masalan, taxtachalarga kertib shartli belgilar o`yilgan. Bu xatcho`plardan har xil shartnomalar tuzishda foydalanilgan. SHartno ma tuzishda xatcho`pni bo`yiga qoq o`rtasidan bo`lib, yarmi bir tomonga, ikkinchi yarmi ikkinchi tomonga berilgan. Xatcho`p bo`lakchalari

birlashtirilganda kertiklar bir- biriga mos kelgan. Xatcho`plar kalendar sifatida ham qo`llanilgan (unga kunlar, haftalar soni va xakazolar o`yilgan). Ular qarz shartnomalarida tilxat o`rnida ham xizmat qilgan. Xotirada uzoq vaqt saqlab turilishi lozim bo`lgan voqealar to`g`risidagi unutilmas ma`lu motlar ro`yxati sifatida ham xatcho`plardan foydala nilgan. To`g`ri hisob-kitob uchun hisoblash tizimchalari qo`l lanilgan. Ular perulik cho`ponlarda, Latin Amerikasi va Afrikaning boshqa ba`zi xalqlarida hozir ham bor. Bir tizimcha ho`kizlarni, boshqa tizimcha sigirlarni sa nash uchun xizmat qiladi; bu tizimcha ikki tutamga ajratiladi - bir tutami bilan sog`im sigirlar va boshqa tutami bilan bo`g`oz sigirlar sanaladi. Uchinchi tizimcha buzoqlarni sanash uchun ishlatiladi. Tizimchadagi tu gunlar soni shu cho`ponning podasida necha bosh mol bor ligini bildiradi. Qadimgi xitoylar ham hisob-kitob va yodda saqlash uchun tizimchalardagi tugunlardan foydalanganlar. Qa dimgi xalqlarda vaqt hisobi ham ko`pincha tutunlar bi lan olib borilgan. Eramizdan oldingi V asrda yashagan qadimgi Yunon mashhur tarixchisi Gerodot hikoya qilgan Doro kalendari bunga misol bo`la oladi. Gerodotning ta`kidlashicha, Eron shohi Doro I Ski fiyaga yurish qilganida Dunay daryosiga maxsus qurilg an ko`prikdan o`tgan. Ko`prikni saqlash, qo`riqlash uchun Doro o`z ittifoqchisi bo`lmish ioniyaliklarni qoldir gan. Ularga oltmish tugunli kamar berib, bunday degan: «...Bu kamarni olinglar: endi gapimga quloq solinglar: mening skiflarga qarshi chiqqanimni ko`rishingiz bi lanoq, shu vaqtdan boshlab har kuni bitta tugunni echa veringlar. Agar tugunlar bilan ko`rsatilgandagi kunlar tugasa-yu men shu vaqt ichida qaytmasam, o`z vatan laringizga jo`nayveringlar. Hozircha ko`prikni qo`riqlang lar va uni mumkin qadar but saqlashga harakat qi linglar. Bu bilan menga katta yordam ko`rsatgan bo`la sizlar». Tugunlardan iborat kalendardan Sibir, Gvineya, Po lineziya, SHarqiy Afrika xalqlari ham foydalangan.

«Axborot hassalari» ham o`ziga xos buyum-maktub va zifasini o`tagan. Ular Qadimgi Evropada, Qadimgi Xitoyda, avstriyalik va afrikalik qabilalar o`rtasida mashhur bo`lgan. Boshqa qabilaning elchisi olib kelgan hassa tashrif buyurgan shaxsning vakolatini tasdiqlov chi o`ziga xos hujjat hisoblangan. Hassaga kertib bel gilar va xotira nishonlari tushirilgan. Elchi ularga q arab o`ziga qancha topshiriq berilganini eslagan. Ker tik-belgilarning joylashishi, ehtimol, ma`lum fakt larni ifoda etgandir. «Vampum» kamari (po`tasi) SHimoliy Amerika hindularining buyumli Yozuvi bo`lib, shakli juda ajoyibdir. «Vampum» kamari rang barang chig`anoqlar qo`shib to`kil gan bo`ladi yoki chig`anoqlar unga tegishlicha osib qo`yi ladi. CHig`anoqlarning o`zaro joylashuvi, soni va rangi muayyan ma`noni anglatadi. Ba`zan kamarga xabarning mazmunini aniqlashtiruvchi rasmlar ham chizilgan bo` ladi.Penna kamari (MAKTUB ) XVII asr oxirida muhim siyosiy hujjat hisoblangan vampum ham bizga ma`lum. Penna vampumi deb ataluv chi, o`rtasiga ikkita qora shakl (kishi shakli) tushiril gan bu oq kamarni lenilenape qabilasidan bo`lgan hindular o`rtasidagi tinchlik va hamkorlik garovi sifatida taqdim qilganlar. Hozirgi Peruning azalgi aholisi inklarning tugun lardan iborat maktubi – kipu - buyumli Yozuvning ajo yib namunasi bo`lib hisoblanadi. Bunda buyumli Yozuv ning hamma imkoniyatlari ochib berilgan, deb sanaladi. Kipu chalkash- chulkash bog`langan, tugilgan tizimchalar osilgan yo`g`on arqon yoki tayoqchadan iborat maktubdir. Tizimchalar va tugunlarning soni, ularning katta- ki chikligi, joylashishi va rangi turli ma`noni anglat gan. Kipuning og`irligi ba`zan to`rt kilogrammcha kel gan. Bo`yalmagan tizimchalar sonli hisob uchun va muhim

voqea-hodisalarni yodlab qolish uchun, rang-barang ti zimchalar esa ancha murakkab xabarlar uchun qo`llanil gan. Hindlarda har bir rang muayyan ma`noni: qora rang - baxtsizlikni, o`limni, binafsharang - xavf-xatafni yoki dushmanlikni, qizil rang - urushni, oq rang - tinchlikni, sariq rang - oltinni, yashil rang - don-dunni bil dirgan. Hindlar turli ranglarni va tugunlarni turli cha qo`shib ishlatib har xil xabarlarni bildirish im koniyatiga ega bo`lganlar. Ba`zi olimlar, kipuga qo nunlar majmui, xronikalar, xatto she`rlar yozilgan bo`lishi mumkin, degan fikrni aytmokdalar. Boshqa olim lar esa murakkab Yozuvlarni tugunlar va rangba-rang tizimcha yordamida amalga oshirish mumkin emas demoq dalar. Hozirgi vaqtda ham ishlatish qulay bo`lgan joylar da signalizatsiya uchun buyumli Yozuv printsipidan foy dalanilmoqda; masalan, suv yo`llarida xatarli joy larni ko`rsatib turadigan suzg`ich - bakenlar, mayoqlar va signal bayroqchalari - dengizda, svetofor va sema forlar - quruqlikdagi yo`llarda, signal lampochkala ri - xar xil priborlarda qo`llaniladi. Bularing ham masi «axborot hassalari» va perulik cho`ponlarning tizimchalariga «qarindosh»dir. Buyumli Yozuv o`zining asosiy vazifasini bajara ol madi: insoniyatniig to`plangan bilimlarni saqlab, yod lab qoladigan o`ziga xos xotirasiga aylana olmadi. Ijtimoiy turmush murakkablashgan sari bunga ehtiyoj to bora ortib borardi. Urf-odatlar, an`analar shakllan di, ularni yangi avlodga etkazish lozim

edi. Mehnat taqsimoti va mol ayirboshlash aniq hisob yuritishni talab qilardi. Qabila boshliqlari va kohinlar ajralib chiq dilar, ularning faoliyatini abadiylashtirish zarur edi. Piktografiya yoki rasmlardan iborat Yozuv zamonaviy Yozuvga olib boradigan yo`ldagi navbatdagi bosqich bo`l di. Uning xususiyati axborot uzatish bilan belgilanar edi. Rasmlardan iborat Yozuvning xususiyati shuki, buida fikr ayrim tushunchalarga ajratib emas. balki to`la ifodalanadi. Piktogrammaning eng mayda parchalari (fragmentlari) ham, zamonaviy Yozuvdagi jumlalar singari, mazmunan tugaldir. Jumla tarkibiy qismlar ga bo`linadi, ammo piktogramma bo`linmaydi. Piktogram ma harakatni, voqea- hodisani tasvirlaydi, lekin og`za ki tilni, buyumlarning nomlarini mutlaqo aks ettir maydi. Piktogramma nimani tasvirlasa o`shani ifoda laydi, unda simvolika yo`q. SHuning uchun piktogramma ni har bir kishi, qanday tilda gapirishdan qat`i nazar, sharhlab berishi mumkin. Piktogrammalar ov haqidagi ma`lumotlarni, ro`z g`or ishlari bilan bog`lik, Yozuvlarni, jangovar yurish lar, bosqinchiliklar, to`qnashuvlar to`g`risidagi xabarlarni, kuf-suflarni (ular ayniqsa SHimoliy Amerika hindulari o`rtasida, shuningdek Indoneziyada ko`p tarqal gan), siyosiy shartnomalarni, arznomalarni, ultima tumlar va sevgi maktublarini o`z ichiga olgan. Piktogrammalarni izohlash uchun eng qulayi she` riy formadir. Erliklardan biri qiroat bilan o`qigan bunday she`rning har satri ayrim rasmni ifodalaydi. Piktografiya ibtidoiy san`at quchog`ida vujudga keldi. Olimlar insonlarning bundan 40—10 ming yil ilgari qadimgi paleolit davrida chizgan rasmlarini topishgan. Qadimgi odam toshni o`yib naqsh solgan, suyakka belgilar o`ygan, g`or devorlariga hayvonlar: bizon, mamont, ohular, karkidon, otlar, bug`ular yoki odamlar tasvirini bo`yoqlar bilan chizgan. Bu bilan u go`yo dunyoni bilib olgan va tasvirlagan. Evropada eramizdan oldingi to`qqizinchi-oltinchi ming yillik deb sana qo`yilgan mezolit davrida umumiy mazmunga birlashtirilgan murakkab tasviriy

kompo zitsiyalar yanada ko`proq tarqalgan. Ular rasmlar bilan ifodalangan tugal hikoyaga o`xshaydi. Tevarak-atrofimizdagi olamni bilish yo`lidagi bu yangi qadam voqea- hodisalarni, voqelikni ifodalashga intilish edi. Ibtidoiy odam tafakkuri konkret fakt larni qamrab olish bilan birga mavxum tushunchalarii ifodalashga ham harakat qilgan. Rasmlarda ramziy elementlar va shartli belgilar tez-tez uchrab turadi. Tadqiqotchilarning fikricha, piktografik Yozuv neolit davrida, tarqoq urug`dosh guruhlar qabilaga birlasha boshlagan vaqtda uzil-kesil shakllangan. Piktografik belgilar hozirda ham keng qo`llaniladi. Magazin va ustaxonalarning viveskalaridagi moll ar tasviri, ko`cha harakatini tartibga solib turuvchi belgilar, zaharli moddalar solingan idishlar devori dagi bosh suyagi, chalishtirilgan suyaklar tasviri va yo` nalishni ko`rsatuvchi qo`l yoki strelkalar rasmi va hoka zo shular jumlasidandir. Masalan, SHimoliy Osetiyada marhumning fazilatlari yoki iste`dodini bildiruvchi piktografik belgi chizish odati saqlanib qolgan: mo hir chavandozning qabr toshida - ot yoki egar, olimning qabr toshida - kitob, mohir tikuvchi qabr toshida esa tikuv mashinasi tasvirlanadi. Tadqiqotchilar piktografiyani fikrni Yozuv bilan ifodalashning dastlabki usuli deb hisoblaydilar. Piktografiya yaqqolligi tufayli hammabop bo`lgan-u, biroq ma`no, mazmunni ixtiyoriy sharhlashga yo`l qo`y gan. Rasm fikrni aniq ifodalashga imkon beradigan, ko`p joyni egallaydigan vosita bo`lganligidan mavhum tushunchalarni rasm yordamida anglatish juda qiyin edi. Bir xildagi buyumning tasviri turli piktogramma larda turlicha chiqqanligi, harakatlar, voqealar ham har xil tasvirlanganligi sababli bayon qilinayotgan ma`lumotlarning aniqligi buzilgan. Masalan, «qurol» bir joyda nayza ko`rinishida chizilgan bo`lsa, boshqa joyda kamon va o`q, yana bir joyda to`qmoq shaklida tasvirlangan. Yozuv biladiganlar nihoyat darajada kam bo`lganligi dan va Yozuvdan tasodifiy hollardagina foydalanilgan ligidan piktografik Yozuvning kamchiliklari

ko`zga tash lanmagan. Lekin davlat tuzumi rivojlanib, yozishmalar kundalik ishga aylana borgan sari Yozuvga ehtiyoj orta vergan, Yozuv kundalik hayotda zaruratga aylangan. YOzishni tezlashtirishga ehtiyoj tug`ilgan. Har bir tasvirdagi rasm asta-sekin soddalashib borishi va ularning ham masi aniq grafik belgilarga ajralib ketishi qonuniy dir. Muayyan rasm buyumning nomi bilan atalgan, buyum tasvirlovchi bo`lib qolgan. Yozuv bitiladigan material belgi-rasmlarning shak liga jiddiy ta`sir ko`rsatgan. Masalan, Old Osiyoda to`g`ri burchakli yoki cho`zinchoq doira shaklidagi sopol taxtachalarga belgilar chizilgan. Loyning qovushqoqli gi taxtachalarga aylana chiziqlar chizishni qiyinlash tirgan, shuning uchun pona shaklidagi belgilar - mixxat ishlab chiqilgan. Misrda asosiy Yozuv materiali sifa tida papirusdan foydalanilgan; papirus - xat yozish uchun maxsus tayyorlangan birinchi materialdir. Misr Yozuvlari tasviriyligi bilan ajralib turadi. Xususan t oshga o`yib yozil gan xatl ar ko`zga yaqqol t ashl anadi. Ul ar ko` pi ncha naqsh bi l an m ohir ona uyg` unl asht i rilgan. YOzma yodgorliklarning but holda saqlanishi ham uning qanday materialga bitilganiga bog`liq bo`lgan. Tez yirtiladigan, uvalanadigan, mo`rt materialga bi tilgan xatlar yo`q bo`lib ketgan, pishiq, mustahkam asos ga bitilgan Yozuvlar esa zamonamizgacha saklanib qol gan. Uzoq o`tmish sadolarini bizga ayni shu Yozuvlar etkazmoqda. Eron podshohi Doro I ning toshga o`yib yozilgan quyidagi dabdabali ogohlantirishi Shunday Yozuvlardan biridir: «Doro, shahonshoh deydi: Sen, kelgusida mening buyrug`im bilan qoyaga o`yilgan mana shu Yozuvni yoki ana shu tasvirlarni ko`rasan, - Ularni vayron qilma! Qudrating etar ekan, ularni ehtiyot qil». Yozuvning rivojlanishi haqidagi hikoyamizga qay taylik. Zamonavny Yozuvga olib keladigan yo`ldagi nav batdagi bosqich jumlalarning ayrim tushunchalarga, so`ngra so`zlarga bo`linishidan iborat bo`ldi. Piktogram ma ayrim elementlarga (gap bo`laklariga) bo`linmasdan fakat tugallangan fikrnigina ifodalar edi, endi har bir tushunchaga va konkret buyumga belgi-rasm birkitib qo`yildi. Ulardan, o`z navbatida, Yozuv paydo bo`ldi. Bun day belgilar

sistemasi – ideografiya - boshqarish, hisob yurgizish, konunlarni yozish va shu kabi boshqa i shlar uchun barqar or, aniq Yozuvga ehgiyoj sez gan davlat ko`lamida tartibga solingan. Bir qancha mamlakatlarda (Misr, SHumsr, Xitoy, Krit oro li) ideografiya jamiyat taraqkiyotining o`sha bir xil bosqichida, qulchilik davlati bilan birga pay do bo`lib, uning bag`rida kamolotga erishgan - yuk sak darajada tarqqiy qilgan. Ideografik Yozuv ax borot mazmunini bayoi qilishi bilan birga, tilning lug`aviy tarkibini ham belgilab bergan. Belgi rasmlarning izchilligi endi manzaraning injiqligiga bog`liq bo`lgan, u tilning o`ziga xos sintaktik tuzilishi ni aks ettirgan. Ma`nosi aniq va tasvirlanishi oson bo`lgan so`zlar uchun belgi-ideogrammalar yaratilishi grafik shakllar ni soddalashtirish yo`lidan borgan. Masalan: Krit Yozuvida Xitoy Yozuvida Mavhum va murakkab tushunchalarni bayon qilish an cha qiyin bo`lgan. Biroq bu qiyinchilik xam bartaraf etilgan. Mirzalarning barcha qiyinchiliklarni chetlab o`tishdagi ijodkorligi kishini hayratda qoldiradi. Masalan, kadimgi misr Yozuvlarida tasviriy-ramziy printsip mohirona qo`llanilgan. Jangchi so`zi ikki qo`l shaklida tasvirlangan: bir ko`lga qalqon va ikkinchi qo`lga nayza ushlatilgan. Bu ideogramma jang, jang qi lish tushunchalarini ham anglatgan. YUrmoq fe`li qa dam tashlayotgan ikki oyoq, ko`rmoq fe`li - ikki ko`z shak lida tasvirlangan. Xasislik, ochko`zlik so`zlari - tim soh tasviri orqali, salkin, sovuk so`zlari esa suv oqib chiqayotgan idish tasviri bilan ifodalangan.

Aniq buyum bilan mavhum tushuncha o`rtasidagi bog` lanish ba`zan bexabar odam ishonadigan rivoyat yoki e` tiqodga asosan ifodalangan. Masalan, Qadimgi Misr da tuyaqush qanotidagi hamma patlarning uzunligi bir xil bo`ladi deb, shunga qat`iy ishonishgan, shunga asosan haqqoniylik so`zi tuya qush pati tasviri bilan ifoda langan. Yil so`zi esa palma daraxti shoxi bilan tasvirlangan, chunki misrliklar palma daraxtida bir yilda faqat 12 ta novda o`sib chiqadi deb o`ylar ekan. Shumer Yozuvlarida quyoshni tasvirlovchi belgi - nur, kun, oqlik degan so`zlarni anglatish uchun, yulduz belgi si - osmon, xudo degan so`zlarni, chigirtka tasviri esa yo`q so`zini ifodalash uchun ishlatilgan. Xitoy tilida belgilar shakli yoki vaziyati o`zgarishi bilan yangi ma`no kasb etganlar. Masalan, odam degan so`zni anglatuvchi ieroglif birmuncha o`zgartirilgani dan (yangi chiziqlar qo`shilganidan) keyin tana, qo`l de gan ma`noni anglatgan. Xitoy mirzalari sonlarni va fazoviy munosabatlarni bildirish uchun maxsus shart li-ramziy ierogliflarni qo`llanganlar. Ko`pincha murakkab va mavhum tushunchalar ikki ideo grammani bir belgida uyg`unlashtirish, birlashtirish yo`li bilan bayon qilingan. Masalan, Shumer tilida quyidagi birikmalar ishlatilgan: non+og`iz = emoq ko`z+kuchuk = yovuz qush+tuxum = turmoq Xitoy tilida: ayol + bola = sevmoq quloq+eshik = eshitmoq, bildirmay quloq solmoq qilich + yurak = sabr qilmoq, toqat qilmoq ayol+tom = tinchlik, sukunat, jimlik.

Atoqli otlarni ideogramma bilan anglatish ayniq sa qiyin bo`lgan. Mirzalar ba`zi otlar uchun ma`nosi jihatdan o`xshashroq ideogrammalarni qo`llanganlar. Biroq hamma otlar ham qandaydir ma`noga ega bo`lavermagan. Bu birinchi galda xorijiy otlarga tegishlidir. Lekin ziyrak mirzalar bu qiyinchilikni ham bartaraf etganlar. Ular tadqiqotchilar «rebus» usuli deb atay digai usulni qo`llanganlar. Ot qismlarga Shunday ajratilganki, bu qismlar eshitilishiga qarab qanday bo`l masin biror so`zga mos keltirilgan. Bu so`zlarning ideo grammalari yig`indisidan esa ot tuzilgan. Bunday Yozuv tklning tovush tomonini aks ettirgan, tovushli (jarang laydigan) so`z bilan mustahkam bog`liq bo`lgan; shuning uchun u logogramma deb ataladi (logogramma faqat ma` no bilan bog`liq va har qanday tilda o`qilishi mumkin ). Ovoz chiqarib aytiladigan nutqni aks ettiruvchi murakkab va mavxum tushunchalar uchun belgilar yaratish ning yana bir usuli bo`lgan. U aytilishi bir xil, ma`no si boshqa-boshqa so`zlar - omonimlar uchun qo`llanilgan. Omonimlar bir belgi - logogramma bilan belgilangan, biroq ularni bir-biridan farq qilish uchun logogrammaga determinativ - aniqlovchi belgi (bamisoli sar parda - ochqich alomati) qo`shilgan, bu belgi so`zning aniq ma`nosini ko`rsatib turgan. Talaffuz etilmaydi gan yordamchi belgilarga aylangan boshqa ideogramma lar Shunday aniqlovchi belgilar vazifasini bajargan. Masalan, xitoy Yozuvida fen so`zi aniqlovchi belgisi bo`lmasa, qilmoq fe`lini bildiradi. Usha logogrammaga yurak shaklidagi aniqlovchi belgi qo`shilsa - jahl, g`azab tushunchasini, ip shaklidagi aniqlovchi belgi qo` shilsa - chigal, chatoq. tushunchasini, belgi idish shakli da bo`lsa - tog`ora tushunchasini anglatadi. Ideografik Yozuv tilniig ma`no tomoni bilan bog` liqdir. Ideogrammannng shakli so`zning qanday jaranglashi (eshitilishi)ga bog`liq bo`lmagan. SHu tufayli ideogrammalar boshqa tillarda ham ishlatilgan va mut laqo boshqacha jaranglaydigan so`zlarni bildirgan. Ma salan, xitoy tilidagi ierogliflar yapon, koreys va vet nam Yozuvlaridan o`zlashtirib olingan.

Hozirgi zamon tilida biz ham belgi-ideogrammalar dan foydalanamiz. Bular raqamlardir; biz ularni, mazmuni qaysi tilda bayon etilganligidan qat`iy nazar, tekstdan bilib olamiz. Lekin ular har xil o`qilishi mumkin. Matematikadagi, ximiyaviy formulalardagi belgilar, xalqaro o`lchov birliklari sistemasi tomo nidan qabul etilgan turli shartli belgilar ham ideo grammalar bo`lib hisoblanadi. Masalan, tenglamani olaylik: 128081563033616 = : 4604 x 1151 tenglamasi turli tillarda turlicha eshitilsa xam, doimo bir xil yoziladi. Qadimgi mirzalarning tirishqoqligi, ijodkorligi ga qaramay, ideografik Yozuvda, umuman olganda, jid diy kamchiliklar bo`lishi nutqni yozishning yangi prin tsiplarini izlash zaruratini tug`dirgan. Ideografiya mavhum tushunchalarni belgilar bilan ifodalasa-da, so`zlarning grammatik formalarini ko`r satib bera olmagan, shu tufayli tushunchalar o`rtasidagi bog`lanishni aniq anglatmagan. Ideografiya sistemasi ning bartaraf etilishi eng qiyin bo`lgan kamchiligi - unda belgilarning juda ham ko`pligidir. Jamiyat ta raqqiyotining ayrim bosqichlarida ideografik Yozuvda o`n minglab belgi bo`lgan. SHu bilan birga, piktogram malardan olingan, buyumni yakqol tasvirlaydigan belgilar o`z «modellari»ga o`xshamaydigan bo`lib qolgan. Bunday belgilar bilan yozishni va uni o`qishni o`rga nish uchun yillar kerak bo`lgan, hammada ham bunday imkoniyat bo`lavermagan. Qadimgi xalqlar Yozuvni mu`jizaviy san`at hisob lab juda qadrlaganlar, Yozuvni o`zlarining katta xudo lari yaratgan deb, shunga ishonganlar. Bobillar Yozuv va xisobning ijodkori deb, koinotni yaratuvchi iloh Marduqning o`g`li, donolik tangrisi Nabuni, qadimgi misr liklar esa donolik tangrisi Totani hisoblaganlar. Bu ikkala xudo odamlarning taqdirini belgilab beradi gan, har kimning taqdirini uning peshonasiga «qismat tayoqchasi» bilan yozib qo`yadigan hukmdorlar deb atalgan. Qadimgi xitoylar Yozuvning ijodkori sifatida ajdar xo tumshuqli xudoni - TSan TSzeni, hindlar Braxmani, qadimgi germanlar, ularning e`tiqodicha, sehrli Yozuv - runanipg ijodkori hisoblangan xudo Odinani e`zoz laganlar. Qadimgi Yunonlar son, o`lchov va alifbeni xudo

Germes yaratgan dsb bilganlar, odamlarga bu san`at ni Germes o`rgatgan emish. Yozuv undan bexabar odamlarga shu qadar mu`jiza viy ta`sir ko`rsatganki, uni imtiyozli kishilargagina ato etilgan in`om hisoblab, oddiy odamlar uni tushu nolmaydi, bilolmaydi deb, shunga ishonganlar. Xat-savodli kishilar alohida tabaqaga kiritilgan; kohinlar, mirzalar, olimlar va davlat arboblari shular jumla sidandir. Mirzalik hurmatga sazovor kasb hisob langan. Hatto aslzodalar, to`ralar, yuqori mansab egalari ham o`zlarini yozib o`tirgan qiyofada tasvirlatish ni yaxshi ko`rganlar. Jamiyat taraqqiyoti bilan bog`liq ehtiyojlar ixcham, aniq va ideografiyaga qaraganda osonroq Yozuv yaratish zaruratini turdirgan. Yozuvni yanada takomillashtirish ga turtki bo`lgan yangi printsip ideografiya bag`rida vu judga kelgan. Bu - ma`noni yozishdan tovushni yozishga o`tish yo`lidir. Biz otlarni «rebus» usulida yozishni es latib o`tgan edik, bunda otlarni yozish uchun ma`nosi jihatdan emas, balki eshitilishi jihatdan o`xshash so`z lar tanlanar edi. Masalan, Shumerda eramizdan oldin gi uch ming yillik boshidayoq Shumer hokimlarining fao liyatlarini - xarbiy yurishlar, janglar va boshqalarni madh etuvchi Yozuvlar (o`ziga xos abadiy «janr» sifa tida) tarqalgan edi. Bu szuvlarda zabt etilgan shahar lar va o`lkalarning nomlari, ajnabiy podshohlarning aynan «rebus» usulida yozilgan otlari keltirilardi. Eshitilishi (jaranglashi) jihatdan bir-biriga yaqin so`zlar - omonimlarni umumiy belgi bilan ifoda lashda ham fonetik prpitsip qo`llanilgan. Inson logogrammani aytilgan so`zning Yozuvdagi ifodasi sifatida idrok etishni o`rgangan. Bo`g`inli Yozuv harfga olib borayotgan yo`ldagi navbat dagi qadam bo`ldi. Bu mutlaqo yangi g`oya edi, uning yuza ga kelishi yuksak abstrakt (mavhum) tafakkurni talab qilardi. Bu osonlikcha qo`yiladigan qadam emas. YAxlit ma`no anglatadigan so`zni birinchi marta hech qanday ma`noni bildirmaydigan qismlarga bo`lib yuborish uchun ma`noni go`yo ahamiyatsiz bir narsa hisoblab, tovush qobig`ini undan ajrtish kerak edi. Holbuki so`z ma`noni

anglatish, etkazish maqsadidagina mavjuddir. Buning uchun insoniyatga qariyb ikki ming yil kerak bo`ldi. Agar dastlabki ideografik sistemalar eramiz dan oldingi to`rtinchi-uchinchi ming yilliklarda vu judga kela boshlagan bo`lsa, bo`g`inli szuv sistemasi faqat eramizdan oldingi ikkinchi - birinchi ming yil liklardagina paydo bo`ldi. Bo`g`inlar Qadimgi Misr, Shumer, Ossuriya, Bobil, Qa dimgi fors, xitoy va boshqa ideografik Yozuv sistemala rida ajralib chiqqan. Odatda bir bo`g`inli ideogrammalar - «rebus» usulida bo`g`inlarga aylangan. Biroq turli tarixiy sharoitlar taqozosi bilan qa dimgi Yozuvlar ba`zan sof bo`g`inlarga aylanishga ulgu ra olmay, muomaladan chiqib ketgan. Boshqa, ancha «yosh roq» Yozuvlar esa, aksincha, qadimgi ideografik sistema ning bslgilar asosidan foydalanib, bo`g`inli Yozuvga aylangan (masalan, yapon Yozuvi). Xitoy Yozuvining ri vojlanish yo`li o`ziga xos bo`lgan. Bo`g`inli Yozuv sistemasi o`rganish va qo`llanish uchun ideografik Yozuvga qaraganda ancha qulay bo`lgan. Unda gi belgilar soni ikki-uch yuzdan oshmagan va bir necha belgidan kam bo`lmagan, shunga ko`ra Yozuv ancha ixcham lashgan, tilning fonetik va grammatik tuzilishini aniqroq aks ettirgan. Shunday bo`lishiga qaramay, til oz bo`g`inlardan «yi g`ilgan» holdagina bo`g`inli Yozuv o`zini oqlay olgan. Boshqa hollarda Yozuv ixchamligini yo`qotgan - ko`p joy egallaydigan bo`lib qolavergan. Yozuvning bundan keyingi rivojlanishi tovushlar oqimini juda mayda «bo`lakchalarga» - tovushga qadar bo`lish yo`lidan borgan. Insoniyat g`oyat darajada zo`r, ulug` ish bajargan. Dast lab bizning murakkab va turli-tuman nutqimizni tash kil etgan «bir andazaga tushgan» til elementlari alohida ajralib chiqqupga qadar tovushlar oqimini mayda bo`lakchalarga, qismlarga bo`lish, ularni o`zaro taqqos- lash, ularning farqini va o`xshashligini aniqlash kerak bo`lgan, axir. Masalan, sen so`zidagi birinchi tovushni talaffuz etganda lablarimizni bir oz yozamiz, so`ng so`zidagi birinchi tovushni talaffuz etishda lablarimizni salgina oldinga cho`zamiz va yumaloqlantiramiz, sal so`zida lablarimizni dumaloqlantirmaymiz, suv so`zi da esa lablarimizni

oldinga cho`zamiz va yumaloqlanti ramiz. Biroq turlicha eshitilgan shu tovush Yozuvda bir xil harf - s harfi bilan yoziladi. Qad va qat so`zlari, garchi oxirgi harflari turli tovushdan iborat bo`lsa ham, bir xilda eshitiladi va hokazo. Qadimgi Misr Yozuvida dastlab undosh tovushlar aj ratilgan, bupga qadimgi Misr tilida bir tovushdan tuzilgan logogrammalar bo`lganligi yordam bergan. Birinchi alifboni eramizdan oldingi ikkinchi ming yillikda finikiyaliklar yaratgan. Bu alifbo yigirma i kki xarfdai iborat bo`lgan, harflar faqat undosh tov ushlarni yoki undosh va unli tovushlardan tuzilgan bo`g` inlarni ifodalagan. CHunki finikiyaliklar tili se mit tillari gruppasiga mansub bo`lib, unda undosh tov ushlar asosiy rol o`ynagan. So`zlarning ildizi undosh tovushlardan tuzilgan. Unli tovushlar esa asosan grammatik bog`lanishlarni va so`zning shakli (formasi)ni i fodalagan. SHu sababli finikiyaliklar alifbosi Yozuv ning bo`g`inli va harf-tovushli sistemalari o`rtasida oraliq masofani egallagan. Fipikiyaliklar alifbosidagi belgilarning shakli sodda bo`lib, yozish uchun ham, yodlab qolish uchun ham qulaydir. Finikiyaliklar Yozuvining kelib chiqishi haqida bir qancha fikr bor. Olimlar misr Yozuvi ham, ossuriya- bobil Yozuvi ham, krit - miken Yozuvi ham finikiyaliklar Yozuviga asos solgan bo`lishi mumkin, deyishmoqda. Har bir nazariyaning tarafdorlari o`z dalillarini keltir-moqdalar. Biroq biz uchun muhimi - finikiyaliklar alifbosi Yozuvning uzoq rivojlanish yo`lidagi qonuniy natija ekanligidir. Finikiyaliklar alifbosidagi harflar Yunon va aramey Yozuvlaridan o`zlashtirib olingan. Harfli-tovushli Yozuvning sharqiy tarmog`i va Osiyodagi tarqalgan ba`zi bo`g`inli sistemalar aramey alifbosidan kelib chiqqan. Yunon alifbosi g`arbiy harfli-tovushli Yozuv sistema larining beshigi bo`lganki, unli va undosh tovushlarni ishlatish bu sistemalarga ham xos bo`lgan. Qadimgi Yunonlarning buyuk tarixiy xizmatlari shundan iboratki, ular unli tovushlarni ajratib, bu tovushlar uchun alifboga maxsus belgilar kiritganlar. Yunon alifbosining shu kungacha saqlanib qolgan asosiy ko`rinishi shu tarzda kasb etilgan. Bu eramizdan oldin gi birinchi ming yillikda sodir bo`lgan. YAngilik nutq dagi tovushlarni aniqroq ifodalash imkonini bergan. Insoniyatning

harfli-tovushli Yozuvdan - turli voqea, hodisalarni, fikr va hissiyotlarni ifodalash, bildi rish uchun xizmat qiladigan shu muxtasar quroldan foy da l a na yo t g an i g a m an a i kki m i n g yi l d an h am o sh i b ketdi. Yozuvning rivojlanish sxemasi: piktogramma - ideo gramma (logogramma) bo`g`in-harf - biruncha sodda- lashtirilgan va tuzatilgan, albatta. Biroq biz bu yo`l ni ming yillik ko`lamda ko`zdan kechirdik. Geografik xaritada yuzlab kilometrlarga cho`zilgan notekis, o`nqir- cho`nqir yo`llar bo`yi bir necha millimetr keladigan qis qa chiziqcha bo`lib ko`ringanidek, bizning hikoyamizda ham Yozuvning rivojlanish yo`lidagi boshi berk ko`chalar ochilmay qoldi. Bugungi kunda Yozuvning to`rt yuzga yaqin turi ma`lum. Har bir Yozuv sistemasi jonli, o`zgaradigan, rivojlana digan bir butundir, qachonlardir aytilganlarni turli cha yozib olish usullarining ajoyib ravishda uyg`unlashgan chiroyli birikmasidir. Bu sistemalarni o`rganish sohasida aktiv ish olib borilayotganiga ikki yuz yildan ham ko`p bo`ldi. Ayrim Yozuvlarning siri to`la ochildi, boshqalari esa o`z navba tini kutmoqda. Shumerlarning eng qadimgi, eramizdan oldingi to`rtinchi ming yillikning oxiri va uchinchi ming yillikning boshida yozilgan hujjatlari hali jumboqligicha turibdi; Shumerlar jamiyat taraqqiyoti ning ilk bosqichida misrliklar bilan birga turgan va umuman, Yozuvning dastlabki ijodkorlaridan biri bo`l gan. Shumerlarning ancha keyinroq yozilgan xatlarigina o`qilgan, xolos. Finikiyaliklar Yozuvining qanday paydo bo`lganligi bizga shu kungacha noma`lum. Tadqiqot ishlari vaqtida bizga mutlaqo noma`lum Yozuv topilib qolishi ham ehtimoldan xoli emas. 1969 yili sovet arxeologlari Enisey daryosining boshida, Minusinsk yaqinidan ola-bula qilib rasmlar chizib tashlangan ettita yogoch taxtacha topishdi. Taxta chalarning shakli jangovar qilichni eslatardi. Ekspe ditsiya rahbari, tarix fanlari doktori M. Gryaznov ma na bunday xulosaga keldi: rasmlarning joylashishiga karab bularni piktografik Yozuv namunalari deyish mumkin.

Qadimgi eniseyliklardan asrlar osha bizgacha stib kelgan bu maktubning mazmuni, yog`och «otkritka lar»da nimalar ifodalanganligi hozirgacha ma`lum emas.

O'xshashlar

O`RTA OSIYODA MUSTAQIL DAVLATLARNING PAYDO BO`LISHI

Sun`iy so`g`orishga asoslangan dehqonchilikning paydo bo`lishi va rivojlanishi

O`ZBEK XALQ ERTAKLARIGA TARIXIY YONDASHUV

Qadimda turkiy epigrafik yodgorliklar

Qadimgi Mеsopotamiya. (Akkad va Shumеr davlati)