Ilk o`rta asrlar O`rta Osiyo tarixiga oid epigrafik manbalar - Tarix - Referatlar

Ilk o`rta asrlar O`rta Osiyo tarixiga oid epigrafik manbalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. So`g`d tilidagi manbaalarning umumiy tavsifi 2. Mu g` to g` idan topilgan So`g`d arxivi xujjatlari va ularning mazmuni 3. So`g`d tilidagi manbaalarning umumiy tavsifi

www.arxiv.uz Bizga ma`lumki, So`g`d Yozuvi mil. avv. III - II asrlarda shakllangan.Lekin milodning dastlabki davrlariga oid So`g`d manbaalari kam topilgandir. Buning asosiy sababi , arablar istilosidir. Arablar O`rta Osiyoni bosib olganlaridan keyin bu erdagi turli narsalarga yozilgan Yozuvlarni beaev yo`q qildilar. Istilo natijasi O`rta Osiyo xalqlari orasidagi til munosabatlariga ham ta`sir qildi. Arab va fors tili shahar madaniyat tiliga aylana bordi. Bu esa So`g`d tilining amaliy doirasini toraytira boshladi. Buning ustiga turkiy tilning tobora keng yo yilishi So`g`d tilining mavqeini yanada cheklab qo` ydi. Muhammad Narshaxiy ning «Tarixi Buxoro» asaridan ma`lum bo`lishicha, X asrda So`g`d tili faqat qishloq tumanlaridagina saqlanib qolgan edi.SHuning uchun So`g`d tilida yo zilgan manbaalar kam saqlanib qolgan. XX asrda So`g`d manbaalariga qiziqish kuchaydi. Asosan chet el olimlari So`g`d manbaalarini topishga harakat qilishgan. 1 8 89 yili N.I. YAdrintsev to m onidan Urxun daryosi xavzasidagi Qorabol g` a sun degan erdan topilgan uch xil Yozuv li tosh lavxadagi uchinchi Yozuv So`g`d tilida - «So`g`d Yozuvi» deb ataladigan Yozuvda bitilganini aniqladi. Kizigi shundaki So`g`d tilida bitilgan dastlabki epigrafik yodgorliklar faqat So`g`d xududidan tash q arida topilgan .XX asr 30- yillarigacha So`g`d xududidan birorta ham Yozuv topilmagan.Umuman So`g`d tilidagi manbaalar IV - IX asrlarga oid bo`lib turli mazmundagi yuridik xujjatlar (a h dnomalar , nikox haqidagi shartnomalar , oldi –sotdi xujjatlari , tilxatlar ) xukmdorlar o`rtasidagi yo zishmalar , kundalik turmushga oid xujjatlar hamda farmonlardan iboratdir. Bu xujjatlar So`g`diyonaning o`zida ( M u g` qal`asidan), Samar q andda(Afrosi yo bdan), Kir g` iziston va SHarqiy Turkistondan topilgan . (Mu g` qal`asidan topilgan xujjatlar ta f siloti haqida keyinrok t o` xtalamiz). 1961-1965 yillarda O`zbekiston Fanlar Akademiyasi tarix va arxeologiya instituti ekspeditsiyasi Afrosi yo bda V - VII asrga oid saroy harobalarini ochdilar .Saroy mexmonxonasi devorlari turli mazmundagi rasmlar bilan bezatilgan bo`lib ular orasida o q kiyim kiygan CHa g` oni yo n elchisining surati ham

www.arxiv.uz bor. Uning etagida So`g`d tilida 16 satrdan iborat ishonch yo rl ig`i ham yo zib qo` yilgan. Mu h im xujjatlar So`g`diylarning Q ozo g` iston , Q ir g` iziston, hamda SHarqiy Turkistondagi savdo koloniyalarida ham topilgan . Bular orasida ayniqsa , 1902- 1906 yillarda A.Steyn boshliq ingliz ekspeditsiyasi topgan epigrafik yodgorliklar mashhurdir. Bu ekspeditsiya Xitoyning G`arbiy tumanlarida –Dunxuan nomli punktda qazuv ishlarini olib borib, yuzlab xitoycha ,turkcha va boshqa xat xujjatlari orasida So`g`d Yozuvi bilan bitilgan nodir qo`lyozmalar ham topishga muvaffaq bo`ldi. Talas daryosining o`ng soxilida , hozirgi Talas shaxrida 7-8 km shimolda joylashgan Kulunsoy hamda Teraksoy daralarida qoyatoshlar o`yib bitilgan Yozuvlar alohida e`tiborga ega. Bu Yozuvlvr IV-XI asrlarda So`g`d kasabalaridagi ahvol haqida , O`rta Osiyo bilan SHarq Mamlakatlari orasidagi savdo aloqalari va bunda So`g`diylarning roli haqida qimmatli ma`lumotlarni beradi. Dunxuan va Xo`ton xujjatlari A.Steyn ,Talasdan topilgan Yozuvlar esa V.A.Kamaur, M.E.Masson, D.F.Vinnik, A.Asanaliev, U.Jumagulovlar tarafidan o`rganilgan. So`g`d yozma yodgorliklari ham Yozuv alfavit turlari , ularda aks etgan diniy dunyoqarash mazmuni bo`yicha turlichadir.Masalan ,budda diniy marosimlari aks etgan yozma yodgorliklarning aksariyati «Samarqand Yozuvi» yoki «So`g`d milliy Yozuvi» nomi bilan yuritiladigan Yozuvda bitilgan. Kushonlar imperiyasida (milodiy I-II asrlar) oid tangalardagi Yozuvlar ham So`g`dcha bo`lgan. 2. Mug` tog`idan topilgan So`g`d arxivi xujjatlari va ularning mazmuni. 1932 yilning baxorida Zaxmatobod tumanida (hozirgi Ayniy)Xayrobod qishlog`i yaqinidagi Qolgan Mug` nomli tepalik yonbag`rida cho`pon Jo`rali Mahmudali o`g`li kolxoz qo`ylarini o`tlatib yurganida, qal`adan noma`lum Yozuvda bitilgan xatni topib oladi.CHo`pon qishloqqa qaytgach xatni mahalliy savodxon kishilarga ko`rsatadi. Lekin xatni hech kim o`qiy olmaydi.

www.arxiv.uz Voqeadan habardor bo`lgan A.Pulodiy (Zaxmatobod tumani partiya komitetining birinchi kotibi) –xatni Do`shanbega jo`natadi.U erda xatni sobiq SSSR FA Tojikiston bazasining ilmiy kotibi A.Ivasilev ko`radi. Undan fotonusxa olib Peterburgga –So`g`d Yozuvidan xabardor olim A.A.Freymanga jo`natadi. SHu yili kuzda Qolgan Mug`da qazish ishlari boshlab yuborildi. Qazishmalar natijasida 400 ga yaqin ashyoviy dalillar topildi, qal`a arxitekturasi o`rganib izoxlandi, avval topilganlari bilan birga 80 dona yozma yodgorlik tekstlari qo`lga kiritildi.Ulardan 74 tasi So`g`dcha, 2 tasi arabcha, bittasi turkiy bo`lib fan uchun benixoya kimmatbaxo ma`lumotlarni beradi. Bu erdan topilgan So`g`d Yozuvi yodgorliklari uchun ishlatilgan materiallar Yozuv taraqqiyotini o`rganishda muhim ob`ektdir.So`g`d Yozuvi va O`rta Osiyo Yozuvlarining eng Qadimiylari metall predmetlari yuzasidan bizgacha etib kelgan.Ularda xatning shaklan eng sodda turlaridan tortib , yuksak kursiv xusnixat shaklarigacha mavjud. So`g`d Yozuvining keyingi namunalari ko`pincha ipakdek nafis va pishiq «xitoy» qog`oziga bitilgan. Bundan tashqari Samarqand qog`ozi ham keng tarqalgan bo`lib,lekin,tadqiqotchilar fikricha VII-VIII asrlarda bu erda qog`oz ishlab chiqarish qiyin bo`lganligi uchun qog`oz etishmagan va juda qimmat turgan. SHu sababli ko`pincha xo`jalik xisobi ishlarida kundalik extiyojlar uchun qog`oz bilan bir qatorda yog`och ham keng qo`llanilgan.YOg`och - toldan yasalgan tayoqchalar bo`lib (uzunligi 0,5m va undan ortiq) ularning po`stlog`i shilingan , ko`pincha uzunasiga ikkiga bo`lib ishlatilgan. YOg`ochning bo`rtik va tekis yuzalariga yozilavergan. Mug` xujjatlarining 30 ga yaqini shu kabi tol yog`ochlariga yozilgan. Xujjatlarning bir qanchasi esa charmga yozilgan.Ularning saqlanish darajasi har-xil. Bulardan tashqari So`g`d Yozuvining qator namunalari sopol parchalarida , idishlarning sirtida, toshda etib kelganki ularning tarixiy va madaniy jixatidan ahamiyati beqiyosdir. So`g`d Yozuvi mil. avv. I ming yillikda Osiyoda keng tarqalgan Oromiy Yozuvidan kelib chiqkandir.Mil. avv. III-II asrlarda So`g`d Yozuvi to`la shakllanib bo`lgan edi.So`g`dda savodxonlikka intilish kuchli bo`lganligi ko`pincha So`g`d

www.arxiv.uz davlatining ichki iqtisodiy taraqqiyoti ham savodxonlikni talab qilar edi.SHuning uchun ham So`g`diyona savod o`rgatish maktablari , kotiblik san`ati maktablari bo`lgan. 1965 yili Panjikentdan topilgan So`g`d alifbesi bitilgan mashq taxtachasi , Mavrdan sopolga bitilgan kotib mashqlari bu fikrni isbotlashi mumkin. Endi bevosita Qolgan Mug`ddan ba`zi epigrafik yodgorliklar haqida , bu yozma yodgorliklar o`sha paytda So`g`dning xo`jalik ishlari, bir qator yuridik xujjatlar,arab noibining xatlari, Devashtich ko`zg`oloni haqidadir. Bizga ma`lumki, Devashtich qo`zg`oloni bostirilgach , dastlab u avf etildi, keyinchalik Arbinjon degan erda dorga osib o`ldirildi. Bu voqea 722 milodiy yilda bo`lgan. Olimlar tomonidan o`qilgan va nashr qilingan juda yomon xolda etib kelgan (charmning ko`p erini qurt egan, chirigan, Yozuvi bir qadar o`chib ketgan) arabcha xat Devashtichning arab xalifasi noibiga xijriy 100 yilda ( milodiy 710- 718 yillar) yozgan maxsus xati edi. Unda 710 yilda Gurak tomonidan taxtdan chetlatilgan , o`zini o`ldirgan So`g`d podshosi Tarxunning bolalariga xomiy bo`lishni noibdan iltimos qilingan edi. Bu xol arab istilosi davrida So`g`dda taxt uchun kurash ham davom etganini ko`rsatsa ajab emas. Aslida Devashtich Tarxunning ikki o`g`liga xomiy bo`lgan va taxtning vorisi deb ana shu ikki bolani bilgan .SHuning uchun 710 yildan boshlab So`g`d podshosi xisoblangan Tarxunning akasi Gurakning xayot bo`lishiga qaramay Devashtich ham o`zini Panjikent xokimi, So`g`d podshosi deb e`lon qilgan. Arablar siyosati natijasida, ko`pchilik zodagonlar arablar tomoniga o`tgan. So`g`d podshosi Gurak ham Devashtichning taxtga da`vosidan va xalq orasidan qo`zg`olon qo`rqib arablar tomoniga o`tib ketgan. Mug` qal`asidan yana juda ko`plab xujjatlar topilgan, lekin boshqa xujjatlar ayrim fan mavzusi bo`lganligi uchun fikrimizni shu erda to`xtatamiz.

O'xshashlar

Ilk o`rta asrlar markaziy Osiyo shaharlari. Ko`chmanchi xalqlar hayoti

O`rta Osiyo shaharsozlik madaniyati

O`rta asrlar tarixi kursiga kirish

O`zbеkistonning mustaqil taraqqiyoti yillaridagi tarixiga oid yozma manbalar

O`rta оsiyoning XI-XIV ( 11-14 ) asrlar ijtimoiy iqtisodiy hayotini o`rganishdagi asosiy manbalar