Yozma manbalarni o‘rganish usullari hujjatlarning manba sifatidagi o’rni

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64.5 KB

Ko'chirib olish

Yozma manbalarni o‘rganish usullari hujjatlarning manba sifatidagi o’rni Reja: 1. Yozma manbalarni tavsif usuli va ularni talabalarga tushuntirish. 2. Kodikologik ma’lumotlar. 3. Asar muallifi va uning davri. 4. Asarning tarkibi va mazmuni tahlili

$Yozma manbalarni talabalarga tushuntirishning bir necha prinsipi mavjud. Birinchisi maxsus kataloglardagi manbaning tavsif prinsipidir. XIX asr oxirida paydo bilgan Yevropa mamlakatlaridagi kataloglar ichida ingliz olimi Ch.Ryoning kip tomlik arab, fors va turkiy tillardagi kataloglaridagi yozma manbani tavsiflash prinsipi uzining mukammalligi va puxta uylanganligi bilan aloshida ajralib turadi. Kuyida til prinsipi asosidagi Ch.Ryoning «Britaniya muzeyidagi turkiy kulyozmalar» (London, 1888, ingliz tilida) (Ñataloguc of the Turkish Manuscripts in the British Museum by Rieu Charles.-London: 1888. 432 p.). katalogidagi manba tavsifi prinsipini keltiramiz. Unda yozma manbaning muzeydagi tartib rakami birinchi bulib sarlavxa urnida berilib, sungra kulezmaning kodikologik xususiyatlari, varaklar soni, ulchami, saxifadagi satrlar soni, satr uzunligi, xati, ziynatlari aloxida, ixcham tarzda berilgan. Sungra asar nomi asl nusxada, ya’ni arab alifbosida va uning tarjimasi ajratilib berilgan. Sungra muallif nomi va asarning boshlanishi va oxiridagi jumlalar aslida, arab alifbosida keltirilgan. Ana undan keyin muallif tugrisidagi va asar tarkibi, mazmuni bayon etilib, tavsif oxirida asar tarixnavisligi ya’ni urganilishi tugrisidagi ma’lumotlar berilgan. Qator mavjud kataloglar asosida Izbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti olimlari ham izlaricha qo’lyozma manbalarni ilmiy tavsifga olish usulini ishlab chiqqanlar va bu ilmiy usul D.Y.Yusupova va R.P.Jalilovalar tomonidan tartib berilgan «Sobraniye vostochnix rukopisey AN RUz. Istoriya» («Tarix») nomli katalogida foydalanilgan. Ushbu «Tarix» katalogida manbaning quyidagicha tavsifi berilgan: Sarlavsha sifatida asar nomi asl nusxada va uning tarjimasi, qilyozmaning xazinadagi tartib raqami va ushbu katalogdagi raqami keltirilgan. Singra asar muallifi nomi bilan asosiy tavsif boshlanadi. Undan keyin muallif ti\risida (imkon darajasida tiliq), asar mazmunining tarkibi va qisqacha bayoni (annotatsiyasi) keltiriladi. Tavsif ixcham kodikologik ma’lumotlar-xati, qo\ozi, ziynati, xattot nomi, qilyozmaning kitobat tarixi, nuqsoni, varaqlar soni, ilchami va adabiyotlar (bibliografiya) nomlarini keltirish bilan tugallanadi.$ $Bulardan tashqari yozma manbalarni tavsiflashning qomusiy yoki ensiklopedik prinsipi sham mavjud. Biz uning namunasini «Izbekiston ensiklopediyasi» va «Izbekiston milliy ensiklopediyasi» sashifalarida kirishimiz mumkin. Kafedramizda manbashunoslik fani kiritilganda, ilk bor dars bergan prof. Sh.N.Bobobekov iz ma’ruzalarida qomus prinsipidan va qomuslardagi yozma manbalar ti\risidagi ma’lumotlardan foydalangan. B.A.Ashmedov yozma tarixiy manbalarni ikki turga bo’ladi: Oliy va mashalliy xukmdorlar mashkamasidan chiqqan rasmiy shujjatlar (yorliqlar, farmonlar, inoyatnomalar va boshqalar). Ushbu asarlarda yozma manbalar aloshida emas, balki muallif nomi ostida keltirilgan. Bundan tashqari tarixchi shar bir tarixiy davrga qisqa ta’rif bergan. Mazkur darsliklarning ijobiy xususiyati sifatida ularda daliliy ma’lumotlarni kipliligi, ilmiyligini qayd etish mumkin. Faqat ularda materiallar akademik nashrlar kabi joylashtirilgan va dars itish xususiyatlari inobatga olinmagan. A.Shabibullayevning «Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik» (T.: TDSHI. 2000) qillanmasi va A.A.Madraimov tuzgan «Manbashunoslikdan ma’ruzalar majmuasi» (T.: TDPU 2001)da yozma manbalar ti\risida talabalarga ma’lumotlar berish dars jarayoni xususiyatlarini e’tiborga olishga sharakat qilingan. Faqat A.Shabibullayev qillanmasida adabiy manbashunoslikka katta e’tibor berilgan. Unda dars quyidagi tartibda tuzilgan: 1. Mavzu nomi. 2. Adabiyotlar. 3. Dars mazmunining qisqa izoshi. Singra dars mazmuni bayoni, aloshida atamalar va oxirida savollar berilgan.$ $A.A.Madraimov tuzgan ma’ruzalar matnida dars jarayonining tartibi quyidagichadir. 1. Mavzu nomi. 2. Dars rejasi. 3. Asosiy tushunchalar. 4. Darsning mufassal mazmuni. 5. Materialni mustashkamlash uchun savollar va oxirida adabiyotlar riyxati keltirilgan. Ushbu maxsus kataloglar va darsliklardan tashqari qilyozma kitob ti\risida va sharq manbashunosligiga oid tiplam va kitoblar sham mavjud bilib, ulardagi mushim yozma manbalarning shar biriga aloshida e’tibor berilmagan. Lekin ularda eng mushimlari ti\risida matn orasida ma’lumotlar keltiriladi shamda manbalarning umumiy xususiyatlari tadqiq etilgan. Zikr etilgan darslik va qillanma, maxsus adabiyotlarning barchasida iziga xos foydali ma’lumotlar mavjudligini tan olamiz. Lekin ularning birontasini ilmiy-metodik jishatdan talabalarga manbalar ti\risida dars berish uchun mukammal namuna deb olish mumkin emas. Mavjud ilmiy adabiyotlaríèng òàshëèëè va kafedramizdagi tajribalarimiz asosida yozma manbalar ti\risidagi texnik ma’lumotlar va asar mazmuni talabalarga kompleks tarzda tushuntirishning eng samarali va ilmiy-metodik asoslarini ishlab chiqishga sharakat qilindi. Talabalarga manba ti\risida kompleks tarzda ma’lumot berish kerak. Bu esa yozma manbaning kodikologik ma’lumotlar, muallif va uning yashagan davri, asar tarkibi va mazmuni tashlili, uning tarixnavisligini tushuntirishdan iboratdir. Darsning iziga xos xususiyatlari sifatida uning rejasi, mavzuga oid asosiy tushunchalar va qishimcha kirgazmali qurollardan foydalanishni qayd etish mumkin. Yozma manbalar ti\risidagi ma’lumotlarni quyidagi tartibda tushuntirishni eng ma’qul va samarali ilmiy metodologik uslub deb shisoblayman.$ $Kodikologik ma’lumot Kodikologik ma’lumot yoki tashlil deganda yozma manba, uning muallifining nomlari va noyob qilyozmalar ti\risidagi ma’lumotlarni bayon etish tushuniladi. Bunday ma’lumotlar 5 dan 9 gacha bilishi mumkin. (Bundan ortiqcha ma’lumot talabani e’tiborini susaytirishi mumkin). Bular kodikologik yoki qilyozma ti\ risidagi ma’lumotlar shisoblanadi. Kodikologiya sizi lotincha ñodex-kodeksdan olinga bilib qilyozma kitobning iziga xos xususiyatlarini anglatadi. Kodikologik ma’lumotlar asar nomidan tashqari yana quyidagilardan iboratdir: 1. Muallifning nomi (shayot yillari); 2. Asarning yaratilgan vaqti; 3. Qo’lyozmaning tartib raqami va saqlanayotgan joyi; 4. Eng qadimgi qilyozmaning yaratilgan vaqti va joyi; 5. Qo’lyozmaning varaqlar soni va ilchami. Ularning ayrimlarini B.A.Ashmedov manbaning tashqi belgilari-qilyozma muqovasi, qo\ozi va xatidan tashqari asarning yozilgan vaqti, joyi, muallifi, yozilish sabablari, asar yozilgan vaqtdagi ijtimoiy-siyosiy mushit, deb tushuntiradi. Bular qilyozma asar ti\risidagi eng ixcham kodikologik ma’lumot shisoblanadi. Pedagog irganilayotgan manbaning ilmiy ashamiyatidan kelib chiqib, yana quydagi qishimcha ma’lumotlar bilan tildirish mumkin va ularni qilyozma asar ti\ risidagi batafsil ma’lumotlar deb atashimiz mumkin. Ular quyidagilardir: 1. Shattotning nomi va xat turi; 2. Q o’ lyozmaning kichirilgan joyi; 3. Paleografik xususiyatlari (siyoshi, qo\ozi va qilyozmaning iziga xos xususiyatlari); 4. Q o’ lyozma xotimasi-kalofon. Pedagog-mutaxasis iz bilim saviyasiga kira va ixtiyori bilan bu ma’lumotlarning barchasini yoki ulardan ayrimlarini tanlab talabalarga$ $tushuntirishi mumkin. Singgi tadqiqotlar shuni kirsatadiki, bir manba, qilyozma kitob, bitik ti\risida 60 dan ziyod texnik, kodikologik ma’lumot mavjud. Albatta bularning aksariyati faqat sof ilmiy akademik tadqiqotlarda istifoda etiladi. Oliy ta’lim tizimining birinchi bosqichi uchun asar ti\risidagi 9 ta eslatilgan kodikologik ma’lumotlarni kifoya deb iylaymiz. Asar muallifi va uning yashagan davri. Š¢lyozmadagi asar muallifi va uning yashagan davri t¢ђrisida ixcham ma’lumot keltirilishi zarur. Odatda sharš tarixchilari nomlari ixcham tarzda va t¢la keltirilishi, imkon darajasida nomlar originalda ya’ni arab alifbosida berilishi kerak. Muallifning tuђilgan yili va vafoti, yaratgan asosiy asarlari, ularning šisšacha mazmuni keltirilishi mašsadga muvofišdir. Shuningdek, muallif yashagan davr, jamiyat to’g’risida ham talabalarga tushuncha berish zarur. Asarning tarkibi va mazmuni tahlili Talabalarga manbaning kodikologik xusiyatlaridan tashqari yozma manbalardagi asarning tarkibi va umumiy mazmunini sham tushuntirish lozim. Bularni B.A.Àshmedov manbaning ichki belgilari deb atagan. Asar mazmuni va uning tarkibini tushuntirishda pedagoglar talabalarga quyidagi ilmiy ma’lumotlarni berishi zarur deb hisoblayman. 1. Asarning umumiy xarakteri; 2. Asarning tarkibini tashlili; 3. Asarning mazmunini tashlil qilish, \oyaviy-siyosiy saviyasi va ilmiy qiymatini aniqlash masalalari nazarda tutadi; 4. Asarning iziga xos xususiyatlari; 5. Asarning iz soshasiga qishgan yangiligi va uning ilmiy ashamiyatini aniqlash. Manbadagi asarning umumiy xarakteri. Manbadagi asarning umumiy xarakteri deganda, asar mazmunining umumiy tarixga, masalan, «Tarixi Tabariy», «Ravzat us-safo», «Jomi ut-tavorix» kabi asarlarga xos xususiyatlarini aniqlash nazarda tutiladi. Yoki sulolalar tarixi-«Tarixi$ $Bayshaqiy», «Tarixi salotini man\itiya» kabi asarlarga xos xususiyatlarni aniqlash tushuniladi. Bulardan tashqari yana xotira xarakterdagi manbalar-«Temur tuzuklari», «Boburnoma», «Tarixi Rashidiy» kabi asarlar xususiyatlari sham mavjud. Sof tarixiy asarlardan tashqari manba sifatida yana tazkiralar-shoirlar, adiblar va tasavuf namoyondalari ti\risidagi majmualar sham katta ilmiy tarixiy ashamiyatga ega. Din namoyondalar ti\risida agiografik xarakterdagi asarlar sham mushim tarixiy manba bilib xizmat qilishi mumkin. Bulardan tashqari yozma yodgorliklardan, ayniqsa, maktublar va shujjatlar namunalaridan manbashunoslik darslarida va shu soshaga oid maxsus tadqiqotlarda foydalanish mumkin. Bu yerda keltirilgan asar xarakteri ti\risidagi ma’lumotlar bakalavrlar uchun kifoya deb shisoblayman. Yozma manba va undagi asar ti\risidagi boshqa tafsilotlar maxsus ilmiy tadqiqotlarda istifoda etiladi. Asar tarkibining tashlili. An’anaga kira, tarixiy asarlar «Bismilloshi Rashmonu Rashim» sizidan keyin shamd, tashmid – Alloshga shamdu sano bilan boshlanadi. Singra na’t - Mushammad Pay\ambarning ta’rifi, maqtovi bitiladi. Yana tirt sashobalar – Xalifai Roshidin ya’ni ti\ri yildan yurgan xalifalar - Abubakr Siddiq, Umar, Usmon va Alilarning madshi irin oladi. Shundan keyin tarixchi iz asariga shomiylik qilgan shaxsni ulu\laydi. Aloshida ibora «Ammo ba’d» sizidan sing muallif izi va yozmoqchi bilgan asari ti\risida ixcham ma’lumot yoki shu xususida ayrim tafsilotlarni zikr etadi. Buni mualliflar muqaddima yoki debocha deb ataydilar. Mana shundan sing asarning asosiy mazmuni bayon etiladi. Tarixiy asarlarda asosan ikki uslubda voqyealar bayon etiladi. а ) Xronologik tartibda ya’ni yilma-yil. Bu tartibda «Tarixi Tabariy», «Mujmali Fasixiy», «Matla’ as-sa’dayn» va «Boburnoma» kabi asarlar yaratilgan. б ) Tarixiy asarlarda eng mushim voqyealar aloshida sarlavsha ostida bayon etiladi.$ $Bundan tashqari turli shududlarda yuz bergan voqyealar aloshida bayon etilishi mumkin. Yana ayrim tarixiy asarlarda yuqoridagi usullar aralash sholida sham kelishi mumkin. Manbaning mazmuniga qarab tashlil etish. Shar bir asarning mazmuni muallifning iz oldiga qiygan maqsad va vazifalaridan kelib chiqib yoritilgan biladi. Manbadagi asarning mazmunini yoritish juda mushim va ma’suliyatli ish bilib, kitob bilan tila tanishib chiqishni taqazo etadi. Pedagog-mutaxasis yozma manbalardagi asarning boy mazmunini talabalarga ishcham va linda tarzda bayon etishi zarur. Bunda yozma manbalar ti\ risidagi mavjud tavsif-kataloglar shamda ensiklopedik ma’lumotlardan foydalanishi mumkin. Umumiy tarixga oid asarlarning aksariyatida voqyealar bayoni iz xususiyatiga kira ikki xil bilishi mumkin: a) Boshqa tarixchilar tomonidan bayon etilgan voqyealar zikrini muallif ixcham sholda yoki aynan keltiriladi. Asarning bu qismini kompilyatsiya ya’ni izlashtirma deb ataladi. Kompilyatsiya sizi inglizcha ñompile-tuzmoq ma’nosini anglatadi. b) Muallifning shaxsan izi ma’lumot yig’ib voqyealarni bayon etgan qismi original, yangi qismi deb ataladi Manbaning iziga xos xususiyatlarini tashlil etish. Yozma manbalar ti\risida talabalarga ma’lumot berishda ularning shar birining iziga xos xususiyatlarini ajratib kirsatish juda mushimdir. Chunki shar bir manba, asar albatta boshqalardan qator xususiyatlari bilan, qaysi voqyealarni bayoni mavjudligi bilan, qay tarzda bayon etilishi bilan, qanday manfaatlarni ifoda etgani bilan izaro farqlanib turadi. Asarning iziga xos xususiyatlarini aniqlashda uning qanday tarixiy asarlarga ixshashligi, ulardan farqi, shamda qanday manbalardan foydalanib yaratilganligiga alohida e’tibor berish zarur.$

O'xshashlar

XIII-XIV asrlar yozma manbalarining O’rta Osiyo tarixini o’rganishdagi o’rni

«Avesto» ilmiy, madaniy manba sifatida

O’rta Osiyo xalqlari tarixi yozma manbalari fani predmeti nazariy metodologik asoslari

“Avesto” davlatchilik tarixini o‘rganishdagi muhim manba

Alisher Navoiyning asarlari tarixiy manba sifatida