Demokratiyani yanada huquqlashtirish. Ko'ppartiyaviylik - Tarix - Referatlar

Demokratiyani yanada huquqlashtirish. Ko'ppartiyaviylik

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.5 KB

Ko'chirib olish

Demokratiyani yanada huqu q lashtirish. Ko`ppartiyaviylik Reja: 1. O`zbekistonda huquqiy demokratik davlat qurilishi va uning asoslarini shakllantirilishi. 2. Mustaqillik yillarida islohotlarni demokratik asosda chuqurlashtirilishi 3. Huquqiy davlat yaratilishida siyosiy partiyalar va ko`ppartiyaviylik tizimining ahamiyati

Mustaqillik yillarida O`zbekistonning ijtimoiysiyesiy hayotida yuz bergan keng qamrovli o`zgarishlarni mushohada qilar ekanmiz, istiqlolning hayotbaxsh zaminida mamlakatda yangi demokratik qadriyatlar ildiz otganini, inson haqhuquklari va uning erki asosi bo`lgan huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatiga mos zamonaviy tuzilmalar shakllanganini qayd qilmoq lozim. Ana shu nuqtai nazardan kelib chiqib, eng avvalo demokratiya, uning jamiyat taraqqiyotida tutgan o`rni, hozirgi zamon jahon ijtimoiysiyosiy jarayonlarining borishi va demokratik tamoyillar xususida fikrlashib olmoq lozim. Demokratiya kishilik tarixida insonning ongli hayoti boshlangan davrdan boshlab uning erku irodasini, xohishistagini belgilaydigan mezon bo`lib kelmoqda, Albatta, bu borada kishilik jamiyati shakllanish davridan tortib to sivilizatsiyalashgan turmush tarzi, har jihatdan chuqur ildiz otgan davlatchilik va shu asosda ma`lum tartibqoidaga kirib qolgan aniq yo`nalishlar o`rtasida katta farq bor. Chunki, asrlar mobaynida vaqt o`tgani sayin odamlar dunyoqarashi o`zgarib, talabehtiyojlari tabiiy ravishda oshib bordi. Bu insonning erkin va ozod yashash kabi ehtiyojining mahsulidir. Demokratiya bevosita jamiyat taraqqiyoti, uning siyosiy, xuquqiy, ma`naviy va boshqa jihatlari bilan birga ana shu jamiyatni tashkil etgan aholi umumiy dunyoqarashini o`zida mujassam etadi. Har qanday davlat o`z huquqiy asosiga, siyosiy rejimiga, boshqaruvidagi aniq tamoyillariga ega bo`lmasa, fuqarolar esa o`z haqxuquqlarini himoya qilish bilan birga jamiyat va davlat oldidagi, o`z mamlakati istiqboli yo`lidagi vazifalari va burchlarini to`la anglab olmagan taqairda demokratiya tom ma`nodagi mazmuniga va jahon tajribasida isbot qilingan mohiyatiga ega bo`la olmaydi. Jahon davlatchiligi tajribatari tobora boyib, xalqning o`zligini anglash jarayoni tezlashib borgani sayin demokratiyaning jamiyat taraqqiyotida tutgan o`rni xususidagi munozaralar keskin avj oldi. Ayniqsa, XX asr kishilik tarixida keskin burilish yasadi. Yer kurrasida ikki qaramaqarshi ijtimoiysiyosiy tuzumning

paydo bo`lishi dunyo davlatchiligi tajribasida va jahon xalqlari tafakkurida keskin burilish yasadi. Ikki lager o`rtasidagi siyosiy, huquqiy, iqtisodiy va mafkuraviy raqobat tufayli bir qator xalqaro tashkilotlarning paydo bo`lishiga, inson haqhuquqlarini ma`lum bir tartibga solib turishga, uni himoya qilishga ehtiyoj sezildi. Totalitar tuzum sharoitida inson huquqlarining cheklanganligi, mafkuraviy yakkahokimlik jamiyat ma`naviy taraqqiyotini cheklab qo`ydi. Ikkinchidan, Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasida ozodlik uchun kurash, milliy davlatchilikka zamin yaratish va shu asosda inson huqukdarini himoya qilish, har tomonlama barkamol demokratik jamiyatni vujudga keltirishga intilish kuchaydi. Natijada ana shu qit`alarda milliy ozodlik harakatlari avj oldi. Bu harakatlar zaminida insoniyatning azaliy orzuumidi ozodlik va hurriyatga erishish, erkin yashash ehtiyoji yotardi. Qadim Sharkda azaldan huquqiy demokratik davlatchilik va fuqarolik jamiyatining turli elementlari mavjud edi. Bunga uzoq o`tmishimizda bir qator sulolalar davlatchiligini misol keltirish mumkin. Bu davrlarda haqiqat va adolat g`oyasi nihoyatda baland ko`tarilgani va butun mamlakatda aniq tartibintizom o`rnatilgani natijasida inson hayoti, aholi turmushi kafolatlanganligi bilan alohida ajralib turadi. Agar ana shu davrlarda so`z va fikr erkinlish, g`oyalar qaramaqarshiligi mavjud bo`lmaganda edi, bu qadimiy makonda fan, madaniyat va ma`naviyat jahon taraqqiyotida bu darajada kuchli ta`sir ko`rsatmagan bo`lur edi. Sharq uygonish davri va keskin yuksalish paytlarida dunyoviy ilmlar bilan Islom madaniyati nazariyasi va falsafasi uyg`un holda taraqqiy topdi, turmush tarzimizga aylanib qoldi. Aks qolda Islom dinining buyuk namoyandalari, ulamolari va fuzalolarining dunyo tan olgan asosiy ko`pchiligi qadimiy Turon zaminida yetishib chiqmas edi. Bu bizga «din afyundir» deb o`rgatib kelingan, bizni xudosizlikka imonsizlikka va e`tiqodsizlikka da`vat etgan yolg`on mafkuraning yolgon umridan darak berganidek, Islom dini va Sharq turmushi falsafasining abadiyatini, haqiqati va qadriyatini belgilaydi. Soqibqiron Amir Temurning birgina «kuch adolatda» degan so`zida huquqiy demokratik davlatning ham, fuqarolik jamiyatining qam insonning yashash huquqi va uning barcha erkinliklari hamda hozirgi zamon

demokratik harakatlarning eng ilg`or tajribalari mujassam bo`lgan. Albatta bu anchamuncha munozarali masala. Mamlakatimizda yangi tarixiy sharoitlarda yangicha davlatchilik qaror topayotgan bir paytda demokratiya, fuqarolik jamiyati, aholi va jamiyat, fuqaro va davlat o`rtasidagi munosabatlar turli soha mutaxassislari o`rtasida turlicha talqin ztilmoqda. Biroq, xar qanday xulosalardan qat`iy nazar qadimiy Sharq davlatchiligida inson erki, haqhuquqlari ko`p jihatdan himoya qilingan hamda o`z davrining talab va ehtiyojlaridan kelib chiqib inson ozodligi va xattiharakatlar erkinligi ta`min etilgan edi. Bu ayni demokratik jamiyatning muhim va asosiy belgilaridan hisoblanadi. Biz bugun yangi tarixiy sharoitlarda yashayapmiz. Jahon demokratik jarayonlari tobora chuqurlashgan, uning imkoniyatlari ancha kengaygan, odamlarning onglilik darajasi birmuncha oshgan bir paytda yashayapmiz. Ijtimoiysiyosiy jarayonlarning mamlakatlararo, mintaqalararo va qit`alararo ta`siri tobora kuchayib borayotgan bir sharoitda kun kechirayapmiz. Bularning barchasi inson ongi, tafakkuri va qalbini hech qachon chetlab o`tmaydi. Endi demokratiyaning shunchaki oddiy erkinlik, hurriyat, ozodlik degan tushunchalari va ayni paytda xalq hokimiyati degan mazmuni ham bir muncha o`zgarmoqda. Jumladan, demokratiyaning madaniyati, ma`rifati odamlar o`rtasidagi munosabatlardan tortib dunyoviy muammolarni hal etishgacha bo`lgan nizo, murosa va yakdillik, uning iqtisod, siyosat va fikrlar xilmaxilligi sharoitidagi vazifalari ancha kengaydi. Bizning yaqin o`tmishimiz jahon demokratik meyorlariga mos keladigan inson erki va yashash huquqini chegaralab qo`ygan edi. Mislsiz zo`ravonlikka tayangan kommunistik siyosat tabiatan ozodlikni yoqtirmas va tom ma`nodagi demokratiyani tan olmas edi. Amerikalik siyosatchi Diana Revich ta`biri bilan aytganda, «Totalitar siyesiy tuzushar sustlik, va loqaydlik kayfiyatini rivojlantiradi. Tuzum itoatkor va labbaygo`y fuqarolarni shakllantirishga intshshdi. Bundan farqli o`laroq demokratik jamiyatning fuqarolik madaniyati shyuhida shaxslar va guruhyaarning erkin ravishda ixtiyor etgan faoliyati tufayli shakllanadi. Ozod jamiyat fuqarolari o`z manfaatlari yo`lida harakat qshshdshshr, o`z huquqlaridan

foydalanadilar va o`z hayotlari unun ma`suliyatni o`z zimmalariga oladilar». Ana shu ma`suliyat odamning jamiyat oldidagi burchini ham, jamiyat va shaxs o`rtasidagi munosabatlarni ham belgilaydi. O`tish davrida, ayniqsa, totalitar tuzumdan erkin fuqarolik tuzumiga o`tayotgan bir sharoitda demokratiyani anglash, uning butun mohiyatini tushunish va mas`uliyatini zimmaga olish ancha qiyin ish. Ijtimoiy hayot, mamlakatda yuz berayotgan jiddiy o`zgarishlar va inson hayotining daxlsizligi bevosita yangidanyangi muammolarni keltirib chiqaradi. Odamlar esa ana shu muammolarii birinketin hal etish jarayonida o`z erki va haqhuquqdarini himoya qilib boraveradi. Jamiyat taraqqiyotiga mos ravishda aholi «tarbiyalanib», shakllanib, barkamollashib boradi. Ayni paytda biz xuddi ana shunday jarayonlarni boshdan kechiryapmiz. Demokratiyaning murosachilik va yakdillik madaniyati mam lakat ichki hayotida qam, tashqi siyosatida ham alohida ahamiyat kasb etadi. Jumladan, odamlar mamlakat fuqarolari o`rtasidagi munosabatlar qanchalik iliq bo`lsa, umumxalq va umumdavlat manfaatlari yo`lida birlashib, muammolarni hal etishda oqilona faoliyat ko`rsatilsa, barcha uchun umumiy bo`lgan vazifalar oldida mas`uliyat chuqur his qilinsa bu demokratiyaning mamlakat ichki hayetidagi madaniyatini belgilaydi. Demokratiyaning tashqi siyosatdagi ko`rinishi bu bevosita davlat raqbarining dunyo muammolarini hal etishdagi faoliyatida aks etadi. Prezident Islom Karimovning bu boradagi faoliyatida ayniqsa ushbu jihatlar e`tiborni tortadi: har qanday mojaroli masalalarni tinch yo`l bilan hal etish, muzokaralar yo`li bilan fikr almashish va eng to`gri, hamma uchun birday manfaatli bo`lgan xulosalarga kelish; har qanday zo`ravonliklarga, tazyiq va kuch ishlatishlarga qarshi ravishda sharqona munosabatlar ilmini egallash demakki, sharqona demokratiya tamoyillari asosida ish yuritish. Darhaqiqat, Sharqda, Sharq davlatchiligida xdr qanday zo`ravonliklardan xoli yo`sinda masalalarni aklidrok bilan, ro`yrost va oshkora muloqot qilish asosida hal etish tamoyillari mavjud.

O`zbekiston rahbarining xalqaro siyesati hozirgi zamon jahon demokratik harakatlarining ilgor tajribalariga mos keladi. Bu yo`l qar qanday zo`ravonlik va kuch ishlatishni rad etish bilan birga, jahon siyosati madaniyatini oshirishga da`vat etish orqali siyesatga demokratik tamoyillarni olib kirishning o`zbekona yo`lidir. Demokratiya doimiy harakatdagi hodisadir. Ayni paitda u jamiyat taraqqiyoti va mavjud siyosiy rejim ta`sirida o`zini o`zi to`ldirib, boyitib, yangi tarixiy sharoitlarda yangicha mazmun kasb etib boruvchi voqelikdir. Muxtasar qilib aytganda demokratiya tajribaga asoslangan va doimiy ravishda mazmunan boyib, barkamollashib, mohiyati chuqurlashib boradigan faoliyatdir. Endi haqli ravishda savol tug`iladi. Xo`sh, O`zbekiston demokratiyaning qaysi yo`nalishlaridan bormoqda? Huquqiy demokratik davlatni barpo etish, fuqarolik jamiyatini vujudga keltirish oliy maqsad ekan, unga erishishning yagona yo`li demokratiyani chuqurlashtirishdir. Ayni paytda O`zbekistonda davlatchilikning bu jiqatiga qanday qaralmoqda? Birinchidan, demokratik jamiyatni barpo etishning xalqaro tamoyillari, dunyo hamjamiyati e`tirof etgan yo`riqlari mavjud. Bu bevosita fuqaroning o`z xohishirodasini erkin ifodalash huquqiga egaligi, ozchilikning ko`pchilikka bo`ysunishi, barcha fuqarolarning millati, elati, ijtimoiy kelib chiqishi va diniy e`tiqodidan qat`iy nazar, teng huquqliligi, davlat va jamiyat boshqaruvida qonun ustivorligi, saylov va saylanish huquqi va boshqalardir. Bular qariyb barcha mamlakatlar konstitutsiyalarida qatiy belgilab qo`yilgan tartibqoidalardir, Biroq, ma`lum bir mamlakatda demokratiyani joriy etishda faqat shuning o`zi kifoya qiladimi? Faqat shuning o`zi aholi barcha ehtiyojlarini, ma`naviyruhiy olamini qamrab ola oladimi? Yo`q! Chunki, har bir xalqning o`z turmush va tafakkur tarzi, tarixiy an`analari, hayotga munosabati va boshqa jihatlaridan kelib chiqib, demokratiyaga yondoshish usuli bor. Shu ma`noda Prezidentimiz: «Sharqda demokratik jarayonlarniyag qadimdan shakllangan o`ziga xos va o`ziga mos xususiyatlari bor. Buni aslo nazardan qochirib bo`lmaydi. YA`ni sharqda demokratik jarayonlar uzviy ravishda va astasekin taraqqiy topadi. Bu sohada inqilobiy o`zgarishlar yasashga urinishlar g`oyat noxush hatto fojeali natijalarga

olib keladi. Inqilobni g`arb olimlari ham «ijtimoiy taraqqiyotning ibtidoiy va yovvoyi shakli» deb ataganlar. Tabiiyki, bundai yo`l bizga aslo to`g`ri kelmaydi», deganida demokratiyani joriy etishning yurtimizda o`zbekona tamoyillari shakllanayotganini ko`rsatadi. Ikkinchidan, O`zbekiston mustaqillikka erishgach bir qator mamlakatlar jumladan, Turkiya, Olmoniya, Angliya, Fransiya va boshqa davlatlarning demokratik taraqqiyot yo`llari bilan yaqindan tanishdi. Bu mamlakatlarda demokratiyaning ibratli va o`rganishga arzirli tajribalari mavjud. Biroq O`zbekiston Prezidenti bu masalada o`zining munosabatini aniq va ravshan bayon etdi. Har bir millat o`z milliy ruhiyatidan kelib chiqib bu masalaga yondoshishi zarur. Ayniqsa, o`zbeklar singari juda qadimiy millat va juda boy an`analarga ega xalq ehtiyejlarini hisobga olmaslik og`ir natijalarga olib kelishi mumkinligini uqtirdi va «odamlarning tafakkuri va ijtimoiy saviyasi bilan demokratik o`zgarishlar darajasi va sur`atlari birbiriga qanchalik mutanosib bo`lishiga bog`liqdir. Tarixiy tajriba shundan dalolat beradiki, demokratik jarayonlarni chetdan nusxa olib ko`rko`rona ko`chirish aslo samara bermaydi. Aksincha, bunday yo`l chalkash va xatarli oqibatlarga olib kelishi mumkin»ligini (I. Karimov) ko`rsatib berdi. Uchinchidan, hurriyatga munosabatda ham boshqalardan andoza olish, mamlakat tub aholisi ruhiyatini hisobga olmaslik rahbarni ham, aholini ham, butun mamlakatni ham boshi berk ko`chaga kiritib qo`yadi. G`arb demokratiyasini Sharq mamlakatlarida ko`rko`rona joriy etish mumkin emas. Unga taqlid qilish kutilmagan fojialarga olib kelishi mumkin. Buning achchiq natijalarini Tojikiston misolida ko`rayapmiz. Erkinlik niqobidagi boshboshdoqlikka yo`l berish, davlat va boshqaruv apparatining behad kuchsizlanishi va bo`shashib ketishi, hokimiyat jilovining o`z holiga tashlab qo`yilishi mingminglab xonadonlar boshiga kulfat keltirdi. Turtinchidan, odatda yakkayakka shaxslarning ruhiy kechin malari, xattiqarakatlari va fe`latvoridan umumjamiyat kayfiyati, uning ma`naviy qiyofasi

shakllanadi. Mustaqillik qayotimizga tobora chuqurroq kirib borayotgan, yangicha ma`naviy, siyesiy muhit shakllanayotgan bir paytda bu muhim aqamiyat kasb etadi. Endi har galgidan ham hushyorroq bo`lishimiz, qo`lga kiritgan bukj ne`matni asray olishimiz kerak. Xattiharakatlar, intilishlar har qanday sharoitda ham umumxalq manfaatini hisobga olib, unga tayansagina qadriyatga aylanadi. Qadriyatlar esa bebaho mulk. Ularni xalq yaratadi, xalq baholaydi, o`zi asrabavaylaydi. Demokratiya xuddi ana shunday buyuk ne`mat. Uni oliy qadriyat sifatida tushunish, unga bo`lgan munosabat har bir fuqaroning ichki madaniyatidan, ma`naviyaxloqiy qiyofasidan, demakki, butun millatning umumiy madaniy saviyasidan, siyosiy va ijtimoiy faolligidan dalolat beradi. Muxoliflarimiz so`z va fikr erkinligi zarur, deb da`vo qiladilar, uzoqyaqindan ayyuhannos solishadi. Biroq, ular hech narsa bilan chegaralanmagan so`z va fikr erkinligi noo`rin va beo`xshovgina bo`lib qolmay, balki u xalq boshiga cheksiz kulfatlar keltirishi ham mumkinligini tushunmaydilar yoki tushunishni istamaydilar. Bu haqda o`ylaganda beixtiyor atoqli faylasuf Andre Jidning «Erkin fikrlash imkoniyatiga ega bo`lish uchun eng avvalo xattiharakatlarimiz og`ir oqibatlarga olib kelmasligi kafolatiga ega bo`lmoq lozim», degan so`zlari yodga tushadi. Demokratiyani Prezident yoki xukumat bir farmon yo qaror bilan, parlament bir qonun bilan o`rnatib bermaydi. Uni xalq o`zi uchun o`z aklidroki va zakovati bilan yaratadi. Demokratiyani anglash shaxsning hamma uchun birday zarur bo`lgan qonunlarga to`la rioya etish, aniq tartibintizomga tayanib yashash salohiyati. Demokratiya bizni inson haqhuquklarini himoya qiladigan, umumxalq va umumdavlat manfaatlarini asraydigan barcha qonunlarga bo`ysunib yashashni o`rgatadi. Demokratiya faqatgina siyosiy, huquqiy yoki ijtimoiy kategoriya emas. Ayni paytda u ma`naviyaxloqiy kategoriyadir. Demokratiya bu hokimiyatsizlik yoki separatizm emas! U davlat birligi va Konstitutsiya asosidagi qat`iy

tartibintizomdir. Erkinlik, demokratiya o`ziga hammani bo`ysundirmasligi, hammani zabt etmasligi, balki u akdidrokka bosh egishi, uning yo`rig`ida yurishi lozim. Binobarin, biz eng avvalo erkinlikni, demokratiyani tarbiyalashimiz kerak. Chunki, u sog`lom fikrlar va shakllangan aqlidrok ta`sirida bo`lsagina bizni tarbiyalashi, jamiyatni sog`lomlashtirishi mumkin.

Аdаbiyotlаr : 1. K а rim о v I. А . O`zb е kist о nning o`z istiql о l v а t а r а qqiyot yo`li. T о shk е nt. «O`zb е kist о n», 1992. 2. K а rim о v I. А . Istiql о l yo`li: mu а mm о l а r v а r е j а l а r. Аsаrlаr, I jild,336 bеtlаr. 3. Kаrimоv I.А. O`zbеkistоnning siyosiy, ijtimоiy vа iqtisоdiy istiqbоlining аsоsiy tаmоyillаri. Tоshkеnt. «O`zbеkistоn», 1995. 4. Must а qillik to`g`risid а d е kl а r а siya. «Sоvеt O`zbеkistоni», 23 iyun, 1990. 5. O`zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitusiyasi. Tоshkеnt. «O`zbеkistоn», 1992. 6. O`zbеkistоn Rеspublikаsi. Ensiklоpеdiya, 1997. 7. Jo`rа y еv N., Fаyzullа y еv T., Usmоnоv Q. O`zbеkistоn tаriхi. Tоshkеnt. «S h аrq», 1998. 8. Istiqlоlimizning tаriхiy ildizlаri. S h аrq Y u lduzi, 1995, 1112sоn. Yusup о v E. Istiql о l yo`lid а . Tоshkеnt. «Fаn», 1996.

O'xshashlar

O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev tomonidan ijtimoiy - iqtisodiy islohotlarni yanada jadallashtirilishi

1871-1914 yillarda Germaniya

Mahalliy davlat hokimiyati tizimida tub o'zgarishlarning amalga oshirilishi

Amerika va Yevropa davlatlari

Birlashgan Millatlar Tashkiloti