Jahon ma`naviy madaniyati tarixida Sharq mutafakkirlari yaratgan siyosiy ta`limotlarning tutgan o`rni - Tarix - Referatlar

Jahon ma`naviy madaniyati tarixida Sharq mutafakkirlari yaratgan siyosiy ta`limotlarning tutgan o`rni

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1.Jahon ma`naviy madaniyati tarixida Sharq mutafakkirlari yaratgan siyosiy ta`limotlarning tutgan o`rni. 2. Uyg`onish davri O`rta Osiyo mutafakkirlarining siyosiy qarashlari . 3. Amir Temurning siyosiy qarashlari va davlatni idora qilish usullari.

www.arxiv.uz Jamiyat hayotida ro`y beradigan har bir o`zgarish ma`lum bir tarixiy sharoitning mahsuli hisoblanadi. “Siyosatshunoslik ” fanida o`rganiladigan masalalar ham turli tarixiy sharoitlarda ro`y bergan. Bu o`zgarishlarni ilmiy-nazariy jihatdan o`rganish zarurligi “Siyosatshunoslik ”ning fan sifatida vujudga kelishida muhim ahamiyatga ega bo`lgan. “Siyosatshunoslik” fanining vujudga kelishi va rivojlanishidagi dastlabki tarixiy sharoit – bu davlatning paydo bo`lishidir. Davlatning paydo bo`lishi bilan jamiyatning siyosiy hayoti va siyosiy munosabatlari shakllanib bordi. Davlat munosabatlarni yo`lga qo`yish va ularni tartibga solish jarayonida jamiyatning siyosiy namoyondasiga aylanib bordi. Davlatning vujudga kelishi kabi siyosiy partiyalar va tashkilotlarning vujudga kelishi ham jamiyatning siyosiy hayotida ro`y bergan muhim siyosiy o`zgarishlardan biri bo`ldi. Siyosiy partiyalarning vujudga kelishi bilan siyosiy munosabatlar yanada takomillashdi va ularning jamiyat hayotida ta`siri kuchayib bordi. Siyosiy harakatlarning shakllanishi va ularning jamiyat hayotidagi roli hamda ahamiyati masalasini o`rganish ham “Siyosatshunoslik ”ning fan sifatida vujudga kelishida muhim tarixiy sharoit sifatida rol o`ynadi. Jamiyatning siyosiy hayotida ro`y bergan muhim o`zgarishlardan biri xalqaro tashkilotlarning vujudga kelganligidir. Hozirgi kunda dunyoda bunday tashkilotlarning umumiy soni qariyb ikki yuzga yaqinni tashkil etadi. Ayniqsa, “Siyosatshunoslik” fanining vujudga kelishi va rivojlanishida siyosiy qarashlarning roli va ahamiyati benihoyat kattadir. Bu qarashlarda jamiyatning siyosiy hayotida ro`y bergan voqea- xodisalar, o`zgarishlar va ularga bildirilgan munosabat u yoki bu darajada o`z aksini topgan. Dastlabki siyosiy qarashlarning paydo bo`lishi eramizdan avvalgi SH ming yillikning oxiri va 1 ming yillikning boshlariga to`g`ri keladi. Bu davrda qadimgi Hindiston va Xitoyda dastlabki quldorlik davlatlari paydo bo`lgan. O`sha paytlarda bu davlatlarda olib borilgan siyosatning ayrim masalalari “Manu qonunlari”, “Mahobhorat” singari asarlarda bayon qilingan. O`rta Osiyoda

www.arxiv.uz dastlabki siyosiy qarashlar zardushtiylarning muqaddas kitobi “Avesto”da, diniy qobiqqa o`ralgan Zardushtning siyosiy qarashlarida o`z aksini topdi. IX asrdan boshlab arab xalifaligi zulmi ostida moddiy ahvoli yomonlashgan mahalliy xalqlarning kelgindi bosqinchilarga qarshi bir qancha yirik qo`zg`olonlari bo`ldi.Bu qo`zg`olonlarning aksariyati karmatlik (asoschisi Hamdam Karmat nomidan olingan), bayrog`i ostida o`tdi. Karmatlik diniy-falsafiy ta`limot bo`lib, islomga yangicha izoh berishga intildilar, ijtimoiy qarashlarida esa qishloqda dehqonlar jamoasiga qaytish, barcha kishilarning mulkiy tengligi g`oyalarini targ`ib qildilar. O`tmishning buyuk mutafakkirlari Ro`dakiy, Nosir Husrav, Ibn Sino kabi olimlar bu harakatga xayrixohlik ko`rsatganlar. Ular dunyo hodisalariga aql-mantiq ko`zi bilan qarashga, ilm-fanni o`rganish, tabiat qonunlarini tushinib olishga, qadimgi grek falsafasini chuqur o`rganishga va yangi, mahalliy sharoitga moslab tadbiq etishga harakat qildilar. O`rta Osiyoning ilg`or fikrli mutafakkirlari xalq ommasini bilim, ma`rifatli qilishga harakat qildilar. Ularning ilg`or fikrlari, ilmiy, ijtimoiy qarashlari jamiyat taraqqiyotida katta ahamiyatga ega bo`ldi, shu bilan birga arab istilochilari zulmiga qarshi kurashda g`oyaviy tayanch bo`ldi. O`rta Osiyo xalqlarining arab xalifaligi hukmronligiga qarshi olib borgan kurashi IX-X asrlarga kelib muvaffakiyat bilan yakunlandi. Xalkimizning siyosiy mustaqillikka erishishi fan va madaniyatning gurkirab usishiga keng imkoniyat yaratib berdi. X asrda O`rta Osiyo ilg`or fikr, ilg`or fan va adabiyot markaziga aylandi, bu davrda yashab ijod etgan Ro`dakiy, Al-Xorazmiy, Firdavsiy, Farg`oniy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino va boshqa ko`plab vatandosh ajdodlarimizning yaratgan asarlari faqat sharqdagina emas, balki g`arbda ham keyingi asarlarda ilm-fanning taraqqiyotiga katta ta`sir ko`rsatgan, insoniyat madaniy merosiga qo`shilgan zo`r hissa bo`ldi. O`rta Osiyo xalqlarining buyuk mutafakkiri, jahon madaniyatiga katta hissa qo`shgan mashhur faylasuf, endiklopedist olim Abu Nasr Muhammad Forobiy (873-950y.y.) Sirdaryo bo`yidagi Forob shahrida, turkiy qabilalardan bo`lgan, harbiy xizmatchi oilasida tug`ildi. Boshlang`ich ta`limotni o`z yurtida olgandan

www.arxiv.uz keyin o`qish-o`rganish uchun Toshkent, Samarkand, Buxoroda bo`ldi. Keyinrok ma`lumotini oshirish uchun arab xalifaligining madaniy markazi bo`lgan Bog`dodga keladi. U yerda fanning turli sohalarini o`rganadi, Qadimgi yunon faylasuflari asarlari bilan chuqur tanishadi, asosan ilm bilan shug`ullanadi. 950- yilda Damashqda vafot etdi. Forobiy O`rta Asr davri tabiiy-ilmiy va ijtimoiy bilimlarining deyarli barcha sohalarida 160 dan ortik asar yaratdi. Uning asarlarini ikki guruhga ajratish mumkin: I-yunon faylasuflari va tabiatshunosliklarning ilmiy meroslarini izohlash, sharhlash va o`rganishga bag`ishlangan asarlar; 2. -fanning turli sohalariga oid mustaqil, original asarlar.Forobiy Qadimgi Yunon mutafakkirlari Platon, Aristotel, Yevklid, Ptolomey va boshqalarning asarlariga sharhlar yozdi. Ayniksa, Aristotel asarlarini o`rganish, g`oyalarini targ`ib qilish va rivojlantirishda Forobiyning xizmatlari bebahodir.U Aristotelning «Metafizika», «Etika», «Kategoriyalar», «Ruh haqida», «Topika», «Analitika» va boshqa asarlariga sharhlar yozib, Aristotel ta`limotini chukur va xar tomonlama bilishi bilan shuhrat kozondi. Aristotel O`rta Asr Sharqida nihoyatda mashhur bo`lib, Arastu nomi bilan «Birinchi muallim» deb atalar edi.Forobiy Aristotel asarlarini yaxshi bilganligi va shu kabi serqirra, etsiklopedik bilimga ega bo`ganligi uchun «Ikkinchi muallim» («Muallimi soniy»), «Sharq Aristoteli» degan buyuk unvonga sazovor bo`ldi. Forobiyning sharhlari faqat Sharqqagina emas, balki O`rta Asr Yevropasini ham Qadimgi Yunon ilmi bilan tanishtirishda katta rol o`ynadi. Forobiyning o`zi yaratgan mustaqil asarlarini mazmuniga ko`ra: A) falsafaninigumumiy masalalariga («Masalan manbai», «Qonunlar haqida kitob»va hakozolar); B) inson bilish faoliyati, uning shakllari, bosqichlari va usullariga («Yoshlarning aqli haqida kitob», «Isbot kitobi», va boshqalar); V) falsafa va boshka konkret fanlarning mazmuni va predmetiga («Ilmlarning kelib chiqish», «Falsafaga izohlar» va boshqalar);

www.arxiv.uz G) arifmetika, geometriya, astronomiya, musiqaga oid («Hajm va miqdor haqida so`z», «Fazo geometriyasiga kirish», «Astrologiya qoidalari haqida»… «Musiqa haqida va boshqalar»); D) fizika, kimyo, optika, biologiya, meditsinaga oid («Fizika asarlari haqida kitob», «Alkimyo ilmining zarurligi», «Inson a`zolari haqida kitob», «Hayvon a`zolari haqida kitob» va boshqalar); YE) tilshunoslik, she`riyat, notiqlik, san`at, hattotlikka, oid («SHe`r va qofiya haqida so`z», «Ritorika haqida», «Lug`atlar haqida kitob», «Hattotlik haqida kitob»); YO) ijtimoiy-siyosiy hayot, davlatni boshqarish, ahloq, tarbiya, xuquqshunoslik, pedagogikaga oid («Baxt-saodatga erishish yo`llari haqida kitob», «Shaharni boshqarish», «Urush va tinch turmush haqida kitob», va boshqalar) kabi guruhlarga bo`lish mumkin.Forobiy o`z asarlarini O`rta Asr Sharq mamlakatlarida ilmiy, adabiy til hisoblangan arab tilida yozgan.Forobiy ko`p tillarni bilgan, arab, fors tillarida falsafiy mazmunda yozgan she`rlari saqlanib qolgan.Forobiyning asarlari o`sha davr ijtimoiy-falsafiy, ilmiy va madaniy hayotida, juda boy ma`lumotlar beradi.Forobiyning asarlari XII asrdan boshlab lotin va boshqa xalqlar tillariga tarjima qilinib, dunyoga keng tarqaldi. Forobiy siyosiy qarashlarining shakllanishiga Sharqning qadimgi ilg`or madaniyati an`analari, arab xalifaligi va feodal tuzumga qarshi xalq harakatlari, O`rta asr tabiiy-ilmiy tafakkur yutuqlari, yunon falsafiy merosi ta`sir ko`rsatdi.Forobiy O`rta asrlar sharoitida birinchi bo`lib jamiyatning kelib chiqishi, maqsad va vazifalari haqida izchil ilmiy ta`limot yaratdi.Bu ta`limot ijtimoiy hayotning ko`p masalalari-davlatni boshqarish, ta`lim-tarbiya, ahloq, diniy e`tikod, urush va yarash va boshqalar qamrab olingan.U «Ideal shahar aholisining maslagi» asarida, kishilar yashash uchun ko`p narsaga ehtiyoj sezadi, yolg`iz o`zi ularga erisha olmaydi, ularga erishish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj sezadi.Jamoa har bir kishiga yashash va yetuklikka erishish uchun zarur bo`lgan narsalarni yetkazib beradi.Shuning uchun insonlar ko`plashib ma`lum joyga o`rnashadilar, natijada inson jamoasi vujudga keladi, deb yozadi.Forobiy fuqarolar shahar ijtimoiy

www.arxiv.uz uyushmasining yetuk shakli, insoniyat kamolatiga erishuvining zaruriy vositasi deb hisoblaydi.Forobiy xalqlarni tinchlikka, o`zaro hamkorlikka chaqiradi, dunyoda yagona inson jamoasini tuzishni orzu qiladi.U inson qadr-qimmatini kamsituvchi jamiyatga qarshi chiqib, doimiy urushlar va bosqinchilikka asoslangan hokimiyatni adolatsiz, johil hokimiyat sifatida qoralaydi. Forobiy «Davlat arbobining hikmatlari», «Fuqarolik siyosati», asarlarida davlatga bo`lgan qarashlarini bayon etgan.Uningcha davlat adolatli yoki adolatsiz bo`ladi.O`z faoliyatini yaratish, qurish va ijod asosida tuzgan davlat adolatli davlat bo`ladi.Bunday davlatda ijodiy faoliyat va ilm-fan qadrlanadi, ilm-fan kishi idrokining ko`p narsalar sirini tushinishga, kelgusini oldindan ko`rishga imkon beradi. «Har qanday yaxshilikka inson o`z aqli bilan tanlab oladi», -deb yozadi Forobiy, -kishilar o`z foydalari va orzularini birlashtirganidagina adolatli davlatni vujudga keltiradilar va baxtli hayot kechiradilar» «.Baxt-saodatga erishuv haqida risola» asarida o`zi orzu qilgan ideal jamiyatni tasvirlab, davlatning vazifasi insonlarni baxt-saodatga olib borishdir, bu esa ilm -fan va yaxshi axloq yordamida qo`lga kiritiladi, deb yozadi.Forobiy davlatni yetuk shaxs (monarxiya), yetuk hislatlarga ega bo`lgan bir necha shaxslar (aristokratiya), saylangan shaxslar (demokratiya) yordamida boshqarish shakllari eng yaxshi shakllar, deb hisoblaydi. Forobiy orzu qilgan ideal jamiyatida kishilarning bir qancha tabaqalarga, guruhlarga bo`linishini ko`rsatadi.Lekin guruhlarga bo`linishida kishilarning diniy mazhablari emas, balki tabiiy xususiyatlari, aqliy iqtidori, bilimi, hayotiy tajribalarini asos qilib olish kerak. Forobiy o`z davrining farzandi edi, shuning uchun ham u o`z zamoni qobig`idan chiqib ketolmas edi.Biroq shunday bo`lsada, diniy fanatizm xukmronlik qilgan O`rta asr sharoitida uning dunyoqarashi o`z zamoni uchun ilg`or ilmiy, gumanistik dunyoqarash bo`lib, ijtimoiy tafakkur taraqqiyotiga buyuk hissa bo`lib qo`shildi.Uning ilg`or siyosiy qarashlari Beruniy, Nizomiy, Sa`diy, Jomiy, Navoiy, Bedil, Ahmad Donish va boshqalar ijodida rivojlantirildi. Abu Rayxon Beruniy Muxammad ibn Ahmad (973-1048) qadimiy Xorazm poytaxti Kat shaxrida tug`ilib, Xorazmda o`sib ulg`aygan, O`rta Asrning buyuk

www.arxiv.uz enpiklopedist olimi.U o`z davrining hamma fanlarini puxta egallab, bu fanlar taraqqiyotiga shunday muhim hissa qushdiki, uning nomi jahon fanining buyuk siymolari qatoridan joy oldi. O`z davrida ma`lum bo`lgan barcha fanlardan chuqur ma`lumot olgan, qomusiy bilimga ega bo`lgan buyuk olim, 22-23 yoshlardayoq ilmiy-tanqidiy dunyoqarash tizimini yarata boshladi. Beruniy tabiiy fanlarga behisob hissa qo`shdi, bu sohadagi kashfiyotlari bilan o`z davrida ancha ilgarilab ketdi.Fikrimizning isboti uchun astronomiya sohasida Beruniy chiqargan xulosalarga qariyb 500 yildan keyin kelgani uchun italyan olimi Jordano Bruno tiriklayin o`tda kuydirib yuborganligini, Galileo Galiley ta`qib etilganligini eslash kifoya. Beruniy fanning hamma sohasida samarali ijod etdi.Uning ilmiy merosi juda keng va rang-barang.Akademik Krachkovskiy I.Y. «Bu olim kiziqqan va ijod etgan sohalarini sanab chiqishdan ko`ra, kiziqmagan sohalarini sanab chiqish osonroq»,- degan edi.Beruniyning ko`pgina asarlari o`z zamonasida o`ziga xos ensiklopediya hisoblangan.Uning ilmiy ishlari o`zi yozib ketgan ro`yxatga ko`ra 152 kitob va risolalar joylangan.Afsuski, hozircha olimning 28 asarigina ma`lum, qolganlari bizgacha yetib kelmagan, yoki hali topilgani yo`q. Abu Rayxon Beruniy ijtimoiy fanlar sohasida ham samarali ishlar qildi.Uning bu sohadagi qarashlari «Oq kiyimlar va karmatiylar haqida kitob», «Yodgorliklar», «Hindiston», «Xorazm xabarlari haqida kitob», «Sulton Mahmud davri tarixi…»va boshqa kitoblar orqali bizgacha yetib kelgan.Uning asarlari ayniqsa, tarix fani uchun ahamiyatli bo`lib, «Yodgorliklar» asarida islomgacha bo`lgan butun bir davr davomida yunonlar, rimliklar, eroniylar, so`g`diylar, xorazmliklar, xristianlar, yahudiylar, islomgacha bo`lgan arablar va boshqa xalqlarning turmushi , an`analari, bayramlari, ma`naviy hayoti va podsholari, mashhur kishilari haqida qimmatli ma`lumotlar beradi. U asosan kishilarni ilmga, fanga qiziquvchi ma`rifatlilar va undan bexabarlar toifasiga ajratgan.U tarixiy hodisalarni bayon qilish va izohlashlarda diniy, irqiy nuqtai nazaridan emas, balki xolisonalik pozitsiyasida turishlikni talab qildi.

www.arxiv.uz Ijtimoiy hodisalarga baho berishda, tekshirishda va tushuntirishda geografik muhit, kishilarning moddiy ahvoli va ehtiyoji kabi omillar roliga katta e`tibor bergan.U davlat tuzumining yakka hokimlik (monarxiya) shaklini tan olgan, nasldan naslga o`tishni, umuman tug`ri deb hisoblasada, u yoki bu davlat arbobining hokimiyatni boshqarishga yaroqliligi, uning davlatga rahbarlik qilish qobiliyatiga bog`liq deb hisobladi.Mamlakatning obodonliligi ilm-fanning rivojlanishiga bog`liq, odamlarning baxti bilim va ma`rifatdadir, deydi u. Buyuk vatandoshimizning falsafiy va ilmiy qarashlari o`sha davrdayoq keng tarqaldi, ilm- fanning keyingi taraqqiyotiga zo`r ta`sir o`tkazdi. Jahon madaniyatiga katta hissa qo`shgan, O`rta asrning buyuk ensiklopedist olimlaridan biri vatandoshimiz Abu Ali ibn Sinodir.U «Sharq va G`arb donishmandi» nomini olib, «Shayxur Rais», ya`ni, «donishmandlar raisi» unvoniga erishgan, Yevropada Avitsenna nomi bilan mashhurbo`lib,shoirva tuzuvchi,tabobat,tabiatshunoslik,astronomiya,matematika,falsafa,musiqa,huquq , falsafa sohasida asarlar yozdi.Ibn Sino 980-yilda Buxoroning Afshona kishlog`ida tug`ildi.Buxorodagi eng yaxshi olimlar qo`lida tahsil oldi, o`sha davrda dunyodagi eng boy kutubxona bo`lgan Somoniylar kutubxonasida mustaqil mutolaa qilib, o`z zamonasining eng bilimdon kishilaridan biri bo`lib yetishdi.U meditsinaga oid 40 dan ortiq,astronomiya va tabiiy fanlarga oid 30 ga yaqin, falsafa,mantiq,iloxiyotga doir 185 ta ilmiy ish, barcha musiqaga oid 3 ta kitob, barcha ilmiy asarlari 260 dan ortiq bo`lib, ulkan ilmiy meros qoldirdi.O`zining ilm sohasidagi roliga to`g`ri baho bera olgan ulug` olimning: «Qaro yer qa`ridan toxovusi zuxal, Koinot mushkulini borin qildim hal. Ko`p mushkul tugunni angladim,yengdim, Yechilmay qolgani birgina ajal,»-deb yozishi bejiz emas edi.Haqiqatni izlash, dunyo sirlarini anglashga intilish ulug` olim hayotining asosiy mazmunini tashkil qiladi. Ibn Sinoning falsafiy, ijtimoiy qarashlari Forobiy asarlari ta`sirida shakllanadi. Uning fikricha, falsafaning vazifasi barcha mavjud narsalarni, ularning

www.arxiv.uz kelib chiqishi, tartibi, o`zaro munosabati, biridan ikkinchisiga o`tishlarini har tomonlama o`rganishdan iborat. Uning fikricha, tabiat-materiya abadiy bo`lib, ichki qonuniyat asosida mavjuddir. Masalan, avval tog`-toshlar,so`ng o`simliklar, hayvonot dunyosi va taraqqiyotning yakuni sifatida inson vujudga kelgan.Inson boshqa barcha hayvonot olamidan tili, aqli, tafakkur qilish qobiliyati bilan farq qiladi. Real voqea va hodisalarni chuqur o`rganish, fan bilan shug`ullanish insongagina xosdir. «Aql har qanday bilim va amaliy faoliyatning mezonidir.Aql tarozisida o`lchanmagan har qanday bilim chin bo`lolmaydi, demak u xaqiqiy bilim emas»,- deb yozadi ibn Sino. Ibn Sino tabiiy va falsafiy ilmlarni ikkiga bo`ladi: nazariy va amaliy bilimlar.Nazariy bilimlar inson faoliyati bilan bog`liq bo`lmagan narsalar to`g`risidagi ilmlar (tabiiy fanlar) deb ta`riflanadi.Amaliy ilmlar esa inson faoliyati sohasi bilan bog`liq.Nazariy bilimlar haqiqatni anglashga, amaliy bilimlar yaxshi ishlarni boshqarishga qaratilgan.Falsafaning nazariy qismini ibn Sino uchga bo`ladi: 1.Oliy darajadagi ilm- metafizika. 2.O`rta darajadagi ilm-matematika. 3. Quyi darajadagi ilm-ya`ni tabiatshunoslik Falsafaning amaliy qismi ham uchga bo`linadi: 1.Shaxs haqidagi ilm. 2.Insonlarning o`zaro munosabatlari haqida ilm. 3.Davlatni, mamlakatni boshqarish ilmi. Nazariy- amaliy bilimlarning har uch turi o`z navbatida alohida ilmlardan tashkil topadi, masalan: tabiatshunoslik-minerologiya,meditsina,kimyo va boshqalardan iborat.Umuman ibn Sino 29 ilm tarmog`i haqida gapirib, ularga ta`rif bergan, asosiy tushunchalar-kategoriyalarga sharhlar bitgan. Ijtimoiy siyosiy masalalarda ibn Sino progressiv pozitsiyada turdi.Ibn Sino ahloqiy fazilatlarni ulug`laydi, insonlarda kamtarlik, hurmat, to`g`rilik, mardlik, sofdillik, jasurlik kabi xulqiy qoidalarga alohida ahamiyat beradi. Ibn Sino jamiyat kishilarining o`zaro kelishuvi asosida qabul qilinadigan adolatli qonunlar

www.arxiv.uz yordamida boshqarilishi lozimdeb hisoblaydi.Jamiyatning barcha a`zolari bu qonunlarga itoat etishlari kerak, qonunni buzish, unga bo`ysunmaslik, adolatsizlik jazolanmog`i kerak. Ibn Sino o`zining boy ilmiy merosi bilan jahon madaniyati rivojida katta rol o`ynaydi.Uning ijodi sharq va g`arb ilmiga katta ta`sir qildi.Asarlari XII asrdan boshlab Yevropa tillariga tarjima qilinib, darslik vazifasini bajardi.XVII asrda tabiatshunos Karl Linney bir o`simlikni uning sharafiga Avigeniya deb nomladi. Sharq va Yevropada xususan, uyg`onish va so`nggi davrlarda uni chuqur hurmat bilan tiliga olmagan va ustoz deb bilmagan biror-bir yirik olim va mutafakkir deyarli yo`q. O`rta Osiyoda siyosiy qarashlar rivojida va amaliy siyosiy boshqaruvda Temuriylar davlati (1370-1507y) tarixiy tajribasiga ham to`xtalib o`tmoq zarur. Temuriylar davlatining asoschisi Amir Temur-Temur ibn Tarag`ay 1370-1405 yillarda Movarounnahr, Xorazm, Eron, Iroq, Ozorbayjon va Shimoliy Hindistonni o`z ichiga olgan markazlashgan davlatni dunyoga keltirdi, O`tra Osiyo va boshqa mamlakatlarni mo`g`ullar zulmidan ozod qildi.Temur Rossiya va Yevropa xalqlari mustaqilligiga ham hissa qo`shdi. Temur yakka hokimiyatchilikka asoslangan idora usulini joriy qildi. Viloyat va tumanlarda hokimiyat, markaziy hukumat yoki ulus hukmdorlari tarafidan tayinlangan mansabdorlar qo`lida bo`lgan. Markaziy hukumat asosan uch bosh davlat muassasasidan tashkil topgan va hokimiyat ular tomonidan idora qilingan: 1.Devoni oliy (oliy ijro etuvchi organ). 2.Devoni mol (mol-mulk ishlari boshqarmasi). 3.Devoni tovosi (harbiy ishlar boshqarmasi).Din va shariat bilan bog`liq ishlar, sud ishlari qozi va shayxulislom ixtiyorida bo`lgan.Barcha ishlar devonda hal qilingan.Devonbegi umumdavlat ishlarini boshqaradi.Vazirlar o`zlariga belgilangan sohalariga javobgar bo`lib, tajribaga boy, ruhan pokiza, e`tiqodli, insonparvar bo`lishi kerak. Har bir amalga nomzod zotiga, nasabiga qarab emas, balki ishchanligi, qobiliyati, iste`dodiga ko`ra tayinlangan.

www.arxiv.uz Temur o`z yurti fuqarolarini 12 toifaga bo`lgan: eng yuqori tabaqada payg`ambar avlodlari-saidlar, shayhlar va boshqa din vakillari, ulamolar; ikkinchi toifada olimlar, ilm-fan namoyondalari, mudarris va maktabdorlar; keyingi toifalarga muarrix va munajjimlar, hunarmandlar, savdo-tijorat ahli, so`ngra harbiylar va hakazolar.Temur o`sha davr Sharq va Yevropa monarxlaridan farqli o`laroq, mamlakatda eng nufuzli o`ringa harbiylarni emas, ulamolar va ilm-fan vakillarini qo`ydi, chunki mamlakat fuqarolarining ahloqi, ruhiyati, e`tiqodi, tafakkur doirasi bilan mashg`ul ulamolar, ahli ilm faoliyati mamlakat uchun g`oyat muhim va davlat e`tibori markazida bo`lmog` lozim, deb hisoblagan buyuk sarkarda. Temuriylar davrida tasarruf etilgan mamlakatlar xalqlari hech ko`rmagan tinchlikka erishdilar,shaharlar obod bo`ldi,farovonlik hukm surdi, savdo rivojlandi, mustahkam, adolatli davlat boshqaruvi yuzaga keldi.Shu o`rinda «Temur tuzuklari»dagi «Saltanatni idora etish» bobida bosib olingan yerlar xalqi va hukmdorlariga munosabat, mamlakatda tinchlik va osoyishtalik o`rnatish tadbirlarini eslab o`taylik. «Qaysi mamlakatni zabt etgan bo`lsam,-deydi buyuk sohibqiron,-o`sha yerning obro`-e`tiborli kishilarini aziz tutdim…hurmatladim, ularga vazifalar berib, maoshlar belgiladim, o`sha viloyatning ulug`larini og`a- inimlardek, yoshlar va bolalarini o`z farzandlarimdek ko`rdim…yaxshi kishilarga yaxshilik qildim nafsi yomonlar, buzuqlar va ahloqsiz odamlarni mamlakatdan quvib chiqardim. Pastkash va razil odamlarni o`z o`rni va martabasida tutib, haddidan oshishlariga yo`l qo`ymadim. Amr etdimki, o`g`ri va qaroqchilarni «Yoso» asosida jazolasinlar, fasodchi buzuqi, nafsi yomon kishilarni mamlakatdan haydasinlar, ishsiz, bekorchilarni viloyat va shaharlarda bo`sh qo`ymasinlar.Har bir shahar va qishloqqa…soqchilik qo`yilsin va kimning biror narsasi o`g`irlansa, buning mas`uliyati ularning zimmasida bo`lsin.Va yana buyurdimki, yo`l ustiga kuzatuvchi askarlar tayinlansinlarki, yo`llarni quriqlab, o`tkinchilar, savdogarlar, musofirlarni kuzatib, mol-mulki va boshqa narsalarini manzilidan-manzilga

www.arxiv.uz utkazib qo`ysinlar. Yo`l ustida birortasining narsasi yo`qolsa,o`zi o`ldirilsa yoki boshqa korhol yuz bersa, bu ularning zimmasidadir. Yana buyurdimki, har yerning hokimlari g`arazgo`y, tuhmatchi va nafsi buzuq kishilarning tuhmat so`zlari bilan katta va kichik shaharlar aholisidan hech kimga jarima solmasinlar.Faqat birovning gunohi to`rt kishining guvohlik berishi bilan isbotlansa, gunohiga yarasha jazolansin…Sipohiydan biron kishi raiyatning xonadoniga zo`rlik bilan kirmasin…ot-ulovlarini tortib olmasin.Har bir mamlakatning raiyati bilan muomalada bo`lib, xolislik bilan ish tutsinlar». («Xalq so`zi»gazetasi, 1992 y., 9 aprel) Ammo afsuski, Temur ne-ne ezgu niyatlar bilan bunyod qilgan saltanat ham, farovonlik davri ham uzoq yashamadi. Temurning harbiy va siyosiy faoliyati «Temur tuzuklari» asarida bayon qilingan.Asar 2 qismdan iborat: birinchisida davlatni mustahkamlash yo`llari, guruhlar, tabaqalar, ularning mavqei, ularga munosabat; ikinchi qismda armiyaning tuzilishi, jangda strategiya va taktika masalalari bayon qilingan. Siyosiy ta`limotlar tarixida o`zbek xalqining ulug` shoiri va mutafakkiri, buyuk olim va davlat arbobi, jahon adabiyotining mislsiz siymolaridan biri Alisher Navoiyning xizmatlari g`oyat ulkan. Alisher Navoiy butun hayoti va faoliyatini inson baxti va saodati uchun kurashga, xalqning osoyishtaligiga, o`zaro urushlarning oldini olishga, obodonchilik ishlariga, ilm-fan, san`at va adabiyot taraqqiyotiga bag`ishladi.U 1969 yilda Husayn Boyqaro saroyida bosh vazir vazifasiga ko`tarildi. Mamlakatni mustahkamlash, shahzoda va amirzodlarning taxt uchun o`zaro kurashlarga barham berishga intildi. Uning maqsadi o`z zamonasining ilg`or kishilarini, olimlarni, san`atkor, me`mor, shoirlarni yurtni obod qilishiga jalb qilib, mamlakatni osoyishta, xalqni farovon qilishga qaratilgan edi. Alisher Navoiy Husayn Boyqaroni adolatli va ma`rifatli hukmdorga aylantirishga harakat qildi, unga yozgan maktublarida insof va adolatli bo`lishga, davlat idora usulida mustahkam tartib o`rnatishga undadi.Podsho va amaldorlar el- yurt arz-holini tinglab tadbir qurishsa sharobxona, qimorxona kabi joylar berkitilsa, bozor narx-navolari qattiq nazorat qilinsa, mahallalarda maktablar

www.arxiv.uz ochilsa, deb umid qildi. Alisher Navoiy o`zining ijtimoiy-siyosiy qarashlarni "Saddi Iskandari"da keng ifoda etdi. U o`zi orzu qilgan adolatli, ma`rifatli, osoyishtalik va baxt-saodat qo`riqchisi bo`lgan shoh obrazini yaratdi.Iskandar urushlarni bartaraf qilib, osoyishtalik o`rnatadi, har bir masalada olimlar bilan kengashadi, oqilona fikr-mulohazalarga amal qiladi, ularning ko`magi bilan ko`pgina muammolarni hal qiladi.Shu bilan Alisher Navoiy:"Davlat boshlig`i ilm- ma`rifat ahlining, donishmandlarning kengashi va maslahati bilan ish olib borish lozim",-degan g`oyani ilgari suradi va o`z davri hukmdorlarini Iskandardan o`rnak olishga chaqiradi. A. Navoiy "Mahbubul-qulub" asarini maorif, ilm-fan, san`at, adabiyot ahliga bag`ishlab, ularning burch va vazifalarini talqin qiladi, izzat-ikrom, hurmat qilishga, unutmaslikka chaqiradi. Alisher Navoiyning "Tarixi Muluki Ajam" asari hozirgi O`rta Osiyo va Eron hududida ilk bor yuzaga kelgan davlat, uning shohlari olib borgan ichki va tashqi siyosatlarga bag`ishlangan.Navoiy "Davlat" so`zini "Mulk" so`zi bilan ifodalaydi. "Ajam" so`zi arab tilida "arabdan tashqari" ma`nosini anglatadi. Arablar istilosidan oldingi O`rta Osiyo va Eron hududida ilk bor tashkil topgan davlatni Mulki Ajam yoki Ajam davlati deb atagan. Navoiy o`zigacha yozilgan shohlar haqidagi manbalarni chuqur o`rganib chiqqanligini qayd qiladi. Ajam shohlari asosan to`rt tabaqa: peshdlar, kaspiylar, ashkotlar,sosoniylardan iboratdir.U Odam Atodan boshlab to sosoniylarning oxirgi shohlarigacha, Turon va Eron davlatlariga rahbarlik qilgan 65 shoh va ularning ichki-tashqi siyosatlariga to`xtab o`tadi. Navoiy barcha shohlarni nomma-nom ta`riflab, ulardan qaysi biri adolatli va qaysisi adolatsiz siyosat olib borganlarini batafsil hikoya qiladi. Navoiy asarining qimmatli tomonlaridan biri - Turon davlatining kelib chiqishini izohlashdir.U shunday yozadi: "Faridunning uch o`g`li bo`ladi: Salim,Tur,Eron. Keksayayotgan chog`ida mol-mulkini uchga taqsimlab, uch o`g`liga topshiradi. Rim va Mag`ribdan Yamangacha Salimga, Turkiston xududi Turga, Fors , Irok, Xurosonni Eronga beradi.Eron va Turon davlatlari chegarasi

www.arxiv.uz Amudaryo bilan ajralib turadi.Turning nomidan Turon, Turkiston, Eronning nomidan Eron davlati kelib chiqqan, degan ma`no anglatiladi. Navoiyning bu asari Turon davlatining paydo bo`lishi haqida qimmatli ta`rixiy ma`lumotlar berish bilan ahamiyatlidir.( H.Boboyev "Davlatchiligimiz tarixi","Xalk so`zi" ,1992 yil ,26 mart ). Mustaqillikka erishgan O`zbekiston 1991 yil sentabr oyida buyuk Alisher Navoiy tavalludining 550 yilligini zo`r ko`tarinkilik ruhida, tantanali nishonladi. Bu Alisher Navoiy ijodiy merosining umrboqiyligini, xalqchiligini yana bir bor namoyish etdi, xalqlar o`rtasida tinchlik va do`stlik bayramiga aylandi. Alisher Navoiyning qudratli hayotbaxsh she`riyati xalqimizning bebaho boyligidir. Uning oliyjanob orzulari, ideallari mustaqillik yo`lidan dadil borayotgan respublikamizning iqtisodiy va sotsial taraqqiyoti uchun, farovon turmush, adolatli va insonparvar jamiyat qurish yo`lidagi kurashiga ilhom baxsh etadi. O`rta Osiyo xalqlari O`rta asrlarda yuqorida nomlari zikr qilingan mutafakkirlardan tashqari Abu Abdullo Ro`dakiy, Shahid Balxiy, Al Xorazmiy, Ahmad Farg`oniy, Yusuf Xos Hojib, Muhammad Roziy, Jaloliddin Rumiy, Ulug`bek, Ali Qushchi va boshqa ko`pgina ilg`or fikr, ilm-fan namoyondalari, madaniyat va davlat arboblarini yetishtirib berdi, ular bashariyat taraqqiyotida, ilmiy dunyoqarash shakllanishida o`zlariga loyiq o`rin egalladilar.O`rta asrlarda yashab ijod etgan buyuk vatandosh ajdodlarimizning asarlari faqat Sharkdagina emas,balki G`arbda ham keyingi asrlarda siyosiy qarashlar va ta`limotlarning, ilm- fanning taraqqiyotiga katta ta`sir ko`rsatib, insoniyat madaniy merosiga qo`shilgan ulkan hissa bo`ldi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.- T.: «O`zbekiston», 2009. 2. I. A. Karimov. “ Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch” –T.: “ Ma`naviyat”, 2008. 3. Siyosatshunoslik. Ma`ruzalar matni. (mualliflar jamoasi)- T., 2000. 4. Mirzo Ulug`bek. To`rt ulus tarixi. – T. «Meros», 1996. 5. Imom Termiziy. Saxixi Termiziy. – T.: Qomuslar bosh tahririyati., 1993. 6. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.: Abdulla Qodiriy nashriyoti, 1993. 7. Qosimov B. Milliy uyg`onish. T.: «Ma`naviyat», 2002. 8. www.ziyonet.uz 9. www.e-tarix.uz

O'xshashlar

Amir Temurning jahon tarixida tutgan o’rni va roli

Tarixiy o`lkashunoslikda arxeologik ma`lumotlarning o`rni

Ma`naviy qadriyatlarning tiklanishi

Buyuk Ipak yo'lining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari

Demokratiyani yanada huquqlashtirish. Ko'ppartiyaviylik