XVI—XVII асрларда Польша

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

198 KB

Ko'chirib olish

XVI — XVII асрларда Польша Режа: 1. Поляклар реформацияси ва контрреформация 2. Ягеллолар сулоласининг тугаши. Король ҳокимиятининг яна заифланиб кетиши. 3. Казакдеҳқонларнинг Польшага қарши қўзғолони 4. XVII асрнинг иккинчи ярмида Польшадаги феодал анархия.

XVI асрда Польшанинг иқтисодий тараққиёти. XVI асрда Польша катта давлат эди, Буюк Польша, Мазовия, Қичик Польша, Литва, Галиция, ЖанубиҒарбий Русь, Ғарбий ва Шарқий Пруссия (бу ўлка қарам, вассал мамлакат сифатида), Ливониянинг бир қисми (Лифландия) Польша давлати составига кирган эди. XVI аср бошларида Польшанинг 5 миллионга яқин аҳолиси бор эди (ўша даврдаги Англия ёки Нидерландиядагидан анча ортиқ эди). Аммо шу билан бирга XVI асрда Польша типик аграр ;мамлакат бўлиб қола берди. Умуман унинг саноати ва савдоси яхши ривожланмаган эди. Туркларнинг ШарқиЖанубий Европадаги истилолари муносабати билан ва Буюк географик кашфиётлар натижасида Польша халқаро савдонинг асосий йўлларидан четда қолиб кетган эди. Щарқий Европадаги бошқа мамлакатлар (Шарқий Германия, Балтикабўйи мамлакатлари) каби Польша ҳам Ғарбий Европадаги саноат соҳасида анча тараққий қилган мамлакатларга қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етказиб берадиган аграр мамлакатга айланиб бормоқда эди. Висла ва Неман дарёларида'н Балтика денгизи портларига Польшадан жуда кўп миқдорда жавдар, буғдой, арпа, сули, зиғир, хмель, кўн, ёғ, мум, смола, ёғоч, қорамол ва шу сингарилар ташиб бориларди. Польшанинг ўзига эса четдан турли газмол, металл буюмлар ва панларнинг кўпданкўп қаср ва қўрғонлари учун ҳар хил жиҳозлар ва зийнат буюмлари келтириларди. Крепостнойликнинг кучайиши. Четга қишлоқ хўжалиги маҳ сулотлари чиқариш ва биринчи навбатда ғалла сотишга асосланган ташқи савдонинг ривожланиб бориши негизида Польшада XV аср охири ва бутун XVI аср давомида крепостной ҳуқуқ кучайиб бормоқда ва тобора умумий туе олиб, деҳқонлар оммасининг аҳволини айниқса оғирлаштирмоқда эди. Сеймда кетмакет қабул қилинган қонунлар поляк деҳқонларини асоратга солишни юридик жиҳатдан расмийлаштириб берар, деҳқонни панлар ихтиёрига тамомила топширарди. 1496 йилда қабул қилинган қонун (статут) тирикчилик учуй пул топиш мақсадида бир деҳқон оиласидан фақат бир кишининг четга кетиб ишлаши мумкин деб, деҳқонларнинг қишлоқдан четга

чиқиб кетишларини чеклаб қўйган эди. 1520 йилда қабул қилинган қонун илгари баршчина билан сира алоқаси б^лмаган деҳқонларни ҳам ҳафтада бир кун баршчина ишлаб беришга мажбур этар эди. 1543 йилда чиқарилган қонун қочиб кетган крепостной (холоп)нинг барча молмулки билан ўз помешчиги ихтиёрига қайтарилишини талаб қилар эди. 1575 йилда қабул қилинган қонунда помешчик ерларида яшаган деҳқонлар учун «пан хоҳиширодаси билан» чексиз баршчина ўрнатилди. Крепостнойлар тамомила панлар суди ихтиёрига берилган эди. Деҳқонларни ҳамма ишлар юзасидан, шу жумладан, жиноий ишлар учун ҳам помешчик суд қилар эди. Пан «ғазаби ошиб» крепостной деҳқонни ўлдириб қўйганида озгина штраф билан қутулар эди. Помешчик деҳқонларнинг ҳамма ерларини тортиб олиб, ўзларини хизматкор, малай қилишга ҳақли эди. Крепостной деҳқонларни ерсиз сотиш ва сотиб олиш жуда авж олган эди. XVI аердаги дворян публицистлари ҳам крепостной деҳқон ларнинг аҳволи ғоят оғир бўлганлигини эътироф этишга мажбур бўлганлар. Сарой воизи, олим Пётр Скарга ( XV аср ахири ва XVI аср бошлари): «Христианлар оламида деҳқонлар билан бизнинг короллигимиздаги каби бунчалик ёмон муомала қиладиган бошқа королликни мен курган эмасман» деган эди. Савдосотиқ ишлари билан шуғулланувчи поляк шляхтаси иқтисодий монополияни фақат ўз синфи қўлида сақлаб қолишга интилди. Ҳукумат шляхтанинг чет элларга қишлоқ хўжалик маҳсулотларини бож тўламай чиқариши учун имконият берган ва спирт тайёрлаш монополиясини шляхта қўлига топшириб қўйган эди. Қишлоқдаги карвон саройлар, темирчилик устахоналари ва тегирмонларнинг ҳаммаси помешчиклар монополиясида эди. Помешчиклар манфаатини кўзлаб, ҳукумат чет эллардан киритиладиган саноат молларидан бож олмас ва помешчикларга зарур бўлган саноат молларини Польшадан четга чиқартирмас эди. XVI — XVII аерларда поляк шаҳарларининг эволюцияси. Польшада XV асрнинг иккинчи ярми — XVI асрнинг биринчи ярмида шаҳар ривожланишда

давом этди. Бу даврда қўпгина янги шаҳарлар вужудга келди, булар орасида тез ўсаётган Вар шава ҳам бор эди . Эски шаҳарлардан жанубда Краков , Люб лин : Сандомир , шимолда Торунь ва Гданьск ( ёки Данциг ) ажралиб турарди . Польша савдогарлари ғарбдан жанубий шарққа ( Қора денгизнинг шимолий соҳилидан , Москва давлатидан ) йўллар Польша орқали ўтганлиги муносабати билан воситачи савдогарлар сифатида катта фойда олардилар . Польша Герма ния, Венгрия, Италия, Скандинавия мамлакатлари ва Россия билан интенсив савдо олиб борарди. Польша шаҳарларида бу Даврда саноатнинг турли тармоқлари: мовут тўқиш, турли газламаларга гул босиш,

металлургия, кўнчилик, қоғоз, шиша ва бошқа ишлаб чиқаришлар анча муваффақиятли ривожланди. Бой шаҳарликлар орасида маҳаллий поляк элементлари устунликни қўлга ола бошладилар. Келгинди немис ҳунармандлари ва савдогарлари секинаста поляклар билан қўшилиб кетдилар. Аммо Польшадаги шаҳар ҳаётининг бу юксалиши унча узоққа чўзилмади. Бунга қисман савдо йўлларининг ўзгариши, хусусан Туркиянинг Болқон ярим оролидаги истилолари муноса бати билан Қора денгизнинг жанубишарқида ва Дунай соҳилида савдонинг касодга учраши сабаб бўлди. Бу ҳол Польша савдо оборотлари ҳажмини анча қисқартирди. Аммо Полыыада Висла бўйлаб ва сўнгра қишлоқ хўжалик маҳсулотлари экспортининг тобора ортиб бориши муносабати билан Балтика денгизи бўйлаб савдо ривожлана бошлади. Аммо худди шу савдо шаҳарликларга эмас, балки панларга ва шляхталарга асосий фойдани келтирди. Панлар ва шляхталар крепостнойлик хўжалигини ривожлантириб, XV асрнинг охиридан ва айниқса XVI асрдан бошлаб Польша шаҳарларига ҳужум бошладилар ва унинг иқтисодий позицияларини бутун чоралар билан камситдилар. Панлар ва шляхталар ўз қишлоқ хўжалик маҳсулотларини пошлинасиз олиб чиқиш 'ҳуқуқини давлатдан олган бир пайтда, поляк саноати ҳар қанча имтиёзли пошлиналарга қарамасдан чет эл конкуренциясидан ҳимоя қилинмасди. Панлар ва шляхталарнинг манфаатлари ҳамда шаҳарларнинг якдол зарари ҳисобйга Польшага саноат маҳсулотларининг бемалол олиб кирилишига рухсат этилган эди. Польша ҳукумати шаҳар ҳунармандчилик цехларини сиқиб қўйди ва қисман тугатди. Шаҳарликларга ер сотиб олиш та^қиқлаб қўйилди. Поляк фео— даллари крепостной деҳқонларни шаҳар саноати маҳсулотла рини сотиб олишдан атайлаб тийиб турардилар ва бу билан ички бозорнинг бирор даражада кенгайишига халақит берардил'ар. Ички бозор ривожланмаса, миллий саноат ҳам ривожлана олмайди. Ана шу тадбирлар натижасида XVI асрнинг иккинчи ярми ва XVII асрнинг биринчи ярмида Польша шаҳарларининг

хўжалиги орқага қараб кетди. Айрим жойларда вужудга кела. бошлаган мануфактуралар ҳалок бўла бошлади. Шаҳар ҳунармандчилиги зўрга яшаб келарди. Шу тарзда поляк учинчи сословиесининг шаклланиши узилкесил барбод бўлди. Польшанинг сиёсий тузуми. Крепостной ҳуқуқ авжига чиққан ҳамда поляк шаҳарлари иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан заиф бўлган шароитда фе'одаллар (панлар ва шляхталар) мамлакатда бутун ҳокимиятни ўз қўлларида сақлаб турар эдилар. Ғрта асрлар охирида Европанинг кўпчилик мамлакатларида марказлашган давлатнинг сиёсий формаси бўлган абсолютизм ташкил топган ҳолда, Польшада, аслида XVI асрда ҳам феодал тарқоқ монархияси ҳукм сурмоқда эди. Король ҳокимияти жуда заиф бўлиб, номигагина мавжуд эди. Польша короллиги чин маънодаги монархия эмас эди. Дворянлар сейми сайлаб қўядиган ва ҳуқуқлари шу сейм томонидан чеклаб қўйилган король чина кам королдан кўра, ўзига хос поляк дворяншляхта республика сининг умрбод президентига ўхшарди. Ф. Энгельс «Деҳқонлар уруши» деган китобида'немис рицарлигини поляк шляхтаси Ой лан таққослаган ҳолда характерлаб, бундай деган эди негизига қурилган дворянлар демократиясининг Польшада мавжуд бўлган тарздаги формаси... жамиятнинг энг ибтидоий формаларидан бири эди». Польша королининг доимий армияси йўқ эди, шунинг учун у тамомила шляхта лашкарига, яъни «посполита қулатувчилари»га қарам эди. Королнинг молиявий аҳволи ҳам ниҳоятда танг эди. Ҳатто бир замонлар королга қарашли ермулкларнинг ҳам кўп қисми XV аср давомида ва XVI аср бошларида магнатлар қўлига ўтиб кетган эди. Короллар бу ерларни короллик ихтиёрига қайтариш (редукция қилиш) масаласини кўп марта кўтариб чиққан бўлсалар ҳам, лекин натижасиз қолган эди. Поляклар реформацияси ва контрреформация. XVI асрнинг 20 йилларидан эътиборан Польшада реформация ҳаракатлари кенг тарқала бошлади. Поляк реформациясининг

хусусияти унинг жуда хилмахил эканлигида эди. Польшага лютеранлик, ҳам кальвинизм, гусчилар черкови («чех биродарларй») ва бошқалар кириб кела бошлади. Троица ҳақидаги таълимотни рад этувчи ҳамда христиан догматлари ва урфодатларини рационалистик руҳда талқин қилувчи антитринитаризм деб аталадиган оқим Польша реформациясининг энг демократик оқими эди. Антитринитаризм кичик Польша шаҳарларида, айниқса Краковда энг кўп тарқалган эди. Аммо унинг таъсири ҳам етарли даражада кенг эмас эди. Деҳқонлар оммаси орасида реформация умуман кам тарқалди. Поляк деҳқонлари идеологик жиҳатдан тамомила католик черкови таъсири остида қолдйлар. Поляк бўлмаган деҳқонлар (украинлар ва белоруслар) шарқий православие ақидасига амал қилардилар. Реформация асосан дворянларни ва қисман шаҳар доираларини қамраб олди. Черковга қарашли жуда кўплаб католик ерларининг секуляризация қилиниши кўпгина панлар ва шляхталар орасида хайрихоҳлик туғдирди. Янги реформация қилинган черков жамоаларининг раҳбарлари дворянларга уларнинг сиёсий таъсирини янада кўпроқ кучайтиришни ваъда қилди. Бироқ, Польша реформацияси муваффақиятли чиқмади. Аслида бу нарса турли феодал тўдаларининг ўзаро курашига айланиб кетди, чунки ҳар бир рефор - мацией оқимнинг у ёки бу магнатларидан иборат ҳомийлари бор эди. 1570 йилда Сандомирдаги съездда миллий поляк реформа, циялаштирилган черковини яратиш йўлидаги уруниш муваффақиятсиз чиқди. Католик реакцияси поляк реформациясининг тарқоқлигидан фойдаланди. Поляк королларининг ўзлари феодал олигархиясига қарши католик черковининг мададига муҳтож эди. 1564 йилда король Сигизмунд II Август Польшага иезуитларнинг киришига рухсат берди. XVI асрнинг 80 ва 9.0 йилларида като лик реакцияси тўла тантана қилди. Поляк протестант дворянларининг кўпчилиги католицизм қаноти остига қайтди. 1569 йилги Люблин унияси. Сигизмунд II Август вақтида (1548—1572) Польша ўз ерларини анча кенгайтирди. 1561 йилда Иван Грознийга қарши

$олиб борилган Ливония уруши давоми да Лифляндия Польшага қўшиб олинди. Шундан бир неча йил кейин ўша Ливония уруши туфайли Польша Литва билан янги уния (иттифоқ) тузди. 1569 йилда поляк ва литва феодалларининг Люблинда бўлиб ўтган қўшма сеймида умумий поляклитва сеймига эга бўлган ва умумий ташқи сиёсат олиб борадиган бирлашган ПольшаЛитва давлати тузилганлиги эълон қилинди. Кенг Литварус ерларининг қўшиб олиниши поляк панларининг жанубдаги (украин) ғаллакор ерларини босиб олишига ва колонизация қилишига кенг имкон берди. Шарқдаги колонизатарлик сиёсати католиклар реакциясининг узилкесил ғалабаси учун шароит туғдириб берди. Энди поляк дворянлари Польшанинг ўзида католик черковининг ерларини мусодара қилишдан бемалол воз кечишлари мумкин эди. Бунинг устига католик черкови полякларнинг ҳукмрон синфлари учун ниҳоят даража да зарур бўлиб ҳолган эди. Жанубий рус ерларидаги маҳаллий деҳқон аҳолиси орасида босқинчи ва крепостник поляк панларига ҳарши қаттиқ норозилик ва душманлик бошланган эди. Деҳҳонларни идеология жиҳатидан поляклар таъсирига бўйсундириш мақсадида панлар православ динидаги русукраин аҳолисини католик динига киритиш планини тузиб чиқдилар. Дафъатан католик динига киритиш аҳолининг қаршилигига учраганлигидан, католик руҳонийлари «черков унияси» деб аталган ўрта бир ўтиш йў\лидан фойдаландилар. Православ чер - кови ўз диний расмодатларини ва ибодат қилишда славян тилини сақлаб қолгани ҳолда Рим папасига бўйсуниши лозим эди. Шу черков унияси тўғрисидаги қарор 1596 йилда Брест шаҳридаги черков соборида қабул қилинган эди (Брест унияси). Ягеллолар сулоласининг тугаши. Король ҳокимиятининг яна заифланиб кетиши. 1572 йилда Ягеллолар сулоласи тугади. Бу сулоланинг сўнгги намояндаси бўлган Сигизмунд II Августдан фарзанд қолмади. Сайловларда (элексияда) панлар Полыпанинг тожитахтини француз шаҳзодаси ва кейинчалик Генрих$

III номи билан Франциянинг короли бўлган Генрих Валуага таклиф қилдилар. Генрих атиги бир неча ойгина Польшапииг короли бўлиб турди. У акаси Карл IX ўлганлиги тўғрисидаги хабарни эшитиши биланоқ Польшадан жўнаб кетди. Аммо упииг номи Польша королларининг ҳуқуқини яна ҳам чеклаб қўйиш билан машҳурдир. 1573 йилда Генрих «артикуллар» (моддалар)ни имзолаши керак эди; бу «артикуллар» королга тахт пприси белгилашни ман қилган, сеймлар чиқарган қарорларии ин'диқлаш ёки рад қилиш, сулҳ тузиш ва лашкар тўплаш (посполит қулаши) ҳуқуқларидая королни маҳрум қилар эди. Мабодо король «короллик расмодатлари»ни бузгудай бўлса, фуқаролари (яъни панлар ва шляхталар) унга қарши қўзғолон кўтара олар эди. Навбатдаги король Стефан Баторий (1576—1586) Ливония урушини муваффақият билан тамомлаган (1582 йилда) бўлсада, унинг ҳхжимияти ҳам катта эмас эди.Ваза сулоласи королларининг ҳукмронлик қилиши. Стефан Баторийнинг ворислари бўлган ва швед короли Ваза хонадонидан чиққан король Сигизмунд III (1587—1632) ҳамда унинг ўғли Владислав IV (1632—1648) замонида король ҳокимиятининг обруси бирмунча кўтарилди. Шу билан бирга янги сулоланинг қўшни халқларга нисбатан тутган агрессив, босқинчилик сиёсати оқибат натижада Польша давлатининг мустаҳкамланишига эмас, балки аксинча, унинг очиқданочиқ заифлашишига олиб келди. Польша XVII аернинг биринчи ярмида ўзининг ташқи сиёсатида бир неча марта жиддий муваффақиятсизликка учради. Сигизмунд III швед ерларини ўз ҳукмронлиги остида бирлаштириш учун жуда кўп куч сарф этди. Аммоу бунинг уддасидан чиқа олмади. Швецияда Ваза сулоласининг бошқа бир протестант наслнасаби (бутоғи) мустаҳкамланиб олган эди. Сигизмунд III ва Владислав IV нинг Москва давлатига нисба тан олиб борган агрессив сиёсати ҳам муваффақиятсиз бўлиб чиқди. XVII аср бошларида Россияда кескинлашиб кетган социал ва сиёсий зиддиятлардан фойдаланиб, Сигизмунд дастлаб ўз гумаштаси Лжедмитрий (биринчи «қаллоб») орқали Москвага таъсирини ўтказмоқчи бўлди. Бу Лжедмитрий ўлдирилганидан

кейин, Сигизмунд иккинчи қаллоб — «тушин ўғриси»ни қўллабқўлтиқлади, сўнгра эса Москва давлатига қарши очиқданочиқ интервенция йўлига тушди ва шу йўл билан Москвага ўзи подшо бўлиб сайланишга ҳаракат қилди. Минин ва Пожарский бошчилигида кўтарилган рус халқватанпарварлик ҳаракати оқибатида поляклар Москвадан ҳайдалди. Поляк королини Москвага подшо қилиш йўлидаги уриниши тамомила барбод бўлди. Москва давлати билан бўлган икки уруш(1609—1618 ва 1632—1634 йиллар) • Польшанинг дармонини қуритди. Россиянинг вақтинча Смоленскдан маҳрум бўлиши Польшанинг бу урушларда сарфлаган харажати ва~кучларининг ўрнини қоплай олмади. Балтика бўйида Польшанинг мавқеи яхши эмас эди. Польша ҳукумати Швеция фойдасига бир қанча ён беришлар қилишга мажбур бўлди. 1635 йилги Штумдорф яраш сулҳига биноан Ливониянинг катта қисми Швеция қўлида қолди. Айни вақтда 1618 йилда Пруссия герцоглигининг Бранденбург билан бирлашуви муносабати билан Балтика денгизида Польшанинг таъсири кескин камайди. Казакдеҳқонларнинг Польшага қарши қўзғолони. Польша нинг Москва давлатига қарши олиб борган кураши даврида по ляк феодалларининг украин халқига зулми кучайиб кетди. По ляк феодаллари украин халқини айниқса XVII асрдан бошлаб социал (крепостниклик) жиҳатдан ҳам, миллийдиний жиҳатдан ҳам қаттиқ қиса бошладилар. Панларнинг тобора зўрайиб ке^гаётган зулмига қарши казаклар қўзғолон кўтардилар. Запо рожье Сечи қўзғолончи казакларнинг маркази эди. Қазакдеҳқонлар Косин,с кий ва Наливай ко бошчилигида XVI асрнинг 90 йилларида дастлабки катта қўзғолонларни кўтарган эдилар. Сўнгра казакларнинг йирик қўзғолонлари XVII асрнинг 30 йилларида бўлиб ўтди. 1630 йилда казаклар Тарас Фё дорович раҳбарлигида полякларнинг катта армиясини талафотга учратди. Запорожье казаклари И. Сул и м а бошчилиги -

да 1635 йилда Кодак шаҳрини босиб олдилар ва вайрон қилдилар. Бу шаҳар Польша ҳукумати томонидан Сечга яқин жойда қурилган эди. 1637 йилда гетман Павел Вўт (ёки Павлюк), 1638 йилда Яцко Острянин ва Дмитро Гун и бошчилигидаги казакларнинг қўзғолонлари ҳам унча кенг туе олмади. Украинадаги ҳаракат 40 йилларда ҳам давом этди. Айни вақтда XVII асрнинг 30 ва 40 йилларда Белоруссиянинг турли жойларида ҳам панларга қарши қўзғолонлар кўта рилди. Лекин украинлар ҳаракати 1648 йилда, бу ҳаракатга жу да катта ҳарбий ташкилотчи ва сиёсий арбоб БогданХмельн и ц к и й бош бўлгандан кейин, айниқса кенг кўламдаги миллийозодлик ҳаракатига айланиб кетди. Золим поляк панларига қарши курашда Богдан Хмельницкий ёрдам сўраб қардош рус халқига мурожаат қилди. 1654 йилда Хмельницкий ташаббуси билан Переяславлда Украинанинг Москва давлатига қўшилиши расмийлаштирилди. Шундан кейин Россия билан Польша ўртасида узоқ йиллар давом этган (1654—1667) қаттиқ урушдан сўнг тузилган сулҳ натижасида Смоленск, Чернигов, Яапқирғоқ Украина ва Киев шаҳри ҳам Москва давлатига қўшилди. Шундай қилиб, панлар Полыпаси оқибат натижада Россияга анча ён беришга мажбур бўлди. Костка Наперский қўзғолони. Оғир крепостнойлик зулмй^ ҳамда поляк деҳқонларининг ҳуқуқсизлиги Польшанинг ўзида кўпданкўп халқ ҳаракатларини келтириб чиқарди. Буюк ва Кичик Польшанинг кўпгина жойларида XVI асрнинг 90 йилларидаёқ деҳқонларнинг қўзғолонлари бўлиб ўтди. XVII асрнинг бошларида Краков воеводлигида деҳқонларнинг бир қанча ғалаёнлари рўй берди (1615 ва 1630йиллар). Аммо поляк деҳ - қонларининг ҳаракати Сигизмунд III нинг иккинчи ўғли—король Ян Казимир, (1648—1668) дукмронлик қилган даврда 1651 йил да айниқса кенг туе олди. Қўзғолон бир йўла бир неча районда 1651 йил баҳорида шляхталар. Богдан Хмельницкийга қарши юришга жўнаган пайтида бошланди. Қўзғолон марказларидан бири Калиш воеводлиги (Буюк Польша) эди. Энг катта ҳаракат 1651 йилда Кичик Польшанинг жанубидаги Подгальеда авж олди. Қўзғолонга ўзини король полковниги деб танитган шлях тачи Александр

Костка* Наперский бошчилик қилдн. У Хмельницкий билан алоқада эди. Костка Хмельницкийнинг даъватини деҳқонлар орасида тарқатди. Наперский ҳаракатининг ўзида поляк деҳқонларидан ташқари украин деҳқонлари ҳам қатнашдилар. Костка Наперскийнинг шиори крепостнойлик ҳуқуқини тамомила тугатиш ва бутун ерни деҳқонлар қўлига беришдан иборат эди. «Бас, панларнинг бизларни қийнаганлари етар...»—дер эди Костка деҳқонларга. Қўзғолончилар кейинчалик Краковни босиб олишни ва қўзғолонни бутун Польшага ёйишни мўлжаллаган эдилар. Аммо ҳаракат тўла авж олмади. 1651 йил июнининг бошларида Наперский Венгрия билан чегарадош бўлган Чоршчтин қалъасини эгаллашга муваффақ бўлди. Бу ерда у мустаҳкамланиб олиб, Венгриядан ёрдам кутди. Қўзғолончилар ҳаракатининг ана шу сусткашлигидан фойдаланган Краков епископи катта қўшин билан Чоршчтин остоналарига келди ва уч кунлик қамалдан кейин уни эгаллади. Костка ва қўзғолоннинг бошқа раҳбарлари қўлга олиниб, Краковга юборилди ва у ерда қатл этилди. Аммо шундан кейин ҳам қўзғолон яна бир оз вақт давом этиб турди. Берестеч остоналарида Хмельницкийнинг мағлубиятга учраганлиги ва шляхта посполит ағдарувчиларининг қайтиб келганлиги ҳақидаги хабар деҳқонлар ҳаракатини узилкесил синдирди. Панлар ва шляхталар қўзғолончилардан ўч олиб жуда кўп кишиларни қатл қилдилар, қийнадилар в« бошқа хилдаги экзекуцияларга дучор қилдилар. XVLI асрнинг иккинчи ярмида Польшадаги феодал анархия. XVII асрнинг биринчи ярми ва ўрталари мобайнида Польшада феодал анархияси тобора кучайиб борди. 1652 йилдан Польша сеймида ўрнатилган « liberum veto » («Эркин вето») деб аталадиган тартиб,га кўра сейм қарорлари бир овоздан қабул қилиниши керак эди. Лоақал бир депутат қарорга қарши норозилик билдирса, бу қарор қабул қилинмасди. Сейм бундай шароитда қонун чиқариш фаолиятини деярли тўхтатиб қўйди. Мамлакатда доимо гоҳ очиқ, гоҳ яширин ўзаро уруш б)'либ турди. Бу эса унинг иқтисодий ва маданий ривожланишига жуда катта зарар етказди.

XVI асрда Польша маданияти. XVI асрда Польша маданияти ўз тараққиётида анча юксалишга эришиб фан, адабиёт, санъат, сиёсий тафаккур соҳаларида бир қаича ажойиб вакилларни етказиб берди. XV асрнинг иккинчи ярми — XVI асрнинг биринчи ярмида Польша экономикасининг юқорида кўрсатиб ўтилган юксалиши поляк маданиятининг ана шу юксалишига асос бўл ди. Шаҳарларнинг ўсиши, Полыпанинг кенг халқаро иқтисодий ва сиёсий алоқаларга қўшилиши, шляхталарнинг синф сифатида шаклланиши, уларнинг савдо билан боғланиши ва энг илғор вакилларининг шаҳарликлар билан яқинлашуви, ана шуларнинг ҳаммаси муайян вақт давомида поляк маданиятининг барқ уриб ривожланиши учун шароит яратиб берди. Бу маданият маҳаллий аҳамиятгагина эмас, балки халқаро аҳамиятга ҳам эгз бўлди. Краков университети бутун Европада йирик, машҳур илмий марказ бўлиб қолди. Бу университетда астрономия, математи ка, рим ҳуқуқи, классик антик адабиётни ўрганиш айниқса юксак даражада турарди. Краков университети XV асрда, айниқ са XVI асрнинг биринчи ярмида янги, гуманистик марифатпарварликнинг ўчоқларидан бири бўлиб қолди. Машҳур Нико лай Коперник (1473—1543) Краков университети билан боғланган эди. У яратган янги илмий гелиоцентрик системакейинчалик ҳамманинг эътирофига сазовор бўлди. Унинг қирқ йиллик илмий ишига якун ясаган асосий асари — «Самовий сфераларнинг айланиши тўғрисида» деган китоби 1543 ййлда унинг вафотидан сал илгари дунёга келди. XVI асрнинг биринчи ярмида поляк адабиёти муваффақиятли ривожланди. Унинг ўзига хос хусусиятлари — мароқли эканлигида ва ташқи бадиий афзалликларидагина эмас (хусусан, поляк адабий тилининг луғати ва грамматикаси шаклланди), балки ғоявий йўналишида ҳам эди. XVI асрдагй илғор поляк ёзувчилари мамлакатдаги социал зиддиятларнинг

кескинлашганини, феодал зодагонлар ҳукмронлигини, крепостнойлик зулмини кузатиб, бу ҳодисаларга қарши кескин норозилик билдирдилар, ҳамда ижтимоий тузумни реформа қилиш юзасидан конкрет таклифлар киритдилар. «Софдил кишининг ҳаққоний тасвири» китобининг муаллифи Николай Рей (1505—1569) ана шундай ёзувчилар жумласига киради. Бу китобда оддий кишилар шаҳарликлар ва деҳқонларнинг оғир ҳаёти яққол кўрсатилган. «Чапақай» сатирик асаринипг автори Ян К о х ановский (1530— 1584) ўз асарида шляхталарнинг бекорчилик ва айшишрат билан ўтадиган ҳаётини ва уларнинг деҳқонларга нисбатан шафқатсизлигини айниқса қаттиқ қоралаган. Антитринитарийларнинг демократик протестант оқимига мансуб бўлган Андрей Фрич Моджевский (1503—1572) ўзинтЧг асосий асари «Речь Посполитаяни тузатиш тўғрисида» китобида черков ер эгалигини секуляризация қилишни, шляхта ларнинг тор сословияли имтиёзларини чеклашни, Польша сеймига шаҳарликлардан вакиллар киритишни, мамлакатда тўла диний эркинлик ўрнатилишини таклйф қилди. Польшадаги Уйғониш даври тасвирий санъатда яққол акс этди. Умумевропа аҳамиятига эга бўлган атоқли ҳайкалтарош Вит Ствош (1445— 1533) ёғочни ўйиб ҳайкал ясашнинг ажойиб устаси эди. У ўн икки йил мобайнида Краков соборида ёғочни ўйиб ясаган меҳроб ҳар бири икки метрдан баландроқ бўлган кўпгина одам фигураларининг жуда катта монументал иншоотидир. Ствош яратган ҳайкаллар учун форманинг динамиклиги, инсон бадани анатомиясини жуда яхши билишлйк, моҳирона композиция, чуқур инсонийлик ва чинакам халқчиллик характерлидир. Бироқ, поляк маданиятининг юксалиши унча узоққа бормади. XVI асрнинг иккинчи ярмида ва айниқса XVII асрда мамлакатнинг иқтисодий таназзулга учраши ва хусусан поляк шаҳарларининг тушкунлиги ва феодал католик реакциясининг тантанаси муносабати билан маърифатпарварлик, инсонпарварлик адабиёти орқага кета бошлади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 2. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 3. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 4. Культура эпоха Возрождения М., - "Наука" 1986. 5. Урта асрлар тарихи В.Н. Семёнов, М., - 1971. 6. Культура эпоха Возрождения и Рефорфации Л., 7. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 8. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 9. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

XVI-XVII асрларда Польша

XVI-XVII асрларда Туркия

XVI—XVII асрларда Эрон

XVI—XVII асрларда Швеция

XVI—XVII асрларда Ҳиндистон