Qadimda turkiy epigrafik yodgorliklar - Tarix - Referatlar

Qadimda turkiy epigrafik yodgorliklar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Qadimgi Turkiy epigrafik yodgorliklar, ularning o` rganilish tarixi. 2. Urxun-Enisey yodgorliklari. 3. O`rta Osiyoda topilgan Turkiy bitiklar.

www.arxiv.uz 1. Qadimgi turkiy epigrafik yodgorliklari, ularning o` rganilish tarixi. Bir necha ming yillar davomida shakllangan turkiy Yozuv lar ta q diri Shumer mi xx atlari kabi uzoq vaqtgacha jamoatchilikka ma`lum bo`lmay keldi. X VIII asrda turkiy xalqlar Yozuvlari haqida dastlabki ma`lumotlar paydo bo`ldi. Lekin Yozuvlar qaysi xalqka mansub ekanligi muammoligicha q olaverdi. CHunki bu Yozuvlarni xech kim o`qiy olmadi. 1691 yilda o`z davrining yirik olimi,Moskvadagi Gollandiya elchixonasi a`zolaridan biri Nikolay Vidzen Verxotur shahridan uncha uzoq bo`lmagan joyda noma`lum alifboda yozilgan bitigtoshlarni topdi. N.Vidzenning bu sohaga qiziqishiga Sibir viloyati boshlig`i Golovin sababchi bo`lgan edi. U Sibir bo`ylab sayohat qilib yurganida Ob daryosining o`pirilgan joyidan odam suyaklari saqlangan yog`och quti, kumush boldoq, idishlar topadi. Bu topilmalarni u N.Vidzenga sovg`a qiladi. Lekin bu topilmalar va Yozuvlar qaysi xalqqa tegishli ekanligi noma`lum edi. Oradan 5 yil o`tgach 1696 yilda Tobolslik boyar o`g`li Semen Remezov ham Sibir erlarining haritasini chizayotib , bir punktiga Urxun toshi deb belgi qo`yadi. Noma`lum Yozuv bitilgan bu tosh haritada chegara vazifasini o`tay boshlaydi. Bunday Yozuvlar haqida 1710 yilda asirlikka tushgan shved zobiti Filipp Ioganin Stralanberg to`liqroq ma`lumot beradi. Asirlikda u 13 yil yashab noma`lum Yozuvning jadvalini ham chizib oladi. Uningcha bu Yozuvlar run Yozuvlari deb atala boshlandi. Run deb atalishiga sabab , got Yozuviga tash q i jixatdan o` xshashligidir. Runa - sir ma`nosini bildiradi. Qadimgi olmonlarning run Yozuvi milodiy II-III asrlarda kelib chiqqan .Turkiy Yozuvlar esa G`arbdagi run Yozuvlari paydo bo`lgunga qadar ham mavjud edi. 1716 yili P yo tr I Dantsigda professor Breynning tabi yo t-tarix muzeyini borib k o` radi. SHundan s o` ng olimdan bu so h ada i q tidorli kishi berishni iltimos q iladi . Breyn d o` sti , tibbi yo t fanlari doktori Daniil Gotlib Messershmidtni tavsiya q iladi. U tarix, ju g` rofiya, botani k a soxasida ham bilimdon edi. Oradan

www.arxiv.uz ko`p o`tmay D.Messershmidt Peterburgga cha q irildi. Unga Sibirning fizik tasvirini yaratish topshirildi. U etti yil tinimsiz ishladi. Qadimiy turkiy yodnomalarning ilk t o` plovchisi va tad q i q otchisi bo`lgan F.I Stralanbergning faoliyati ham D.G.Messershmidt nomi bilan bog`liq.Ular 1720 yili Tobolsk sha h rida tanishadi. Messershmidt xukumatdan uni ham o`z ekspeditsiyasiga kiritishni iltimos q iladi. Ular ikki yil davomida birga ishla shadi . 1730 yili ular Lyubenda «Ovr o` pa va Osi yo ning sharqiy va shimoliy q ismining tarixiy hamda ju g` rofiy tasviri» kitobini nashr etdilar. Bu kitob ikki olimning kundaliklaridan iborat bo`lib , unda dun yo ahamiyatiga molik fikrlar ba yo n q ilingan edi. SHundan so`ng Enasoy Yozuvlari haqidagi ilk munozaralar boshlandi. Bu Yozuvlarni shakliga qarab , gox slavyan, gox keltl a rga, va greklarga nisbat berdilar. Bu nazariya tarafdorlarining fikricha : “ turkiy xalqlar Sibirning erli axolisi emas shuning uchun bu Yozuvlarning Turkiy xalqlarga tegishli ekanligi haqida gap bo`lishi mumkin emas ” . X I X asrning II yarmida «Slavyan nazariyasi» un u tila boshlandi. Bu davrlarda q adimshunoslar Enasoy,Abakan daryosi q ir g` o q laridan ,Oltink o` l yaqinidan ,Buluk daryosi b o` ylaridan ko`plab toshga yo zilgan Yozuvlarni topdilar. Lekin bu Yozuvlarning ta q diri ham avalgi Yozuvlarning ta q diriga o` xshab noma`lumligicha q olaverdi. Yozuvlarning turkiy xalqlarga tegishli ekanligini birinchi bo`lib N.YAdrintsev isbotlab berdi. U topilgan Yozuvlarning taxminan 2000 yillar ilgari yaratilganini , turkiy xalqlarning skif va gotlarga qo` shni bo`lganligini , bu Yozuvlar turkiy xalqlarga taalu qq li ekanligini aniqladi. Lekin bu bitigtoshlarda nimalar ifodalanganligi noma`lumligicha q olaverdi. N.M.YAdrintsev boshliq ekspeditsiyaning Urxun va Tula daryolariga q ilgan safarlari run bitiglarini butun dun yo ga mash h ur q ildi. U topgan «tangacha» li bitigtoshlar ko`pchilik tarixchilarning di qq atini o`ziga jalb q ildi. Kult e gin bitigida xitoycha Yozuv matnlari ham bor edi. Bu matnlardan ma`lum bo`lishicha , bitigtoshlarning biri Biliga xoqon va ikkinchisi ukasi, lashkarboshi Kultigin sharafiga bitilgan ekan. N.YAdrintsev topilmasidan so`ng

www.arxiv.uz bu Yozuvlar Urxun- Enisey Yozuvlari deb nomlandi . Ba`zi olimlar bu Yozuvlarni run Yozuvlariga o` xshashligini nazarda t u tib , turkiy-run Yozuvlari deb atayverdilar. 1891 yili N.YAdrintsev Ungin daryosi b o` yidan yana bir bitigtosh topadi. U fanda Ungin bitigtoshi deb atala boshladi. Keyinchalik Ettisuvdan bitigtoshlar topildi. Ular shakl jixatidan Urxun Yozuvlaridan bir oz far q q ilgan. Yozuvlarni o`qish daniyalik olim V.Tomson va rossiyalik olim V.Rad`lovlar zimmasiga tushdi. 1893yil ba h orida Tomson Urxun daryosi b o` yidan topilgan Yozuvlarni o`q iganligi haqida Daniya q irolligi Fanlar akademiyasi yi g` ilishida axborot ber a di. U ning boshqa xalqlar Yozuvini deshifrovka q ilib o`qishda qo`llagan tajribasi U rxun Yozuvlarining kalitin ochishda ham qo` l kel a di. U Yozuvlardan turli belgilarning qanday tovush ifodalashini bilib olgach, unga tayangan xolda, Urxun Yozuvlaridagi butun alifboni aniqla y di va birinchi marta «Tangri», «Turk» so`zlarini o`q i y di. Bu bitiktoshlarning turkiy xalqlarga mansubligi aniq isbot lab beradi. Tomsondan keyin V. Rad ` lov ham 1894 yil 19 yanvar kuni Rossiya Fanlar akademiyasi yi g` ilishida Kult e gin bitigini o`q iganligi haqida ma`lumot beradi. V.Rad`lov bu bitiktoshlardagi turkiy Yozuvlar alifbosining 15 harfni 1893 yil kuzida,ya`ni, Tomson o`qishiga qadar aniqlab bo`lgan edi. Shunday qilib,ikki olimning sa`yi-haraktlari bilan bu Yozuvlar – run, ya`ni sir emasligi isbotlandi. Bu bitiktoshlar turkiy Yozuvda bitilganligi isbotlangandan so`ng, yana bir muammo paydo bo`ldi: Urxun – Enisey Yozuvlari qaysi Yozuv asosida kelib chiqqan: Lekin olimlar haligacha bu xususda bir to`xtamga kela olganlari yo`q. V. Tomson bu Yozuvdagi ayrim harflarning seliy – paxlaviy Yozuvidagi harflarga o`xshashligini topdi. Keyinroq turkiy alifbodagi 23 harfning oromiy alifbosiga o`xshashligi aniqlandi. U turkiy tilning tovush qurilishiga mos xolda qayta ishlangan va oromiy alifbosidagi bir necha belgilar bilan to`ldirilgan degan xulosaga keldi. Oromiy Yozuvi mil.avv. I ming yillik boshlarida vujudga kelgan. Bu Yozuv dastlab Suriya va Mesopotamiyada paydo bo`lgan. Dastlabki oromiy Yozuvi finikiya Yozuvidan deyarli farq qilmagan. Keyinchalik mil.avv

www.arxiv.uz I ming yillik o`rtalarida oromiylar finikiya Yozuviga ayrim o`zgartirishlar kiritganlar. Harflar soni qisqartirilib, shaklini ham soddalashtirganlar. Mil.avv. VIII asrdan boshlab ko`pgina xalqlar : yaxudiylar, vavilonliklar, assuriyaliklar, forslar va arablar oromiy Yozuvini o`z tillariga moslashtirganlar. Qozog`istonlik olim A.S. Omonjulovning fikricha, turkiy alifbo mil.avv. I ming yillikda shakllanib bo`lgan edi. Bu fikrda jon bor. 1970 yil Olma-otadan topilgan (Issikdan) ashyoviy dalillar buni isbotladi. Bu erdan topilgan chetlariga turkiy – runiy Yozuvlariga o` xshash belgilar bitilgan kumush kosacha hammaning di qq atini tortadi. Q azilma raxbari ashyoviy dalillar joylashgan q abr mil.avv. V – IV asrlarga tegishlidir. 1960 yillarda Turkiston shaxriga yaqin bir joyda loyga bitilgan bitigtosh topiladi. Uchta belgini xisobga olmaganda bitik Urxun Yozuviga mansub. Bu loy bitig o`ziga xos tumor bo`lgan. X o` sh bu yangi belgilar q aerdan keldi. Bu belgilar ijodkori noma`lum, lekin, bu belgilar o`sha davr bilan shu g` ullanuvchi olimlarning aytishicha Yunon alifbsidan olingan. E.D. Palivanov turk – Yunon Yozuvlarini turkiy muxitning o`zida paydo bo`lganligi haqidagi fikr ni bildiradi. Endi qadimgi turkiy Yozuvi haqida : Qadimgi Turkiy Yozuvi 38 harfdan iborat bo`lib, 4 harf unli, q olgan 34 harf unsizdir. YAna ba`zan a – e, o – u, u – yu harflari uchun bir harf qo`llanilgan. Bu qadimgi Yozuv o` ngdan chapga qarab yozilgan va so`zlar orasiga ikki nu q ta ( : ) qo` yilgan. Demak, shuni xulosa qilishimiz mumkinki, qadimgi turk Yozuvi mil.avv. V asrda paydo bo`lgan va asosan oromiy Yozuvi asosida shakllangandir. 2. URXUN – ENISEY YODGORLIKLARI. Qadimgi Turkiy bitigtoshlarning Urxun Yozuvida bitilgan yirik namunalari quyidagilardir. Tunyuquq bitigtoshi 2-turk xoqonligiga asos solgan Eltarish xoqonning maslaxatchisi va sarkardasi Tunyuquqka bag`ishlanib, 712 – 716 yillari o`yib

www.arxiv.uz yozilgan. Tunyuquq bu bitigni o`zi xayotligida yozdirgan. Bitigtosh Ulan – Batordan 66 km. janubiy sharqidagi Bain TSokto degan joydan topilgan. Bitigtoshni Elizaveta Klements 1897 yili shimoliy Mo`g`iliston safariga borganda topgan. Tunyuquq bitigtoshi Kultegin va Bilga xoqon bitigtoshidan mazmunan farq qiladi. Bitigtoshda turkiylarning dushman qabilalariga qarshi kurashi, Tunyuquqning xalq oldidagi xizmatlari xikoya qilinadi. Tunyuquq Turk xoqonligi Xitoyga bo`ysundirilgan vaqtda (630 – 680 yillar) Xitoyga ko`chib ketgan Turk oilasida tug`ilgan. Faqat qaysi turkiy uruqqa mansubligi aniqlanmagan. Keyinchalik turklar xitoyliklardan mustaqillikka erishgan paytda Eltarish qutlug` xoqon tomoniga o`tib, Bilge xoqon davrida ham Turk xoqonligida birinchi vazir va harbiy qo`mondon vazifalarida qolgan. Bu Tunyuquq Tosh yodgorligi Tula daryosining yuqori oqimidan, Kultegin va Bilga xoqon yodgorliklari atrofidan topilgandir. Faqat yodgorlikning qaysi yili o`rnatilganligi aniqlanmagan. Kultegin bitigtoshi Bilga xoqon bitigtoshi bilan bir vaqtda paydo bo`lgan. Radlov bu bitigni nemis tiliga tarjima qilgan. Bu bitigtosh marmarga o`yilgan, qalinligi 41 sm, balandligi 3 metr 15 sm, tub qismining kalinligi 1 m. 24.sm. Marmar tosh o`rtasida bosh burchakli qalqon bor. Unga balandligi 64 sm, kengligi 40 sm. bo`lgan lavxa o`yilgan. Lavxada arxar surati naqshlangan. U xoqonlik tamg`asi xisoblangan. Orqa tomonga bitigtoshning o`rnatilish tarixi, xattot Yozuvida bitilgan. Uning old tomoniga 40 satr, o`ng va chap tomoniga 13 satrdan Yozuv bitilgan. Ba`zi joylarida Yozuv o`chib ketgan. Bu marmartoshga yozish ishini Yullig Tegin ismli kishi bajargan. Bu bitigtosh Kulteginning akasi Bilga xoqon ko`rsatmasi bilan amalga oshirilgan. Bitigda asosan xalqqa murojaat qilingan. Bitig 732 yili Kul tigin

www.arxiv.uz xotirasi uchun Bilga xoqon tarafidan bitilgandir. Kultigin 731 yili to`qqiz-o`g`izlar bilan bo`lgan jangda xalok bo`lgan edi. Bilga xoqon bitigi – Bilga xoqon 734 yil 25 noyabrda o`z yaqinlari tomonidan o`ldiriladi. Uning o`g`li Ichan xoqon 735 yili otasining xotirasi uchun Kultegin bitigidan 1 km uzoqlikda bitiladi. Bu Yozuvni ham Bilga xoqonning amakisi Yullig Tegin yozgandir. Bitigtosh ag`darilib 3 bo`lakka bo`lingan, shuning uchun ham Yozuvlarning ma`nosi unchalik tushunarli emas. Bitigtosh Bilga xoqonning taxtga o`tirishidan boshlanadi. Bitigtoshda Bilga xoqonning xoqonlik yillari, davlatni adolatli boshqarganligi aytiladi. Bitigtoshning so`nggi misralarida Bilga xoqonning o`z xalqiga qilgan nasixatlari aks etgan: “xalq xoqonidan, er- suvidan (ya`ni vatanidan) ayrilmasa, ezgulik ko`radi, baxtli, betashvish yashaydi”. Bilga xoqon bitigtoshini ham Xitoy ustalari o` rnatgan. Bitigtosh oxirida esa uning muallifi Yullig tiginning ismi keltirila d i: «Turk bilga xoqonning so`zlarini bu tosh ustiga men yozdim , Xoqonning jiyani men Yullig Te gin ,b ir oy 4 kun o`tirib yozdim…» Bunga xoqonning vafoti sanasi bitiktoshda q uyidagicha k o` rsatilgan: «Otam xoqon it yili uchinchi oyning yigirma o l tisida vafot etdi. T o` n g` iz yili beshinchi oyning yigirma ettisida dafn marosimini q ildirdim».Bu it yili 734 yilga to`g`ri kel s a kerak . 3. O`RTA OSIYODA TOPILGAN TURKIY BITIGLAR. Turkiy bitigtoshlar O`rta Osiyoda ko`p topilmagan. Asosan Talas vodiysidan topilgan xolos. Talas bitigtoshlarini topish va jamoatchilikka ma`lum qilishda M.E. Masson 1930 yilda Tereksoy da o`tkazgan arxeologik qazishmalari natijasida urxun – enasoy xarfi shaklidagi ikki qator Yozuv bitilgan tosh topdi. YAna Talasdan 1933 yilda ettita katta – kichi k h ajmdagi bitigtosh topildi. 60-yillarda ham O` sh viloyatida Batken tumani xududida q abr toshiga bitilgan va qadimgi turk davriga oid bitigtosh ma`lum q ilingan. YOdgorliklarning tar q alishi kengligi ham hozircha muammo bo`lib turibdi. Bu erlarda topilgan Yozuvlar xattotlik maxorati jixatidan turli-tuman, chunki Yozuv keng xal q orasida qo`llangan. Yozuvning yaxshi egallagan odamlarning

www.arxiv.uz katta bir guruxi orasida u kengro q qo`llanilgan. Masalan, yirik U rxun yodnomalari xusnixat bilan yozilgan, uning ijodkorlari Yozuv maxoratini egallagan, maktabda maxsus o`q itilgan. Maya da to shlar dagi Yozuv lar ni bitishda ushbu Yozuv avtorlarining kasb ma h orati etishmasligi sezilib turadi ,u lar xunuk xat bilan yozilgan. Qadimgi turkiy Yozuvlar tarqalgan o` lkalar orasida O`zbekiston xududlarining ham alo h ida o` rni bor ekanligi qator topilmalar orasida isbotlanmo q da. Masalan, Farg`ona vodiysidagi Isfara dan topilgan turkiy bitig, A.N. Bernshtam e`lon qilgan Farg`ona turkiy bitigi, Q uvada topilgan xum sirtidagi turkiy bitig, S.T. Klyashtorniy o`q igan Farg`onadan topilgan bronza u zugiga yozilgan bitig va boshqalar bu fikrni tasdi q laydi. Tadqiqotlar O`zbekiston xududida yashagan yangi turkiy bitiglar topilishiga olib kelmo q da. 1986 yili O`z. FA Arxeologiya instit u ti tomonidan Andijon viloyatining Marhamat tumanida joylashgan Lunbitepa yodgorligi da q azish ishlari boshlandi. Bu yodgorlik maydoni 60x90 metr, balandligi 8 metr keladigan tepa bo`lib, V – VIII asrlarga oid bo`lgan musta h kamlangan q ishlo q qo` r g` oni edi. Bu erda xayot IX – X asrlarda u zilib q olgan. Bu yodgorlikda ko`plab ashyoviy dalillar qatori qadimgi turkiy Yozuviga daxldor muxim obida topildi. Bu obida buyi 20 sm.dan sal orti q ro q , q orin qismining keng nuktasi 16 – 17 sm, b o` yin qismi tor xumcha bo`lib, uning o g` zi labidan elkasiga birlashuvchi bir yo q lama ushlagich bandi bor. Uning bandi sirtiga pastdan yu q origa y o` nalgan q adimiy turkiy bitik o` yib tushirilgan. Bitik idish xumdonda pishirilishidan oldin bitilgan. Bu xumcha yodgorlikning VI – VII asrlarga oid q atlamidan chiqdi. Xumcha bo g` ida q uyidagi Yozuv mavjud. 1 2 3 4 5 6 7

www.arxiv.uz Bu erdagi birinchi va oltinchi xarflar « k » xarfini ifodalar ekan. H ar ikki o` rinda ham xarflar U rxun– E nisey yodgorliklaridagiga q araganda bir oz far q li. Buni biz bu Yozuv m u taxassis bo`lmagan bir q izi q uvchan kishi tomonidan yozilgan bo`lishi mumkin deb izoxlaymiz. T o` rtinchi xarf « m » deb o`qilgan. Tunyuquq bitigtoshida shu xarfni birlashtiruvchi chizi g` i to`g`ri yozilgan bo`lsa, bu erda q iyaltirib yozilgan. Q olgan h arflar nomlanishi q uyidagicha: «k, i, a, m , i , k, ch». Turk xatinning tovushlar uy g` unligi (singarmonizm) q onuniga m o slashganligi, bu erda so`zlarning qattiq yoki yumshoq o`zakli ekanligini aniqlashga imkon beradi. SHunga asosan fikr yuritadigan bo`lsak, birinchi so`z yumshoq o`zaklidir, chunki u « k » tovushi bilan kelgan. Turkiy so`zlarda bilamizki, ikki unli yonma-yon kelmaydi. Demak, so`z chegarasi ham shu erda bo`ladi: « i » birinchi so`zga, « a » h arfi ikkinchi so`zga taallu q li bo`ladi. Beshinchi belgi « i » ning qattiq (variantini) undan keyingi belgi esa yumshoq « k » ni ifodalaydi. «i» oldingi, « k » esa oxirgi so`zga tegishlidir. SHundan kelib chiqib bitigni uch so`zga ajratish mumkin: o`rtadagi qattiq, ikki yondagisi esa yumshoq o`zakli so`zlardir. Endi so`zlrni o`qib chiqishga harakat qilamiz: 1 va 2- xarfi birinchi so`zga birlashadi, ularning oldiga qadimiy turkiy imlo qoidasiga ko`ra tushirib qoldirgan yumshoq «E» tovushini ko`shsak, «eki» - deb o`qish mumkin bo`ladi. Qadimgi turkiy talaffuzda ikki so`zi eki tarzida ishlatilgan. Xarflarning ikkinchi guruxini (a, m, n) « amin » - deb o`qish mumkin. V.Radlovning turkiy loxjalar bo`yicha lug`atida bu so`zga «yashamoq, turmoq, turish, xayot, makon» deya ta`rif berilgan. So`nggi ikki xarfni « k » va « ch » birlashtirib «xech» yoki «ekach» deb o`qilsa bo`ladi. Mahmud Qoshg`ariyning lug`atida o`z singlisidek qiz «ekach» deb atalgan. YAna bir faraz matndagi «ekach» so`ziga « a » qo`shimchasi qo`shilsa, u jo`nalish kelishigida «egachimga» shaklini oladi. YUqoridagi da`volar asosida ko`zachadagi Yozuvni quyidagicha o`qish mumkin bo`ladi:

www.arxiv.uz Eki amin ekach « a » Tal q inimizni chin bo`lgan takdirda, uning ma`nosi: «Egachimga ikki umr (bersin)», «Egachimning ikki dunyosi obod b o` lsin» degan mazmun anglashiladi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Nasimxon Raxmon «Turk xo q onligi» Toshkent, 1993 yil. 2. B. Axmyodov «O`zbekiston xalqlari tarixi manbalari» 3. Abul g` oziev B. « YAngi topilgan Qadimiy turkiy bitik » O`zbekiston , 1993 yil, 18 iyun. 4. M.Isa q ov, K.Sodi q ov «YAngi topilgan bitig tal q ini» O`zb.A.S. 1993 yil, 9 iyulg`. 5. Ali Kemal Meram “Gu`kturk imparat`rligi” Istanbul, Milliyet – 1974 y.

O'xshashlar

Eron va Mesopotamiya epigrafik yodgorliklar

Qadimgi Lotin epigrafik yodgorliklari

Old Osiyo qadimda. Qadimgi Bobil podsholigi

Ilk o`rta asrlar O`rta Osiyo tarixiga oid epigrafik manbalar

Qadimgi turkiy yodgоrliklar