Alisher Navoiyning asarlari tarixiy manba sifatida - Tarix - Referatlar

Alisher Navoiyning asarlari tarixiy manba sifatida

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49 KB

Ko'chirib olish

Alisher Navoiyning asarlari tarixiy manba sifatida Reja: 1.Alisher Navoiyning ijodida tarixiy mavzudagi asarlar. 2. Alisher Navoiyning tarixiy mavzudagi asarlari tavsifi. 3. «Tarixi anbiyo va hukamo» asari. 4. «Tarixi muluki Ajam» asari. 5. «Xamsat ul-mutahhirin» risolasi. 6. «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» risolasi. 7. «Holoti Pahlavon Muhammad» risolasi.

Ushbu ma’ruzada Alisher Navoiy (1441-1501) nasriy asarlarining tarixiy manba sifatidagi xususiyatlariga e’tibor bermoqchimiz. Chunki Navoiyning ulkan she’riy merosi, dostonlari va asarlari badiiy adabiyot namunasi sifatida keyoingi XX asrda ham yurtimizda juda katta e’tiborga sazovor bo‘lgan bo‘lsa-da, ammo uning tarix ilmiga qo‘shgan ulkan hissasi, bizning fikrimizcha, tarixchi olimlarimiz e’tiboridan chetda qolib keldi. Maxsus tarixiy asarlari ham faqat filologik nuqta-i nazardan o‘rganildi, xalos. Alisher Navoiy asarlarini manbashunoslik nuqta-i nazaridan tadqiq qilish uchun ming mukammal asarlar yigirma tomligini asos qilib olinish mumkin. Alisher Navoiy nasrda «Munojot», «Tarixi anbiyo va hukamo», «Tarixi muluki Ajam», «Xamsat ul-mutahayyirin», «Holoti Sayyid Hasan Ardasher», «Holoti Pahlavon Muhammad», «Vaqfiya», «Majolis un-nafois», «Nasoyim ul- muhabbat», «Mezon ul-avzon», «Munshaot», «Muhokamat ul-lug‘atayn» kabi asarlari bilan ham aruz nazariyasi, ham tilshunoslik, ham adabiyotshunoslik bilan bir qatorda tarixi ilmi taraqqiyotiga katta hissa qo‘shdi. Alisher Navoiyning tarixiy mavzudagi asarlari tavsifi «Tarixi anbiyo va hukamo» asari. Alisher Navoiyning «Tarixi anbiyo va hukamo» asari 890/1485 va 904/1498- 1499 yillar orasida tasnif etilgan bo‘lib, unda Odam Atodan boshlab, oltmish oltita payg‘ambarlar va o‘n bitta donishmandlar to‘g‘risida ixcham, lekin juda jonli va qiziqarli ma’lumotlar bayon etilgan. Ma’lumki, Alisher Navoiyga qadar ham anbiyolar haqida turli rivoyatlar, qissalar mavjud bo‘lgan. Ayniqsa, «Qur’oni karim»da va eng qadimiy manbalarda, umumiy tarixga oid Abu Ja’far Tabariyning (836-923) «tarixi ar-rusul va muluk», Abu Rayhon Beruniyning «Osor ul-boqiya», hamda Abu Sulaymon ibn Dovud binni Abu-l-Fazl Muhammad binni Dovud al-Banokatiyning (vaf. 730/1330) «Ravzatu Oli al-bob fi tavorix al-akobir va-l-ansob» (1317) yoki «Tarixi Banokatiy» (XIV asr) nomli, Hamdulloh binni Abu Bakr binni Ahmad binni Nasr al-Mustavfi Qazviniyning (vaf. 750/1350) «tarixi Guzida» (744/1343), Abulqosim

Firdavsiyning «Shohnoma», Nizomiy Ganjaviyning «Xamsa» va boshqa shu kabi asarlarda tarixiy voqealar, shuningdek, diniy tarixga oid ma’lumotlar ko‘p. O‘z davrining yirik olimi va tarixchisi sifatida Alisher Navoiy ham bunday manbalarni o‘rganib chiqqan, ular bilan yaqindan tanishgan. Bu asarlar aksariyati arab va fors tilida bo‘lgani uchun, Alisher Navoiy turkiy-o‘zbek tilida, ko‘plab qissalarni qiyosiy o‘rganish asosida o‘z asarini yaratdi. U asar mazmun jihatidan umumiy tarixga oiddir. Bu asar ikki qismdan iborat. Birinchi qismda Odam Atodan tortib, nuh, Iso, Muso, Yaqub, Sulaymon, Dovud, Yusuf va boshqa payg‘ambarlar hayotiga oid turli naqllarni bayon etadi, har bir tarix oxirida ruboiy keltirilib, ularning hayotiga lirik xotima yasaydi. Kitobning ikkinchi qismida mashhur donishmandlar hayoti lavhalari, ularning hikmatlari keltiriladi. Masalan, G‘arbda Pifagorga nisbatan bergan bir iborani Alisher Navoiy Buqrotus hakim nomidani shunday keltirilgan: «Yaxshi so‘z ko‘ngulni yoritur va yaxshi xam ko‘zning ne’mati arusidurkim, aning mahri shukrdir». Butun umri va faoliyati davomida olimlarni qadrlagan Alisher Navoiy ularning tarixini anbiyo, payg‘ambarlar tarixidan keyin, ularni birgalikda bitgani alohida tahsinga sazovor holdir. Bu kitob tarixchi, olim va shoirlarga qadimgi davr izohi uchun muhim manba vazifasini o‘tashi mumkin. Bu asarni manbashunoslik fanida alohida o‘rganish shuning uchun ham zarurki, tarixga oid asarlarda tafsilotlari keltirilmay, juda ko‘p o‘rinlarda mayg‘ambarlar va ularning hayotiga oid voqealarga murjaat qilish uchraydi. Manna shu jihatidan Alisher Navoiy asari ham tarixchi olimlar, ham tarixni o‘rganuvchi talabalar uchun katta ahamiyat kasb etadi. Shuning bilan birga, u asarda alisher Navoiyning mashhur tarixchi Sharafuddin Ali Yazdiyga munosabati bayon etilgan. Navoiy uning «Zafarnoma» asari muqaddimasini zikr qlar ekan, tarixchini «mavlono sharaf ul-millat va davla», ya’ni «davlat va millat sharafi» deb ta’riflaydi.

«Tarixi muluki Ajam» asari Alisher Navoiyning ikkinchi tarixiy asari «Tarixi muluki Ajam»dir. 890/1485 yildan so‘ng yaratilgan bu asarda Eronda hukmronlik qilgan to‘rt sulola: Peshdodiylar, Kayoniylar, Ashkoniylar va Sosoniylar to‘g‘risida ma’lumot keltirilgan. Asar oxirida Sulton Husayn Mirzo madhi o‘rin olgan. Agar biz avvalroq yaratilgan «Saddi Iskandariy» dostonida ham to‘rt sulola haqidagi ma’lumot borligini nazarda tutsak, doston yaratish jarayonida Alisher Navoiy to‘plagan ma’lumotlarni maxsus tarixga oid asar sifatida ijod qilgan ko‘rinadi. Bunda Alisher Navoiy yuqorida nomlari zikr etilgan asarlar qatorida yana Abu-l- Hayr Nasiriddin Abdulloh binni Umar ul-Qozi Bayzaviyning (vaf.685/1266) «Nizom ut-tavorix» (yozilgan 674/1275), Abu Homid G‘azzoliyning (1058-1111) «Nasihat ul-muluk» va boshqa asarlarni, xususan o‘z zamondoshi Mir Muhammad Mirxondning «Ravzat us-safo» asaridan boxabar holda, Eron tarixiga oid arab va fors tillarida tarixiy asarlardan farqli, bu kitobni turkiy tilda yaratdi. Ushbu asardagi shaxslar to‘g‘risidagi ma’lumotlar Alisher Navoiy o‘zining dostonlarida ham mavjudligini eslatib o‘tgan. Bu asar ilmiy tanqidiy matnini sharqshunos L.Xalilov tuzib, nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan edi. Afsus hamon uning tanqidiy matni chop etilmagan. «Tarixi muluki Ajam» asarini ma’lum darajada, «Xamsa», xususan «Saddi Iskandariy» dostoniga tarixiy ilmiy ilova sifatida ham qabul qilish mumkin. Uning ichidagi ma’lumotlarning she’riy ifodasi «Saddi Iskandariy»da keltirilgan bo‘lib, ularni boshqa tarixiy asarlar bilan qiyosiy o‘rganish Alisher Navoiyning tarixchi olim sifatidagi ijod qirralarini ochishga rdam berishi mumkin. «Xamsat ul-mutahhirin» risolasi Alisher Navoiyning uchinchi memuar biografik asari «Xamsat ul- mutahhirin»dir. U Abdurahmon Jomiy vafotidan so‘ng, ya’ni 898/1492 yildan keyin yaratilgan. Bu risola Alisher Navoiyning piri, ustozi va do‘sti Abdurahmon Jomiyga bag‘ishlangan bo‘lib, ikki buyuk ijodkor o‘rtasidagi g‘aroyib voqealar bayoni, Jomiyning shajarasi, asarlari nomlari va ularga berilgan baholardan iborat. Uni memuar-yodnoma asar deb atash mumkin. Ushbu risola mazmunini ikki

buyuk shaxs asarlaridagi lavhalar, xususan «Nasoyim ul-muhabbat», «Majolis un- nafois» hamda ularning o‘zaro xatti kitobati, ayniqsa, «Muraqqa’i Mir Alisher» to‘plamidagi Jomiyning dastxat maktublari boyitishga xizmat qiladi. «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» risolasi Alisher Navoiyning to‘rtinchi tarixiy asari, memuar biografik xarakterdagi risola bo‘lib, u «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» deb nomlanadi. O‘ziga «otaday» mehribon bo‘lgan Sayyid Hasan Ardasher to‘g‘risidagi asar to‘g‘ridan to‘g‘ri «Holot» ya’ni biografiya deb ataladi. Asar tasnif odobiga ko‘ra, «Bismillohir- rahmonir - rahiym» so‘zidan so‘ng keladigan «Hamd» Alloh madhi o‘rniga nasimga murojaat bilan boshlanadi, asar mazmuni shunday xarakterlanadi: «Soliki foniy va gavhari koniy, orifi maoniy Sayyid Hasani Ardasher (rahmatullohi) siyar va holotida». YA’ni bu asar «o‘tkinchi foniy dunyodagi solik, gavharlar koni va ma’nolar orifi Sayyid Hasan Ardasher biografiyasi» deb ataladi. Asar boshida muallif Sayyid Hasani Ardasherning otasi to‘g‘risida qisqa ma’lumotlarni keltiradi, undan so‘ng, Alisher Navoiy uning o‘zi ham yoshligida otasi kabi Boysung‘ur Mirzo xizmatida bo‘lgani, turli sohalar bo‘yicha bilim olganini yozadi. Temuriylar saroyida xizmat qilib, doim hurmat va e’tiborda bo‘lgani, hatto Sulton Husayn Mirzo unga katta davlat lavozimini taklif qilganida, dunyo ishlaridan yuz o‘girib, darveshlikni ixtiyor etganini zikr etadi. Risolada Sayyid Hasan Ardasherning tarixi, uning badiiy didi, turkiy va forsiy tildagi adabiyotni yaxshi bilishi, imom G‘azzoliyning «Kimiyo-i saodat», Fariduddin Attorning «Mantiq ut-tayr» asarlarini xush ko‘rishi, hayotida bo‘lib o‘tgan voqealar tafsilotilarining eng muhimlari zikr etiladi. Natijada, kitobxon ko‘z o‘ngida Temuriylar zamoni ziyolilarining yorqin vakili siymosi tarixi namoyon bo‘ladi. O‘sha davr ijtimoiy hayotiga tasavvur ta’limoti katta ta’sir o‘tkazganini ko‘ramiz. Chunki, e’tiqod yuzasidan Sayyid Hasan Ardasher davlat lavozimidan voz kechgen shaxsdir. Sayyid Hasan Ardasher nomini Alisher Navoiy o‘zining «Majolis un-nafois», «Nasoyim ul-muhabbat» asarlarida chuqur hurmat bilan yod etadi. Umuman, «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» risolasi Temuriylar davri ijtimoiy-madaniy

hayotini aks ettirgan muhim tarixiy manbadir. Unda Alisher Navoiy o‘zining hayotida juda katta rol o‘ynagan katta zamondoshi Sayyid Hasan Ardasherga munosib tarixiy yodgorlik o‘rnatadi. «Holoti Pahlavon Muhammad» risolasi Alisher Navoiyning beshinchi tarixiy asari ham memuar biografik xarakterdagi risola bo‘lib, unda o‘sha davrning eng mashhur va benazir kurashchisi va turli fanlar bilimdoni to‘g‘risidagi «Holoti Pahlavon Muhammad»dir. Alisher Navoiy «Majolis un-nafoyis» asarida ushbu shaxs to‘g‘risida quyidagi ma’lumotni keltiradi: «Pahlavon Muhammad Kushtigirkim, ko‘p fazoyil bila orastadurkim, kushti bovujud ulkim, uning andoq haq va mulkidurkim, ma’lum emasikm, hargiz bu fanda andoq paydo bo‘lmish bo‘lg‘oy. O‘zga fazoyiliga ko‘ra va din martabasidur, musiqiyda idvor ilmida davrining benaziridur, chun kamoloti izhor min ash-shamsdur, sharh qilmoq ehtiyoj ermas». Risolada biz Pahlavon Muhammadning o‘z davrining benazir kishisi bo‘lganligi, qirq yil davomida alisher Navoiyga mehribonchilik ko‘rsatganligi, favqulodda xotiraga egaligi, barcha zamondoshlari izzat hurmatiga sazovor bo‘lgan, yuksak axloqiy fazilatlarga ega kurashchi ekanligini ko‘ramiz. Uni barcha kechik zamondoshlari, Zahiriddin Muhammad Bobur, Zayniddin Vosifiy, Mirza Muhammad Haydar ham ajoyib kurashchi va oliyjanob inson, bastakor ekanligini tasdiqlaydilar. Bu asarda temuriylar davri XV asr ikkinchi yarmi madaniy hayotiga oid qimmatli ma’lumotlar keltirilishi bilan muhim xususiyat kasb etadi. Bu risola ham avvalgi «Xamsat ul-mutahayyirin» va «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» kabi XV asr ikkinchi yarmi Temuriylar davri tarixi to‘g‘risidagi qimmatli manbadir. Nomlari zikr etilgan besh sof tarixiy asarlardan tashqari Alisher Navoiy quyidagi asarlari, ya’ni «Mahbub ul-qulub», «Majolis un-nafois», «Munshaot», «Nasoyim ul-muhabbat» va hatto sof lingvistik xarakterdagi «Muhokamat ul- lug‘atayn» asarida ham tarix ilmi uchun muhim ma’lumot bor. Alisher Navoiy tarixchi olim sifatida asarlarida, xususan «maxbub ul- qulub»da ijtimoiy guruhlar to‘g‘risidagi mulohazalarni bayon etgan, «Majolis un-

nafois» asarida 450 dan ortiq davlat arbobi shoir va san’at shaydolari haqida, «Nasoyim ul-muhabbat» asarida esa 750 dan ziyod avliyolar to‘g‘risdagi ma’lumotlar keltirilgandir. «Vaqfiya» asarida esa Alisher Navoiyning qanday mol-mulk egasi bo‘lgani, hamda ularni jamiyat uchun vasiyat qilganligi bayon etiladi. Alisher Navoiyning «Munshaot» asari, hamda u tartib bergan «Muraqqa’ Mir Alisher»da jamlangan maktublar mazmuni, Alisher Navoiyning hayoti va faoliyati turli qirralarini va o‘z davri ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayotini yoritishda juda katta tarixiy, ilmiy ahamiyatga ega hujjatlardir. U tartib bergan Xoja Ubaydulloh Ahror, uning muridlari va Abdurahmon Jomiyning dastxat maktublarini tartibga keltirib, maxsus «Muraqqa’ Mir Alisher» nomli dastxat avtograflardan iborat qimmatli 594 ta maktubni kitob holiga keltirgizib, bizga meros qoldirgan. Ushba muraqqa’ asosida doutorlik dissertatsiyasini yozib sharqshunos Asomiddin O‘rinboyev tarix fanlari doutori degan unvonga ega bo‘ldi. Keyingi yillarda olim ular to‘g‘risida rus, tojik, fors va ingliz tillarida bir necha kitob chop etib Alisher Navoiyning tarix sohasidagi ko‘rsatgan xizmatini dunyoga namoyish etdi. Alisher Navoiy yirik tarixchilar Muhammad Mirxond, Davlatshoh Samarqandiy va G‘iyosiddin Xondamirlarning homiy va murabbiysigina emas, balki original tarixiy asarlari ijodkori sifatidagi xizmatlari ham alohida e’tiborga loyiq, deb o‘ylaymiz. Amir Temurning o‘zi tarix ilmi taraqqiyotiga juda katta e’tibor berdi. Sultoni sohibqiron o‘z «Tuzuklar»ini yaratib, o‘zbek davlatchiligi taraqqiyotiga bebaho hissa qo‘shdi. Mirzo Ulug‘bek «Tarixi arba’i ulusi Chingiziy»nomli juda qimmatli tarixiy asarni ta’lif qilishda shaxsan o‘zi qatnashdi. Bundan tashqari bu davrda yashab ijod etgan jahonga mashhur tarixchilar G‘iyosiddin Ali, Nizomiddin Shomiy, Sharafuddin Ali Yazdiy, Hofizu Abru, Mu’iniddin Natanziy, Abdurazzoq Samarqandiy, Muhammad Mirxond, G‘iyosiddin Xondamir va boshqalar asarlari hamon mutaxassislar uchun qimmatli tarixiy manba, bitmas-tuganmas xazinadir.

Alisher Navoiyning «Vaqfiya» asarida zikr etilgan mol-mulk ham uning o‘z davri yirik mol-mulk, davlat egasi ekanligini ko‘rsatadi. Mirzo Muhammad Haydarning yozishicha, Alisher Navoiyning bir kunlik daromadi o‘n sakkiz ming shohruxiy ekan. Tarixchining yozishicha, Sulton Husayn davlat tepasiga kelgach, butun marhamatini Alisher Navoiyga ko‘rsatadi. U esa o‘z o‘rnida mol-mulkini yurt obodonchiligi, olimu-fozillarga homiylik qilishga qaratgan. Tarixchilar G‘iyosiddin Xondamir, Zahiriddin Bobur va boshqalarning yozishicha, alisher Navoiycha hech kim ko‘p binoi-hayr, xalq uchun imoratlar va binolar qurmagan ekan. Ahli fazl va hunarga murabbiy va muqavviyligi ham juda mashhur. Alisher Navoiy o‘zining tarixiy asarlarida bo‘lib o‘tgan voqea va hodisalarga, shaxslarga baho berishda yuksak insonparvarlik g‘oyalaridan kelib chiqdi. Uning tarixchi olim sifatidagi amaliy faoliyati turkiy o‘zbek tilidagi tarix ilmini yuksaklikka ko‘tardi. Maxsus asar, ixcham risola, tazkira va maktublar yaratib, turkiy tildagi tarix ilmining keyingi rivoji va taraqqiyoti uchun zamin yaratdi. Alisher Navoiy o‘zining «Muhokamat l-lug‘atayn» asarida siyosiy hokimiyat va til, madaniyat siyosati xususida quyidagi haqli fikrlarni bayon etadi: «...to mulk arab xulafosi va salotinida erdi, falak ul vaqtda nazm dabiriga arab tila birla jilva berdi...» YA’ni mamlakatlar arab xalifalari va sultonlari davrida she’riyat kotibi arab tilida ijod etdi. Mamlakatlarning ba’zilarida «sort salotini mustaqil bo‘ldilar, ul munosabat bila frsigo‘y shuaro zuhur qildilar». «To mulk arab sort salotinidin turk xonlarg‘a intiqol topti, Huloguxon zamonida sultoni sohibqiron Temur Ko‘ragon zamonidin farzandi xalafi Shohruh Sultonning zamonining oxirigacha turk tili bila shuaro paydo bo‘ldilar». Alisher Navoyining yuqorida keltirgan muhim fikri faqat she’riyatga emas, balki umuman madaniyat, shu jumladan tarix ilmiga ham to‘la tadbiq etsa bo‘ladi. Buning yorqin misoli sifatida Alisher Navoiy yaratgan nasriy asarlar bo‘lib, ularni keyincha Zahiriddin Muhammad Bobur, Darvish Muhammad Buxoriy, Abulg‘oziy Bahodirxon, Munis, Ogahiy, Bayoniy va boshqalar davom ettirdilar.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. 1. O‘zbek adabiyoti tarixi. Besh tomlik. 2 tom. XV asrning ikkinchi yarmi.-T.: 1972. 2. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. Yigirma tomlik. O‘n oltinchi tom. Tarixi anbiyo va hukamo. Matnni nashrga tayyorlovchi L.Xalilov.-T.: O‘zR FA «Fan» nashriyoti. 2000. 97-194 betlar. 3. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. Yigirma tomlik. O‘n oltinchi tom. Tarixi muluki Ajam. Nashrga tayyorlovchi L.Xalilov.-T.: O‘zR FA «Fan» nashriyoti. 2000. 196-257 betlar. 4. L.Xalilov. Texnologicheskoye issledovaniye sochineniye Alishera Navai «Tarixi muluki Ajam». Avtoref. Diss.. kand. Filol. Nauk.-T.: 1975 5. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. Yigirma tomlik. O‘n beshinchi tom. Xamsat ul-mutahayyirin. P.Shamsiyev matni asosida tarjima va izohllarni to‘ldirib, nashrga tayyorlovchi S.G‘aniyeva.-T.: O‘zR FA «Fan» nashriyoti. 1999. 5-85 betlar.

O'xshashlar

«Avesto» ilmiy, madaniy manba sifatida

Amir Temur va Temuriylar davri tarixi tarixshunosligi

Jahon ma`naviy madaniyati tarixida Sharq mutafakkirlari yaratgan siyosiy ta`limotlarning tutgan o`rni

“Avesto” davlatchilik tarixini o‘rganishdagi muhim manba

Tarixiy muzeylar